ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ 20-29 ΜΑΙΟΥ 1823 ΤΟΥ ΑΡΜΟΣΤΗ ΜΑΝΩΛΗ ΤΟΜΠΑΖΗ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ

Με την ευκαιρία της επετείου των 199 ετών απο την απελευθέρωση τού Φρουρίου της Κισάμου και την ύψωση της ελληνικής σημαίας στις επάλξεις του την 25η Μαίου 1823 απο τους εντόπιους επαναστάτες και τους 700 επικουρικούς που στρατολογήθηκαν από τον αρμοστή Μανώλη Τομπάζη απο Ναύπλιο, Πόρο, Κρανίδι, Ερμιόνη, παραθέτουμε ορισμένα κείμενα και εικόνες που προέρχονται από το βιβλίο τού Ιάκωβου Ν. Τομπάζη, εγγονού του αρμοστή, στο οποίο έχομε αναφερθεί και με άλλη ευκαιρία. 

ΙΑΚΩΒΟΣ ΤΟΜΠΑΖΗΣ

Στο βιβλίο αυτό με τίτλο * ΑΔΕΛΦΟΙ ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΙ ΜΑΝΩΛΗΣ ΤΟΜΠΑΖΗΣ.ΣΥΜΒΟΛΗ ΕΙΣ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑΣ. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΜΑΡΑΣΛΗ * (Εν Αθήναις Τύποις Π.Δ.Σακελλαρίου 1902) ο εγγονός Ιάκωβος έχει συγκεντρώσει στοιχεία, έγγραφα και μαρτυρίες από τα αρχεία της ιστορικής Υδραίικης οικογένειας των Τομπάζηδων: Του Ιακωβάκη Τομπάζη (ή Τουμπάζη) αρχιναυάρχου του ελληνικού Στόλου κατά την έναρξη της Επανάστασης, πρωταγωνιστή όλων των μεγάλων νικηφόρων ναυμαχιών κατά την αρχή του Αγώνα και τού αδελφού του Μανώλη Τομπάζη, (ή Τουμπάζη) μεγάλου ναυμάχου επίσης, δραστήριου αρμοστή προστάτη καί πιστού φίλου της Κρήτης, καθώς επίσης μέλους τής τριμελούς Επιτροπής (μαζί με τον Ανδρέα Μιαούλη και τον Ελβετό γιατρό φιλέλληνα Γκός) για τη διαχείριση της βοήθειας πού έστελναν τα φιλελληνικά Κομιτάτα τής Ευρώπης υπό την Γενική Προεδρία και εποπτεία τού μεγάλου Ελβετού τραπεζίτη φιλέλληνα Ευνάρδου. Με τα διαθέσιμα της Επιτροπής αυτής (τροφές, πολεμοφόδια, μετρητά) ο Μανώλης Τομπάζης στήριξε τον Αγώνα στην Κρήτη όσο μπορούσε μέχρι το τέλος.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ Μ. ΤΟΜΠΑΖΗ ΠΡΟΣ ΝΕΟΦΥΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΟ, ΤΟΠΟΤΗΡΗΤΗ ΤΗΣ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ
 A  Την 18η Μαίου 1823 από τον Αργολικόν Κόλπον, ο Μανώλης Τουμπάζης με επιστολή του πού απέστειλε "με Ερμιονικόν καΐκι εμπρός δια να υπάγη ταχύτερον εις την Κρήτην" γράφει στον τοποτηρητή τής αρμοστείας στην Κρήτη Νεόφυτο Οικονόμο (ο οποίος συντόνιζε τους επαναστάτες γύρω από τό φρούριο τής Κισάμου και ζητούσε την αποστολή εκστρατευτικού σώματος από την Κεντρική Κυβέρνηση ) ότι  *..εκρίναμεν εύλογον διά να υπάγωμεν να εκβώμεν εις τα Δρεπανιά επί σκοπώ να καθαρίσωμεν εκείνα τα μέρη και έπειτα να υπάγωμεν κατά τού Χασάν Πασά...* (Βλ. κείμενο επιστολής )

 ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ M. ΤΟΜΠΑΖΗ ΑΠΟ 20-29 ΜΑΙΟΥ 1823
B  Στα αποσπάσματα του ημερολογίου που παραθέτουμε, περιγράφεται ο πλούς του αρμοστή με τα "συντροφευτικά πλοία" απoπλέοντα από το Ναύπλιο και κατευθυνόμενα προς τον Κόλπο τής Κισάμου, φθάνοντας δε με το ξημέρωμα της Κυριακής 20ης Μαίου στην Μονεμβασιά, όπου* επεκράτει εισέτι ο Λίψ* (άνεμος νότιος,) και περί το μεσημέρι πλησίον του ακρωτηρίου Μαλέα με "τον άνεμον φυσώντα από Ζεφύρου" (άνεμος δυτικός ιταλ. πονέντε) το δε απόγευμα *κατά ταίς Βελανιδιαίς* όπου θά περίμεναν δύο πλοία, *τα οποία είχον μείνει πολλά οπίσω* θα έπαιρναν δε και νερό για τα πλοία. Την Δευτέρα 21 Μαίου στα νότια τού Τσιρίγου (Κυθήρων) συνάντησαν αγγλικό πλοίο. (μπρίκι). Ο Άγγλος Κυβερνήτης είπε ότι ερχόταν από τα Χανιά, όπου είχε πουλήσει καπνό και είχε αγοράσει σαπούνι. Όπως είπε δε ο πλοίαρχος, πριν από 5 μέρες είχε γίνει μάχη στα Χανιά αλλά αγνοούσε που έκλινεν η νίκη. Οι Τούρκοι πάντως των Χανίων είναι στενά πολιορκημένοι διά ξηράς από τούς Γραικούς.Το ίδιο απόγευμα, όπως αναγράφεται στο ημερολόγιο *περί την 5ην ημέραν μετά το μεσημέρι εφθάσαμεν εις τόν Κόλπον τής Κισάμου και αράξαμεν. Τα στρατεύματα της ξηράς μας εδέχθησαν χαιρετούντες μας μέ πολλά τουφέκια τα οποία και ημείς αντιχαιρετίσαμεν με τρία κανόνια. *Την Τρίτη 22 Μαίου το πρωί έγινε η απόβαση των στρατευμάτων  μετά δε δύο ώρας εβγήκεν καί η Α.Ε. (Αυτού Εξοχότης ο Αρμοστής). *Τόσον από τα πλοία, καθώς και από τα στρατεύματα τής ξηράς έγεινεν εις αυτήν την στιγμήν μέγας χαιρετισμός από κανόνια και τουφέκια.* Κατά την υπόλοιπη μέρα ο αρμοστής έστειλε επιστολή στους Τούρκους του φρουρίου με προτάσεις συμβιβαστικές *διά να παραδόσουν το φρούριον καί αυτοί να μετακομισθώσιν όπου θέλουσι....Συγχρόνως, εγένοντο καί ετοιμασίαι πολέμου. Κατεσκευάσθησαν εις τούς πέριξ του φρουρίου λόφους τέσσαρες ντάμπιαι καί εβάλθησαν κανόνια τού κάμπου, απ' εκείνα όπου από Ύδρας εφέραμεν, ώστε εάν δεν γίνουσι αι συμβιβάσεις τής παραδόσεως ν' αρχίσωσι το κτύπημα....*..Την *Τετάρτη 23 Μαίου 8ην πρωινήν, 4 Τούρκοι από το φρούριο απάντησαν στον αρμοστή ότι συμφωνούν *να παραδοθούν φθάνει μόνον να τους ασφαλισθή η ζωή, τιμή και κινητή περιουσία των.* Την Πέμπτη 24 Μαίου καί ενώ οι Τούρκοι εφρόντιζαν για την αναχώρηση και επιβίβαση των οικογενειών τους στά πλοία σημειώθηκαν κρούσματα λαφυραγωγήσεως τουρκικών σπιτιών καί αναχωρούντων Τούρκων, από διάφορους άτακτους  πού είχαν έλθει με τον αρμοστή. Ένας Υδραίος μάλιστα  *επιπεσών ήρπασεν από ένα Τούρκον ενώ εμβαρκαρίζετο μίαν γούναν, έπειτα επιχειρήσας να λάβη από την ζώνην τα άρματα ενός Τούρκου όστις κατεγίνετο να εμβαρκάρη μερικαίς φαμίλιαις, εφονεύθη αυθωρεί παρ' αυτού του Τούρκου με την πιστόλα.* Την Παρασκευή 25 Μαίου με την παρουσία τού αρμοστή και την φρουρά του επιβιβάστηκαν στα πλοία μέχρι τό ηλιοβασίλεμα όλοι οι Τούρκοι * 3.000 περίπου ψυχαί... Μετά τούτο υψώθη εις τό φρούριον η Ελληνική σημαία καί συγχρόνως έγινε μεγάλη χαρά και εορτή ριφθέντων παμπόλλων τουφεκίων καί κανονίων τόσον από τό φρούριον όσον καί από ταίς ντάπιαις μας.* (Βλ. περιεχόμενο ημερολογίου ΕΔΩ)
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟ ΤΗΣ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΣ Μ. ΤΟΜΠΑΖΗ ΑΠΟ 22-29 ΜΑΙΟΥ 2023
Γ  Στο βιβλίο αυτό περιλαμβάνεται και η προκήρυξη του Τομπάζη προς τους κατοίκους της Κρήτης  αμέσως μετά την αποβίβασή του *Εκ τού Γενικού στρατοπέδου τής Κρήτης Δρεπανιά κατά την 21 Μαίου 1823 και Γ' έτος τής Ανεξαρτησίας. *Όπως και ξεχωριστό πρωτόκολλο όπου καταχωρούνταν όλες οι διαταγές προς τους καπεταναίους και οπλαρχηγούς, καθώς και προς τους *προεστώτες* των χωριών σχετικά με την επιμελητεία και *ευταξίαν* του στρατεύματος και των επαναστατών, την άμυνα των φρουρίων Κισάμου, Χανίων και Γραμπούσας κ.ά. Παραδείγματα παρόμοιων διαταγών είναι η   (αριθ. Α) πρώτη μεταξύ άλλων από τό Πρωτόκολλον αρμοστείας Μ. Τομπάζη *εν τω στρατοπέδω της Κισάμου* τη 22 Μαίου 1823: *Διαταγή προς τους Καπιτάνους τούς ελθόντας από την άλλην Ελλάδα με τα πλοία διά να βάλλωσιν τους στρατιώτας των εις ευταξίαν, να τους παραγγείλωσι τήν ευπείθειαν και να μην ανακατώνωνται προς καιρόν με τους εγχωρίους στρατιώτας*. Αλλη καταχώρηση, η (αρ,17) της 25ης Μαίου 1823 εν Κισσάμω καταγράφει: *Εδιωρίσθη ο προεστώς τού Κάμπο Σφηνάρι καί Μιλισσά διά να συνάξη εκείθεν τα εθνικά κτήματα καί μελίσσας.*: Τήν ίδια μέρα με την Διαταγή (αρ.19) παραγγέλλεται προς όλους: *Διαταγή εις τούς Κρήτας να μη θερίζη κανείς εθνικά κτήματα .Οι προεστοί εκάστου χωρίου έχουν αυτήν την άδειαν, οι οποίοι καί χρεωστούν νά παραδίδουν τής Α.Ε, (Αυτού Εξοχότητα τον Αρμοστή)  παστρικόν λογαριασμόν, διά νά διανέμωνται εις τους πολεμούντας υπέρ πατρίδος.......Εδόθη διαβατήριον (άδεια απόπλου) εις τά πλοία όπου εμβαρκαρίσθησαν οι Τούρκοι τής Κισσάμου διά νά απεράσουν εις τά Χανιά.* Μέ την καταχώρηση (αρ, 27) εξάλλου  τής 26ης Μαίου 1823 καταγράφεται: *Πρός τόν καπετ.. Γεώργιον Δρακωνιανόν. Εδιωρίσθη να συνάξη τα στρατεύματά του καί αφού στείλη πενήντα στρατιώτας να βαστάξη τάς θέσεις τής Γραμπούσας νά εκστρατεύση εις τα επίλοιπα και να ενωθή με τον Καποντάρον καί Χάλην από τάς διαταγάς των οποίων ήθελε οδηγείται.* Με την παραγγελία  επίσης (αριθ. 33) της 27ης Μαίου παραγγέλλεται *προς τους κατοίκους των εννέα χωρίων δια να συναχθώσι όλοι εκεί όπου και ημείς αύριον ή μεθαύριον πηγαίνομεν καί νά είναι ο καθείς έτοιμος εις το πόστον του* ενώ με εκείνη ( αρ. 36) τής 29ης Μαίου 1823  καταγράφεται *Προκήρυξις προς τους Καπεταναίους και στρατιώτας Κρήτας διά ν αναχωρήσωσι διά τό Σέλινον.*
ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ Μ. ΤΟΜΠΑΖΗ ΜΕ ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ, ΚΡΗΤΙΚΟΥΣ ΠΛΗΡΕΞΟΥΣΙΟΥΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΚΡΗΤΗΣ ΣΤΗ  ΓΡΑΜΠΟΥΣΑ 1824-1829 

Δ  Στο βιβλίο διασώζεται και το περιεχόμενο σημαντικής αλληλογραφίας του Μ. Τομπάζη. Μέσα από την ναυαρχίδα του ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ  έξω από το Λουτρό Σφακίων ο Μ. Τομπάζης γράφει στην Κεντρική Διοίκηση στο Ναύπλιο, σε δραματικούς μάλιστα τόνους, κατά τον κρίσιμο μήνα Απρίλιο.1824, όταν κατέκλυζαν την Κρήτη τα αιγυπτιακά στρατεύματα, η άφιξη, έστω και καθυστερημένα των πλοίων από την Ελλάδα, ύστερα από τίς επείγουσες εκκλήσεις του Τομπάζη, υπήρξε σωτήρια για χιλιάδες μαχητές και γυναικόπαιδα που κατέφυγαν στην Πελοπόννησο. Από την Ύδρα αργότερα, τον Πόρο, όπου διοργανώθηκε ο πρώτος Ναύσταθμος και το Ναύπλιο επίσης ο Τομπάζης αλληλογραφεί, καθ' όλη την διάρκεια των ετών 1825-1829 τόσο με τούς πληρεξουσίους τής Κρήτης πού εκπροσωπούσαν την Μεγαλόνησο στις Εθνοσυνελεύσεις στη Πελοπόννησο, όσο και με τη Διοικητική Επιτροπή τής Κρήτης στην Γραμπούσα. Στα γράμματά τους οι πληρεξούσιοι Κρήτης και τα μέλη της Διοικητικής Επιτροπής από την Γραμπούσα εκφράζουν την εμπιστοσύνη και την μοναδική ελπίδα για βοήθεια και εφοδιασμό τού Αγώνα τής Κρήτης από τον μόνο δοκιμασμένο φίλο τής πολύπαθης Κρήτης Μανώλη Τομπάζη (παρά τα παθήματα πού έχει υποστεί ο ίδιος γιά χάρη της Κρήτης όπως τού γράφουν.) και του απευθύνουν διαρκείς εκκλήσεις για χρήματα, τροφές και όπλα.. Εκείνος από την πλευρά του, αποστέλλει χρηματική και υλική βοήθεια, όπως καταγράφεται στις επιστολές του προς τους Γραμπουσιανούς σύμφωνα με τις δυνατότητές του νουθετεί δε  για ομόνοια, ενημερώνει και παρακολουθεί τον Αγώνα της Κρήτης. Γραμπουσιανοί μάλιστα αγόρασαν και την αγαπημένη του γολέτα ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ για τις ανάγκες τού φρουρίου, πιστεύοντας όπως γράφει, στους Γραμπουσιανούς ότι οι υπηρεσίες της γολέτας  του θα φανούν ωφέλιμες ..* εις κάθε περίστασιν..* αλλά όπως προσθέτει *..να μην ακούσω την κακήν μεταχείρισίν της, το οποίον θέλει με λυπήση μεγάλως, και θέλω φανή και εγώ δυσαρεστημένος.*
 ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ, ΑΡΧΟΝΤΙΚΗ ΚΑΤΟΙΚΙΑ ΣΤΗΝ ΥΔΡΑ ΚΑΙ ΦΗΜΙΣΜΕΝΑ ΠΛΟΙΑ  ΑΔΕΛΦΩΝ ΤΟΜΠΑΖΗ.

Ε. Στο βιβλίο περιέχονται και οι προσωπογραφίες των αδελφών Ιάκωβου και Μανώλη Τομπάζη, η φωτογραφία τής αρχοντικής και φιλόξενης κατοικίας τού Μανώλη Τομπάζη στην Ύδρα και οι εικόνες των εύδρομων πλοίων των δύο Υδραίων αδελφών, πού είχαν πρωταγωνιστήσει στον ναυτικό αγώνα αφού είχαν αποφέρει πλούτο από το εμπόριο στη Μεσόγειο και τη Μαύρη Θάλασσα όπως: ο *ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ* (πού χρησιμοποιούσε ο αρχιναύαρχος του Ελληνικού Στόλου Ιάκωβος Τομπάζης ως ναυαρχίδα με 18 τηλεβόλα των 12 λίτρων,) ο *ΛΕΩΝΙΔΑΣ με Κυβερνήτη τον Μανώλη Τομπάζη στις πρώτες ναυμαχίες με 12 τηλεβόλα των 9 λίτρων ο *ΚΙΜΩΝ* με 12 επίσης τηλεβόλα των 9 λίτρων καθώς και η φημισμένη γιά τήν ταχύτητά της, προπομπός πάντα κατά τις εξορμήσεις τού ελληνικού Στόλου γολέτα *ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ* με 6 τηλεβόλα των 12 λίτρων και 1 στην πλώρη των 48 λίτρων πού απετέλεσε το καύχημα της ναυπηγικής κομψότητας με σχέδια του ίδιου τού Μ. Τομπάζη. 

Οι Τούρκοι είχαν ονομάσει την ΤΕΡΨΙΧΟΡΗ *Σειτάν-Γκεμισί* δηλαδή *διαβολόσκαφος* ενώ οι οι Ελληνες το εξυμνούσαν με το τραγούδι *Η γολέτα τού Τομπάζη, την Τουρκιά τηνε τρομάζει.*
Με το περήφανο αυτό πλοίο, κατέπλευσε ο Τομπάζης στον Κόλπο της Κισάμου το απόγευμα τής 21ης Μαίου 1823 οδηγώντας και τα υπόλοιπα πλοία με τους επικουρικούς από την Πελοπόννησο συνοδευόμενος και από επίλεκτους πατριώτες, όπως οι αδελφοί Νικόλαος και Δημήτριος Καλλέργη, ο φιλέλληνας Αστιγξ που είχε αναλάβει το πυροβολικό, ο αξιωματικός Στέφανος Βυζάντιος και τούς Υδραίους Δημ. Κιοσσέ, Σταύρο Σαχίνη, Κυριάκο Σκούρτη κ.ά, μέ σκοπό την άλωση του φρουρίου και γενικότερα υποστήριξη αρμοστείας Τομπάζη στην Κρήτη.

ΠΡΟΤΑΣΗ ΓΙΑ  ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟ EOΡTAΣMO EΠETEIOY 200 XΡONΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ TON MAIO 2023.
ΣΤ.  Με την ευκαιρία της φετινής επετείου από την απελευθέρωση του φρουρίου της Κισάμου, θα πρέπει να επανέλθουμε στην πρόταση που είχε διατυπώσει ο αγαπητός ακαταπόνητος φιλόλογος και ιστορικός ερευνητής Κώστας Φουρναράκης στο εξαίρετο και αποκαλυπτικό για τις πλούσιες πληροφορίες του κείμενο για τον παλλαϊκός παγκισαμικός εορτασμός της εκατονταετηρίδας από την Ελληνική Ανεξαρτησία, στο Καστέλλι Κισάμου την Κυριακή 13 Ιουλίου 1931. 

 Με την πρόταση του, ο Κώστας Φουρναράκης, καλούσε τον Δήμο Κισάμου να οργανώσει πανηγυρικό εορτασμό τον επόμενο χρόνο, τον Μάιο του 2023 με την ευκαιρία της επετείου για τα 200 χρόνια από την ύψωση της ελληνικής σημαίας στο Φρούριο του Καστελλιού, να προσκληθούν δε και να τιμηθούν επίσημοι εκπρόσωποι της ιστορικής νήσου Ύδρας, καθώς και απόγονοι τής οικογένειας Τομπάζη. Στην εκδήλωση αυτή, σύμφωνα με την πρόταση, θα πρέπει να προβληθούν τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα της περιοχής μας που παραμένουν άγνωστα, όπως 3 αλώσεις τού φρουρίου Κισάμου και του Κάστρου της Γραμπούσας 1825 -1828, άφιξη τού πρώτου αρμοστή, σύσταση κρητικού συμβουλίου 1825 κ.α.
Επικροτώντας απόλυτα την πρόταση αυτή, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι στον εορτασμό αυτό, εκτός από τα γεγονότα της Κισάμου, θα δοθεί ευκαιρία για την επανατοποθέτηση και προβολή του συνόλου των αδικαίωτων  θυσιών τής Κρήτης και του αποκλεισμού της από τα όρια του νέου ελληνικού κράτους(1830) ύστερα από τίς αποφάσεις των Μεγάλων Δυνάμεων, κυρίως τής Βρετανίας. Όσοι παρακολουθήσαμε τους εορτασμούς και εκδηλώσεις της Επετείου για τα 200 χρόνια τής Ελληνικής Επανάστασης στην Αθηναίική Πρωτεύουσα το 2021, με λύπη διαπιστώσαμε ότι η περίπτωση της Κρήτης ήταν παντελώς απούσα από τις διάφορες εκδόσεις, πολυάριθμα βιβλία και αρθρογραφία, τηλεοπτικές ιστορικές σειρές και αναμνηστικές εκθέσεις Ορισμένοι μάλιστα παρουσιαστές τηλεοπτικών σειρών ή και ομιλητές σε διαδικτυακά συνέδρια ή και ακαδημαϊκοί στα βιβλία τους, έλεγαν και έγραφαν εντελώς ανιστόρητα ότι η επανάσταση στην Κρήτη *κατεβλήθη* από τους Τούρκους, λόγος για τον οποίο και δεν ελευθερώθηκε η Μεγαλόνησος μαζί με τις άλλες περιοχές πού απετέλεσαν σαν το νέο ελληνικό Κράτος.
Την πιο παραστατική όμως εικόνα τής Κρήτης του 1830 την έδωσε με αδρές γραμμές ο Άγγλος περιηγητής Robert Pashley που έγραψε το 1834: *Οι χριστιανοί θέρισαν τίς σοδειές του 1828 και του 1829 ανενόχλητοι από τους Μωαμεθανούς, που είχαν περιοριστεί εκ νέου στα τείχη των οχυρωμένων πόλεων. Εξ άλλου, σύντομα θα είχαν εγκαταλείψει το νησί ή θα είχαν πεθάνει εκεί, αν οι τρείς συμμαχικές δυνάμεις δεν αποφάσιζαν ότι η Κρήτη έπρεπε να υπαχθεί στην διακυβέρνηση τού Μεχμέτ Αλή, πράγμα για το οποίο ο ελληνικός λαός ενημερώθηκε με διάταγμα.*
 Αυτή η γενικότερη κατάσταση στην Κρήτη, την ώρα που ελευθερωνόταν η άλλη Ελλάδα (1830) (συνεχείς αιματηροί αγώνες 9 χρόνων, περιορισμός των Τούρκων απο τούς επαναστάτες στα φρούρια και ειλημμένες ήδη αποφάσεις των συμμαχικών δυνάμεων για παραχώρηση τής Κρήτης στον Μοχάμεντ Αλή) καθώς και τα ιστορικά ασφαλώς γεγονότα στην Κίσαμο και στο Σέλινο, θα μπορούσαν και θα έπρεπε να φωτιστούν και να προβληθούν ευρύτατα με την ευκαιρία ενός επιβλητικού εορτασμού κατά τον Μάιο του επόμενου χρόνου 2023 για την επέτειο των 200 χρόνων από την απελευθέρωση του φρουρίου της Κισάμου από τους επαναστάτες και τους μαχητές του αρμοστή Μανώλη Τομπάζη. Οι δυνατότητες για μια ευρύτερη πανελλήνια μάλιστα προβολή της προτεινόμενης εκδήλωσης τον επόμενο χρόνο είναι μεγάλες, καθώς ο τόπος μας διαθέτει επίλεκτους εκπροσώπους στον κεντρικό εκδοτικό και δημοσιογραφικό χώρο, οι οποίοι ευχαρίστως θα συνδράμουν στην προβολή του εορτασμού όταν τους το ζητηθεί..
ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΗ ΚΡΙΤΟΒΟΥΛΙΔΗ ΚΑΙ ΔΥΟ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821
Ζ. Θα πρέπει πάντως να αναγνωριστεί, με την ευκαιρία αυτή, ότι επαινετή εξαίρεση στην γενικότερη αποσιώπηση των κρητικών αγώνων και θυσιών, αποτελεί η  επιμελημένη επανέκδοση των Απομνημονευμάτων του * ΠΕΡΙ ΑΥΤΟΝΟΜΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΠΟΛΕΜΟΥ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ* τού Καλλίνικου Κριτοβουλίδη, από το Ίδρυμα τής Βουλής των Ελλήνων (Αθήνα 2021). Η επανέκδοση αυτή περιέχει πλούσιο σχολιασμό από την επιστημονική επιμελήτρια τής έκδοσης καθηγήτρια κα Ελευθερία Ζέη, η οποία την εμπλούτισε με εισαγωγή και με πρόσθετη νέα βιβλιογραφία σχετικά με τα γεγονότα, τα πρόσωπα των πρωταγωνιστών αλλά και τις αποφάσεις των συμμαχικών δυνάμεων για τον αποκλεισμό της Κρήτης.
Δυο χρήσιμες εξάλλου τελευταίες εκδόσεις παραμένουν γνωστές κυρίως εντός των κρητικών τειχών, ευνόητο δε, ότι θα πρέπει να λάβουν δημοσιότητα και εκτός Κρήτης. Η πρώτη με τίτλο: *ΚΡΗΤΗ 1821-1830. Αναγνώσεις μιας ατελέσφορης Επανάστασης* περιέχει πρωτότυπες ιστορικές εργασίες 6 ιστορικών μελετητών μεταξύ των οποίων και του συστηματικού μελετητή τής Κρητικής Επανάστασης και στην περιοχή μας, Μανόλη Βουρλιώτη, ο οποίος έχει συνεισφέρει στον τόμο αυτό, εμπλουτισμένο το κείμενο της ομιλίας που είχε παρουσιάσει στο 1ο Συνέδριο για την Ιστορία της Κισάμου (Κίσαμος Οκτώβριος 2016) με τίτλο: *Το Καστέλλι Κισάμου την περίοδο 1828 -1830. Διαμόρφωση ενός διοικητικού κέντρου στη βορειοδυτική Κρήτη.* (Εκδόσεις Μπαρτζουλιάνος Αθήνα 2021)
Η δεύτερη αποτελεί τη δίγλωσση, καλαίσθητη ελληνική και αγγλική έκδοση τού Ιστορικού Μουσείου Κρήτης (Ηράκλειο 2021) με συνεργασία τής Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών και την Περιφέρεια Κρήτης με τίτλο *ΚΡΗΤΗ 21 ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ -1821 Η ΚΡΗΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ-REVOLUTION 21 CRETE: 1821 CRETE IN THE GREEK  REVOLUTION* με σχετική ιστορική εικονογράφηση και συνοπτική περιγραφή του Κρητικού Αγώνα, αλλά και του ευρύτερου χρονικού και γεωγραφικού πλαισίου πριν από την έναρξη του Αγώνα στην Κρήτη.
Κυριάκος Ροδουσάκης