ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ

(Να γιατί γιορτάζουμε τα Γραμβούσια)

Το 1825 η Γραμβούσα ήταν από τα λίγα ελεύθερα μέρη της Ελλάδος και το μοναδικό στην Κρήτη. Το κάστρο της Γραμβούσας περνούσε πάλι σε χέρια ελληνικά, στις 9 Αυγούστου, το ίδιο έγινε ένα χρόνο αργότερα και με το φρούριο της Κισάμου. Ο Δημήτριος Καλλέργης με 300 άνδρες, κατόρθωσε να το καταλάβει, παρότι εκείνα τα δύσκολα χρόνια ο Μουσταφά Πασάς έλεγχε την κατάσταση στην Κρήτη.
Η Γραμβούσα για τα επόμενα 2-3 χρόνια έγινε το ορμητήριο των επαναστατών, που για να ζήσουν αναγκάστηκαν να στραφούν στην πειρατεία. Δύσκολα περνούσε τουρκικό αλλά και ευρωπαϊκό καράβι, δίχως να το κουρσέψουν, το ίδιο έκανα και σε όλα τα παράλια χωριά της Κρήτης. Ελεύθερη Γραμβούσα λοιπόν και αυτό στάθηκε αφορμή όλο και περισσότεροι Έλληνες και Κρητικοί, να βρουν καταφύγιο στο νησάκι μας. Είχε μάλιστα σε αυτά τα δύσκολα χρόνια και σχολείο για τα παιδιά των "Γραμβουσιανών" με δάσκαλο τον επίσκοπο Αρδαμερίου Ιγνάτιο. Μάλιστα ο ίδιος ο επίσκοπος εγκαινίασε και μια εκκλησία που την έφτιαξαν οι πειρατές με πρωτοβουλία του προηγούμενου της Γωνιάς Παρθένιου προς τιμήν της "Παναγιάς της Κλεφτρίνας", προστάτιδα των πειρατών. Από την πειρατεία αποκτήσουν χρήματα και θησαυρούς, μάλιστα όπως λέει η ιστορία, τα αξιοποίησαν αγοράζοντας την γολέτα "Περικλής", το περίφημο πλοίο του Τομπάζη που τον μετέφερε στην Κίσαμο στις 25 Μαΐου του 1823 σαν Αρμοστή. Έτσι τώρα στην Γραμβούσα θα ερχόταν ευκολότερα τρόφιμα και εφόδια.
Η προσωρινή διοίκηση του νησιού την είχε το "Κρητικό συμβούλιο" που αποτελούντο από τους Χάλη Βασίλειο πρόεδρο και τα μέλη Μαρτιμιανό Περάκη, Δημήτριο Βλαστό, Νίκο Παπαδάκη, Ιωάννη Ξάνθο, Βασίλη Ιωαννίδη και γραμματέα τον Αντώνη Ποθητό. Έφτιαξαν και σφραγίδες που φυλάσσονται στην εθνολογική και ιστορική εταιρεία της Ελλάδος, Σφραγίς της νήσου Γραμβούσης και σφραγίδα του Κρητικού Συμβουλίου.
Στην μάχη για να μείνει έστω αυτό το κομμάτι της Κρήτης ελεύθερο, έπεσαν πολλοί πατριώτες, ανάμεσα σε αυτούς και ο περίφημος Ασκυφιώτης Μάρκος Μπούζος (Μανιάς) που το παρακάτω τραγούδι άκουσε για αυτόν και συνέλεξε το 1834 ο περιηγητής Pashley κατά την περιήγηση του στο υπόδουλο νησί.

Τρεις αντρειομένοι πορπατούν
την Κρήτη την καιεμένη
σαν εξάδελφοι κ' αδελφοί
σα φίροι πιστευμένοι

σαν ήσαν απο μια κοιλιά
σα φάγα ένε γάρα
ετζι αγαπηθήκανι
περίσσια και μεγάρα

τον ένα λεγα Ξέπαπά
τον άρρο Μπουζο-Μάρκο
κ'ο Καπιτάνι Παναγής
απού φυράγη στο Κάστρο

Μα αυτοί αποφασίσανι
την Γραμβούσα να πατήσουν
κ' εις την Γραμβούσα της Τουρκιάς
ένα να μην αφήσουν

ο Μπούζο-Μάρκος έβγανε
πρώτος εις το μπιντένι
κ'εφτά 'νομάτους έκοψε
μόνο με το μαχαίρι

μα αλλάσΘε απάνω, μπρε παιδιά
στους Τούρκους να γιουργιάρω
διατί δεν βγαίνω 'γω ΄π εδά
όξω και να 'ποθάνω
....