NOMIKO STATUS ENΩΣΗΣ. ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΙ - ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΕΝΩΣΗΣ ΚΡΗΤΗΣ ΜΕ ΕΛΛΑΔΑ- ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΝΗΣΙΔΩΝ

Με την ευκαιρία της Επετείου για την Ένωση τής Κρήτης με την Ελλάδα (1η Δεκεμβρίου 1913), χρήσιμο είναι να θυμηθούμε, εκτός από τούς ένοπλους κρητικούς αγώνες, και τό νομικό καθεστώς της Ένωσης καθώς και τά διπλωματικά ορόσημα πού οδήγησαν προς τήν τελική Ένωση. Χωρίς να λησμονούμε ασφαλώς, ότι τόσο οι τελικές διεθνείς ή διμερείς νομικές πράξεις, όσο και οι διπλωματικοί σταθμοί πού οδήγησαν στην ανακήρυξη τής Ένωσης και κατοχύρωσαν τή κρητική ένταξη στο ελεύθερο Ελληνικό Βασίλειο, είναι αποτέλεσμα ακριβώς των αγώνων τού κρητικού λαού στο έδαφος τής ίδιας τής Μεγαλονήσου, όσο καί αποτέλεσμα τών δύο Βαλκανικών Πολέμων στό πλαίσιο τών απελευθερωτικών αλυτρωτικών αγώνων τού Βασιλείου τής Ελλάδας στά Βαλκανικά μέτωπα.  
Με το πνεύμα αυτό και αφετηρία τά Επαναστατικά γεγονότα τού 1897 στη Κρήτη, στο πλαίσιο τής Κρητικής Πολιτείας συντελούνται διαδοχικές διπλωματικές καί άλλες εσωτερικές μεταβολές πού αναγνωρίζονται (ή και επιβάλλονται από τή  διεθνή κοινότητα, δηλαδή τίς * Προστάτιδες Ευρωπαϊκές δυνάμεις*, Αγγλία, Γαλλία, Ιταλία, Ρωσία) καί την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αυτές οι μεταβολές δέν είναι ασφαλώς χωρίς εμπόδια καί ανατροπές, ούτε χωρίς οπισθοδρομήσεις, όπως π.χ. η ρήξη Ηγεμόνα καί Βενιζέλου,(1905) η σύλληψη από τίς ευρωπαϊκές Δυνάμεις των Κρητών βουλευτών  στή  Σούδα πού κατευθύνονταν προς το Ελληνικό  Κοινοβούλιο, η καταβίβαση της ελληνικής σημαίας από το Φρούριο Φιρκά, ή η παρεμπόδιση εισόδου Κρητών βουλευτών στην Ελληνική Βουλή, από τόν ίδιο τον  Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο πού  έκρινε ως άκαιρη και παρακινδυνευμένη την υποδοχή τους στην Ελληνική Βουλή. (Μάιος1912)
Οι ακόλουθες πάντως πράξεις στη Κρήτη μετά τα γεγονότα τού  1897 καί στα Βαλκάνια μετά τούς δύο  Βαλκανικούς Πολέμους  διευκόλυναν και επιτάχυναν τον δρόμο προς την Ένωση, πού διαγραφόταν πλέον ως μονόδρομος.

Α. Μετά την έκρηξη τού ατυχούς Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου (Απρίλιος 1897) και την εσπευσμένη αποχώρηση του Συντάγματος Τιμολέοντος Βάσσου από την Κρήτη, τό πρόταγμα τής Ένωσης εκ τών πραγμάτων ατονεί καί η Επαναστατική Συνέλευση τών Κρητών αναγκαστικά δέχεται τη πρόταση τών Δυνάμεων για αυτονομία υπό την επικυριαρχία τού Σουλτάνου. Η Συνέλευση διαλύεται καί τό Εκτελεστικό θά εγκατασταθεί στή Χαλέπα.
Β. Ύστερα τά αιματηρά γεγονότα τού Ηρακλείου (25ης Αυγούστου 1898) κατά τά οποία έγιναν πυρπολήσεις και σφαγές 700 περίπου Χριστιανών κατοίκων τής πόλης, αλλά κα 17 Άγγλων, μεταξύ τών οποίων και ο Αγγλος Πρόξενος, οι Δυνάμεις επιβάλλουν δραστικά μέτρα, θέτουν δέ σύντομη προθεσμία για την αποχώρηση τού Τουρκικού Στρατού  από Κρήτη. Ως συνέπεια, τον Νοέμβριο 1898 δεν υπήρχε ούτε ένας Τούρκος στρατιώτης στη Νήσο. 
Γ.  Διορισμός Πρίγκιπα Γεωργίου τής Ελλάδος ως Υπάτου Αρμοστή Κρήτης από τίς Προστάτιδες Δυνάμεις καί παράδοση τής  διοίκησης προς τόν πρίγκιπα  από τούς 4 Ναυάρχους (9 Δεκεμβρίου 1898)
Δ. Παρά τίς παραινέσεις των Αρχών το ήμισυ τού Τουρκικού Πληθυσμού μεταναστεύει από Κρήτη.
Ε. Οι 4  Δυνάμεις συνεχίζουν να κατέχουν τίς πόλεις με τα στρατεύματά τους, ενώ μοναδικό σύμβολο επικυριαρχίας τού Σουλτάνου αποτελεί τουρκική  σημαία από λευκοσίδηρο στο φρούριο τής Σούδας. Η Κρήτη δεν κατέβαλε πλέον φόρο στο Σουλτάνο ούτε  διατηρούσε άλλη εξάρτηση από εκείνον 
ΣΤ. Συντακτική Συνέλευση (20 Φεβρουαρίου στα Χανιά) καταρτίζει το Συνταγματικό Πολίτευμα τής Νήσου (29 Απριλίου 1899) ενώ σχηματίζεται η πρώτη Κρητική Κυβέρνηση, ακολουθεί δέ καί η σύγκληση τής Βουλής, πού εγκαινιάζει τό νομοθετικό της έργο. Ενώ καταρτίζεται από Ιταλούς οργανωτές τό επίλεκτο Σώμα τής Κρητικής Χωροφυλακής, προχωρεί δέ υποδειγματικά και η οργάνωση καί τών άλλων υπηρεσιών.
Ζ. Ύστερα από το κίνημα τού Θερίσου (10 Μαρτίου 1905) τήν μετάκληση Ευρωπαϊκής Εξεταστικής Επιτροπής (Iανουάριος 1906, σύμφωνα μέ τό αίτημα τού Αρχηγού τού κινήματος Ελευθερίου Βενιζέλου προς τούς Προξένους των Ευρωπαϊκών Δυνάμεων στά Χανιά, οι Δυνάμεις μέ την ιστορική Διακοίνωσή τους (23ης Ιουλίου 1906) διακηρύσσουν την απόφασή τους 
α) νά ευρύνουν τήν αυτονομίαν υπό έννοιαν εθνικωτέραν καί νά βελτιώσουν ηθικήν καί υλικήν τής Κρήτης θέσιν  
β) νά επιτρέψουν την οργάνωση κρητικής πολιτοφυλακής κάτω από Ελληνες αξιωματικούς, 
γ) να ανακαλέσουν τά διεθνή στρατεύματά τους ευθύς ως αποκατασταθή η τάξης καί 
δ) να παραχωρήσουν στόν Βασιλέα τής Ελλάδος τό δικαίωμα νά προτείνει τόν ύπατο αρμοστή τής Κρήτης, όταν η θέσις του ήθελε κενωθή. Αποφάσισαν χορήγηση επί πλέον νέου δανείου καί αναθεώρηση τού Συντάγματος τής Κρητικής Πολιτείας.
Η.  Παραίτηση τού Πρίγκιπα Γεωργίου καί διορισμός τού Αλέξανδρου Ζαΐμη ως Ύπατου Αρμοστή, ο οποίος ανέλαβε τα καθήκοντά του τό Σεπτέμβριο του 1906.
Θ.  Αποχώρηση τών στρατευμάτων τών τεσσάρων Δυνάμεων από την Κρήτη τον Μάιο 1908
Ι.   Κατάργηση  από τούς Κρήτες τού καθεστώτος τής αρμοστείας τον Σεπτέμβριο 1908, κήρυξη τής Ένωσης μέ τήν Ελλάδα.

Πρόσκληση πρός τόν Βασιλέα τής Ελλάδας να αναλάβει τή διακυβέρνηση τής Νήσου. Εκλογή προσωρινής Οικουμενικής Κυβέρνησης υπό τον Αντ. Μιχελιδάκη από τή Βουλή καί ειδοποίηση πρόςτόν ευρισκόμενο στήν Ελλάδα αρμοστή να μην επανέλθει.. Οι Δυνάμεις άφησαν τή θέση τού αρμοστή κενή, αλλά τό καθεστώς αναλλοίωτο.
ΙΑ. Παραίτηση Κυβέρνησης (21 Αυγούστου 1909) Διακυβέρνηση από τριμελή Επιτροπή μέχρι τίς Εκλογές Εθνοσυνέλευσης (29 Δεκεμβρίου 1909) Σχηματισμός τριμελούς Κυβερνητικής Επιτροπής από Ελ. Βενιζέλο, Β. Σκουλά καί Σ. Μυλωνογιάννη. Ανάληψη Ελληνικής Κυβέρνησης από Ελ. Βενιζέλο. Διακυβέρνηση Κρήτης μέ σύστημα τριμελών Επιτροπών μέχρι τήν κήρυξη Ελληνο-Τουρκικού Πολέμου. (Οκτώβριο 2012)
ΙΒ. Με την έκρηξη του Πολέμου, ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος αποστέλλει τον Στέφανο Δραγούμη ως Γενικό Διοικητή  Κρήτης, ο οποίος αναλαμβάνει τή διοίκηση Κρήτης στό όνομα Έλληνα Βασιλέα, ενώ κατεβάζει τη τουρκική σημαία από  φρούριο Σούδας. Ταυτόχρονα οι Κρήτες βουλευτές γίνονται δεκτοί στην Ελληνική Βουλή.  

OI ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΤΟΥ 1913
ΙΓ.  Yστερα από τόν Α Βαλκανικό Πόλεμο (μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τή μια πλευρά καί τών Βασιλείων Ελλάδας, Μαυροβουνίου, Σερβίας καί  Βουλγαρίας από τή άλλη) καί ύστερα από τη Συνθήκη Ειρήνης τού Λονδίνου ( 30 Μαίου 1913) ο Σουλτάνος παραιτείται (άρθρο 4) *... υπέρ των συμμάχων ηγεμόνων, πάντων των ών εκέκτητο επί τής νήσου ταύτης (Κρήτης) κυριαρχικών δικαιωμάτων.*  Η Κρήτη επίσης, ρητά εξαιρείται από τίς ρυθμίσεις τού άρθρου 5 τής Συνθήκης αυτής πού παραχωρούσε τό δικαίωμα στις Μεγάλες δυνάμεις νά ρυθμίσουν αργότερα τήν τύχη των νήσων τού  Ανατολικού Αιγαίου (τήν παραχώρηση τών οποίων στην Ελλάδα, εξαρτούσαν από την αποχώρηση τών ελληνικών στρατευμάτων από τή Βόρεια Ήπειρο, πράξεις πού πραγματοποιήθηκαν τό 1914.)
ΙΔ.  Ύστερα από τον Β' Βαλκανικό Πόλεμο καίτή Συνθήκη τού Βουκουρεστίου (10ης Αυγούστου 1913 (πού υπογράφηκε από Ρουμανία, Ελλάδα, Μαυροβούνιο, Σερβία και Βουλγαρία) η ηττηθείσα Βουλγαρία (άρθρο V) * παραιτείται τυπικώς πάσης αξιώσεως επί τής Κρήτης, παραχωρηθείσης υπό τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά την συνθήκην τού Λονδίνου εις όλους τούς ηγεμόνας.* 
Στις επόμενες μέρες (16 Αυγούστου 1913) με το Σύμφωνο μεταξύ των Πρωθυπουργών  Σερβίας, Pachic καί τής Ελλάδας, Βενιζέλου, στο Βελιγράδι καί η Σερβία παραιτήθηκε από κάθε αξίωση επί τής Κρήτης.
IE. Μετά και τή  διμερή Συνθήκη τών Αθηνών (14 Νοεμβρίου 1913) μεταξύ Οθωμανικής Αυτοκρατορίας καί Ελληνικού Βασιλείου, σύμφωνα μέ τήν οποία καί τά δύο Μέρη δεσμεύονται καί πάλι καί επανεπιβεβαιώνουν τούς όρους και δεσμεύσεις τής Συνθήκης Ειρήνης τού Λονδίνου (30ής Μαίου 1913) η  Ελλάδα αφού επικυρώνει τίς συνθήκες, κηρύσσει τήν προσάρτηση τής Κρήτης. Τακτοποιεί καί διεθνώς τό ζήτημα μέ αποστολή Διακοίνωσης προς τίς Δυνάμεις ( Νοέμβριος 1913) στήν οποία αναφέρει :* Θεωρεί τάς διομολογήσεις εις τάς υπό τής Ελλάδος προσαρτηθείσας χώρας, ως καταργηθείσας, καθώς καί τά εξ αυτών απορρέοντα δικαιώματα τών ξένων* Μεταξύ τών *χωρών* πού είχαν προσαρτηθεί συγκαταλεγόταν καί η Κρήτη. Η δέ σχετική απάντηση τών Δυνάμεων θεωρήθηκε ως τίτλος κυριαρχίας τής Ελλάδας επί τής Κρήτης. Σύμφωνα μέτήν απαντητική νότα.....¨(αι Δυνάμεις) ... *έλαβον γνώσιν τής διακοινώσεως τής Ελληνικής Κυβερνήσεως*.
Με την ύψωση ευθύς αμέσως (1η Δεκεμβρίου 1913) τής σημαίας στο Φιρκά επισφραγίστηκε και τυπικά η Ένωση τής Κρήτης με την Ελλάδα. 
ΙΣΤ.  Σημειώνεται ότι στο πλαίσιο τής ανταλλαγής πληθυσμών πού επέβαλε η Συνθήκη τής Λωζάνης τού 1923, αποχώρησαν τότε καί οι υπόλοιποι Τούρκοι κάτοικοι τής Κρήτης.

     ΕΝΣΩΜΑΤΩΣΗ ΚΑΙ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΠΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΥΝ ΤΗ ΚΡΗΤΗ.
Με την ενσωμάτωση τής Κρήτης προσαρτήθηκαν ασφαλώς στην Ελλάδα καί οι πέριξ αυτής νησίδες, ως αναπόσπαστα καί οργανικά μέρη τής φυσικής, διοικητικής, αμυντικής, οικονομικής, πολιτιστικής ζωής τής Μεγαλονήσου και τής ιστορικής της  διαδρομής και αρχαιολογικής της κληρονομίας.
Την ακλόνητη και παγιωμένη αυτή διεθνή πραγματικότητα ήρθαν να αμφισβητήσουν απροσδόκητες τουρκικές θέσεις πού απέρριπταν την ελληνικότητα ιδιαίτερα τής Γαύδου. Είχαν μάλιστα επιτύχει να ματαιώσουν συμμαχική άσκηση στά πλαίσια τού ΝΑΤΟ (1996 ΜΙΧΤ 96) επειδή στό σχεδιασμό συμπεριλαμβανόταν καί η Γαύδος. Κατόπιν ήλθαν στα πλαίσια τής *Γαλάζιας Πατρίδας* καί οι νέες τουρκικές αμφισβητήσεις τών ελληνικών νησίδων πού δέν είναι ρητά αναγεγραμμένες στίς διεθνείς Συνθήκες μέ σχετική τουρκική ρητή αναφορά πάλι στή Γαύδο. Στη συνέχεια τό Τουρκο-Λιβυκό μνημόνιο αποκλειστικής ζώνης (Νοέμβριος 2019) στερούσε κυριαρχικά δικαιώματα τόσο τών νησίδων όσο καί αυτής τής Κρήτης.. Στό πλαίσιο δέ τού ΟΗΕ καί σέ απάντηση τών ελληνικών σχετικών αντιδράσεων, ο Λίβυος εκπρόσωπος μέ επιστολή του στό Γενικό Γραμματέα (Ιανουάριος 2020) υποστήριξε ότι η Ελλάδα διαπραγματεύεται θαλάσσιες ζώνες από *πολύ μικρά νησιά* χωρίς νομική σημασία εννοώντας τή Γαύδο, ως *ασήμαντη  υπερβολή*, πού δέν πρέπει νά ληφθεί υπόψη στίς μετρήσεις για τά όρια τής ΑΟΖ, πολύ δέ περισσότερο νά μή γίνει δεκτή ως ελληνική αφετηρία μέτρησης τής ελληνικής ΑΟΖ.  
Είναι βέβαιο ότι οι λιβυκοί αυτοί ισχυρισμοί θά επαναληφθούν είτε κατά νέα ενδεχομενη απόπειρα διμερούς ελληνο-λιβυκής επαναδιαπραγμάτευσης γιάτήν ΑΟΖ, είτε πολύ περισσότερο μόλις προχωρήσουν οι προγραμματιζόμενες καί αναγγελθείσες ήδη  έρευνες γιά άντληση υδατανθράκων στά ΝΔ τής Κρήτης. Στόν χορό τών αντιδράσεων θά προστεθεί ασφαλώς καί η Τουρκία , επειδή εκτός από τίς παραπάνω απόψεις της γιά τά νησιά, η Άγκυρα έχει λάβει παραχωρήσεις αδειών από τήν Τρίπολη γιά διεξαγωγή ερευνών καί εκείνη με την κρατική της Τουρκική Εταιρία Πετρελαίων στήν λιβυκή ΑΟΖ.
Γιάνάμή αιφνιδιαστεί καί πάλι η ελληνική πλευρά ,όπως τό συνηθίζει,(καί στη περίπτωση τού Τουρκο-Λιβυκού μνημονίου). ως μη όφειλε, θά πρέπει νά έχει υπόψη της τά παρακάτω σέ ό,τι αφορά τήν ελληνικότητα καί *κρητικότητα* τών πέριξ τής Κρήτης νησίδων.
Α.  Καί γιά τήν περίπτωση τών *κρητικών* νησιών ισχύει η γενική διευθέτηση, σύμφωνα μέ τήν οποία καί μέ βάση τά άρθρα  12 καί 16 τής Συνθήκης τής Λωζάνης, στή τουρκική κυριαρχία περιλαμβάνονταν μόνο η Ίμβρος, η Τένεδος, οι Λαγούσες νήσοι στήν είσοδο τού Ελλησπόντου καί όλα τά νησιά πού βρίσκονταν εντός τριών μιλίων από τίς τουρκικές ακτές καίδέν είχαν εκχωρηθεί ρητά στήν Ελλάδα..Η Τουρκία έχει παραιτηθεί από οποιονδήποτε τίτλο, ή δικαίωμα επί όλων των άλλων ελληνικών νησιών, συμπεριλαμβανομένων ασφαλώς και τών *κρητικών,* Η Τουρκία δέν μπορεί νά προβάλει καμμία αξίωση επί ελληνικών νησιών μακρύτερα από 3 μίλια από τίς ακτές της. Τελεία καί παύλα.
Ούτε η μεταγενέστερη Συνθήκη Ειρήνης των Παρισίων τού 1947 έχει μεταβάλει οτιδήποτε στη δυτικά τής Τουρκίας θαλάσσια περιοχή, εκτός από τή μεταβίβαση τής Δωδεκανήσου στήν Ελλάδα από την Ιταλία. Η Συνθήκη Ειρήνης άλλωστε τού 1947 δέν αφορά τή Τουρκία, αλλά έχει συνομολογηθεί μεταξύ τών Συμμάχων και τής Ιταλίας μόνο. Οι προβλέψεις τής Λωζάνης έχουν μείνει αμετάβλητες.
Β.  Και τα δύο Συντάγματα τής Κρητικής Πολιτείας τού 1899 καί 1907 αντίστοιχα , αναφέρονται ρητά στις περιβάλλουσες τή Κρήτη νησίδες ως αναπόσπαστο μέρος τού κρητικού εδάφους και τής κρητικής πολιτειακής  τάξης, αναφέροντας ακριβώς στα αντίστοιχα άρθρα 1α καί 17γ και των δύο Συνταγμάτων:
¨* Η νήσος Κρήτη μετά τών παρακειμένων αυτή νησιδίων, αποτελεί εντελώς αυτόνομον Πολιτείαν κατά τούς αποφασισθέντας υπό τών τεσσάρων Μεγάλων Δυνάμεων όρους...* 
*Ουδέν επί τών παρακειμένων νησίδων εμπράγματον δικαίωμα αποκτάται άνευ αδείας τής Κυβερνήσεως κατά τή μεταβίβαση δέ τοιούτων δικαιωμάτων, η Πολιτεία έχει δικαίωμα προτιμήσεως.* Ούτε η μορφή, ούτε το περιεχόμενο, ούτε μέρος τού περιεχομένου τών κρητικών Συνταγμάτων αμφισβητήθηκε από τίς Μεγάλες Δυνάμεις ή την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Συνεπώς με την Ένωση ενσωματώθηκαν και οι νησίδες στην Ελληνική Επικράτεια. Η Κρήτη ενώθηκε ως Ολον καί όχι ως Μέρος.
Γ.  Τόσο τά κατοικημένα νησιά όσο καίτά ακατοίκητα αποτελούσαν και αποτελούν  μέρη τού κρατικού, πολιτειακού και αυτοδιοικητικού συστήματος τής Κρήτης. Η νήσος Γραμβούσα π.χ. από πλευράς αυτοδιοικητικής ανήκε στό Δήμο Μεσογείων παλαιότερα, η στη κοινότητα Γραμβούσας αργότερα, ή στο Δήμο Κισάμου στή συνέχεια, οι δέ κρατικές υπηρεσίες του Νομού Χανίων είχαν καί έχουν αρμοδιότητα καί ευθύνη γιά τή νήσο αυτή (Γραμβούσα) και τίς άλλες πέριξ τού νομού.  Η Γαύδος εξάλλου ανήκε στο Δήμο Σφακίων κατά τή περίοδο τής Οθωμανικής περιόδου. Κατά τήν απογραφή τού 1881 σύμφωνα μέ τή *ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ * του Νικόλαου Σταυράκη  (ΑΘΗΝΗΣΙ 1890) η Γαύδος είχε 417 Χριστιανούς κατοίκους καί κανένα Μουσουλμάνο. Με τή τελευταία (2021) απογραφή εμφανίζει 142 κατοίκους οι οποίοι ασφαλώς υπερδιπλασιάζονται κατά τή θερινή περίοδο. Πάντως ούτε *ασήμαντη* ούτε *μικρή* είναι ούτε και *έρημη* είναι η Γαύδος  αλλά ιδιαίτερα τούς θερινούς μήνες μέ ζωηρή τουριστική κίνηση, μέ δικό της Δήμο καί οργάνωση. Τελευταία δέ υποδέχεται καί περιθάλπει μεγάλους αριθμούς λαθρομεταναστών από τα λιβυκά παράλια.
Δ.  Ολα τά νησιά γύρω από τή Κρήτη διαχρονικά είναι άρρηκτα δεμένα μέτήν οικονομική ζωή τής Κρήτης (κτηνοτροφική, αλιευτική παραγωγή καί τελευταία μέ σημαντική τουριστική επισκεψιμότητα. Η Τουρκική Διοίκηση μάλιστα υπενοικίαζε κρατική  γή ,τούς λεγόμενους * μουκατάδες* σέ ιδιώτες χριστιανούς καί Τούρκους. Όπως είχε αναφερθεί, κατά τή περίοδο 1860-1870, είχε δημιουργηθεί μεγάλη διαμάχη σχετικά μέ την κατάσταση στή νήσο Δία, γιά τή διεκδίκηση τού οποίου, ισχυρός Τούρκος του Χάνδακα προσέφυγε διαμαρτυρόμενος στή Κωνσταντινούπολη, μέ αίτημα τήν ακύρωση τού μουκατά, πού η Διοικηση τού Ηρακλείου είχε παραχωρήσει σέ άλλο Τούρκο στό νησί Δία.
E.  Οι νησίδες συνδέονται επίσης με τήν ασφάλεια καί άμυνα τής Κρήτης (άς θυμηθούμε τό ρόλο των νησιών Θοδωρού και Δίας στήν κατάκτηση τών αντίστοιχων φρουρίων Χανίων καί Χάνδακα, από τούς Τούρκους κατά τό 1645 καί 1669 καίτή διατήρηση τών νησιών Γραμβούσας, Σούδας καί Σπιναλόγκας από τούς Ενετούς πολλά χρόνια μετά τή τουρκική κατάκτηση. Καθώς καί τό καταλυτικό ρόλο τής νησίδας Γραμβούσας  κατά τήν Μεγάλη Επανάσταση τού 1821. Για την ασφαλή δέ ναυσιπλοΐα πρός καί από Κρήτη η Οθωμανική  Διοίκηση εγκατέστησε τή περίοδο 1880, φάρους στά νησιά από τήν Γαλλική Εταιρία Φάρων. Ο μεγαλύτερος ψηλότερος σέ ύψωμα 325 μέτρων από αυτούς, ήταν ο φάρος τής Γαύδου, περιστροφικός, ορατός από 42 μίλια, θεωρούμενος ως ο μεγαλύτερος τής Μεσογείου. Ο φάρος αυτός βομβαρδίστηκε τό 1940 από τούς Γερμανούς καί καταστράφηκε.
ΣΤ.  Οι νησίδες πού περιβάλλουν τή Κρήτη, τέλος ανήκουν στήν ελληνική καί χριστιανική κληρονομία, διατηρούν αρχαίες ονομασίες  εκκλησίες καί άλλα ίχνη τής ελληνοχριστιανικής ιστορίας και παράδοσης. Η Γαύδος, ήταν η αρχαία Κλαύδη, κατά τόν Απόστολο Παύλο πού ναυάγησε εκεί πλέοντας προς Ρώμη, καί όπου στάθμευσαν καί οι 99 Πατέρες. Έχουν επισημανθεί Μινωικά, αρχαιοελληνικά καί ρωμαϊκά ευρήματα. Κατά δέ τή Βυζαντινή περίοδο είχε Επισκοπή, (υπάρχει και η παλαιά εκκλησία τού Αη Γιώργη) πού σημαίνει καί αρκετό πληθυσμό. Ο Καλλίμαχος, Αλεξανδρινός ποιητής (γύρω στό 300π.χ.) αναφέρει ότι πρόκειται για την Ωγυγία τού Ομήρου όπου κατοικούσε η νύφη  Καλυψώ, πού κράτησε τον Οδυσσέα γιά 7 χρόνια και στό τέλος τού έδωσε ξύλα από κέδρους γιά να σκαρώσει τό πλοίο του καί νά φύγει. Καί σύμφωνα μέ τή μετάφραση Καζαντζάκη- Κακριδή:
 *Ψηλά εκεί δέντρα φυτρώναν,
σκλήθρες, λεύκες καί έλατοι, πού ανέβαιναν στά ουράνια. 
Κι ευθύς ως του 'δειξε πού φύτρωναν τά θεριεμένα δέντρα η Καλυψώ η θεά, η πανέμνοστη, 
στο σπήλιο της γυρνούσε. Κι αυτός τά δέντρα επήρε κι έκοβε.* 
Κατά τόν 20ό αιώνα η Γαύδος συνδέεται καί μέ τίς πολιτικές περιπέτειες τής χώρας, οπότε γίνεται  τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων τής δικτατορίας  Μεταξά, μεταξύ τών οποίων καί ο Μάρκος Βαφειάδης, Στρατηγός μετέπειτα τού Δημοκρατικού Στρατού και ο Μήτσος Παρτσαλίδης, ηγετικό στέλεχος τού ΚΚΕ. Ένα από τα τραγούδια πού έλεγαν οι πολιτικοί κρατούμενοι στη Γαύδο ήταν: 
     *H θάλασσα γύρω μάς ζώνει
      σαν αλυσίδα φοβερή
      φρουρός ακοίμητος φυλάει 
      μέρα καί νύχτα τό νησί.
      Μας στείλανε οι πλουτοκράτες
      στού Λιβυκού την ερημιά
      γιατί ζητήσαμε τό δίκιο
      καί τού Λαού τή Λευτεριά.
Ύστερα από τόσα πολυποίκιλα καθαρά τεκμήρια ελληνικότητας, μέσα από τή μακραίωνη διαδρομή από τό βάθος τού Μύθου της προϊστορίας, τής παλαιότερης καί νεότερης αλλά και σύγχρονης ελληνικής περιπέτειας, ποια αλήθεια αμφιβολία μπορεί νά αμφισβητεί τή ελληνική ταυτότητα της Γαύδου, αυτής τής εθνικής ακριτικής έπαλξης στο Μεσογειακό Νότο, πού αποτελεί και το απώτατο εδαφικό νησιωτικό όριο και της Ευρώπης στο νοτιοανατολικό μεσογειακό χώρο; 

             Η ΚΡΗΤΗ, Η ΕΠΟΧΗ, Ο ΧΩΡΟΣ
111 χρόνια ύστερα από τήν Ενωση, ασφαλώς η Κρήτη θα συνεχίσει να τροφοδοτεί τον εθνικό κορμό μέτό δυναμισμό της, τή δημιουργικότητά της καί την εθελοθυσία της, όπως το απέδειξε μέ τή συμμετοχή της στο Μακεδονικό, στο Βαλκανικό ή στο Μικρασιατικό Μέτωπο, πριν και αμέσως μετά την Ένωση καί μέ τή παραγωγή καί καθολική πρόοδό της στις ακόλουθες ειρηνικές περιόδους. Πρέπει όμως αμοιβαία και τό Ελληνικό Κράτος να εξασφαλίζει 
α) τούς απαραίτητους ποιοτικούς όρους ζωής στη Κρήτη, ιδιαίτερα σέ ευαίσθητες περιοχές, όπως η Γαύδος πού χρειάζεται γιατρούς, δασκάλους καί μάλλον  περισσότερους λιμενικούς σήμερα. Θα πρέπει γενικότερα να θωρακιστεί και νά προστατευτεί η Ελευθερία, τά συμφέροντα, η Άμυνα και η Ειρήνη όλης τής Χώρας ασφαλώς, αλλά ιδιαίτερα τής Κρήτης πού βρίσκεται στή συγκεκριμένη διακεκαυμένη ζώνη  κατά το συγκεκριμένο κρίσιμο χρονικό διάστημα. Πρέπει νά προστατευθούν τα εδαφικά, θαλάσσια καί υποθαλάσσια ελληνικά δικαιώματα κυρίως νότια τής Κρήτης τό Πολεμικό Ναυτικό διαπιστώνοντας τίς αυξημένες ανάγκες άμυνας λόγω των αναταράξεων στήν Ανατολική Μεσόγειο προγραμματίζει ήδη τή λειτουργία νέου ναυστάθμου στή Σούδα.
β). Θα πρέπει επίσης νά βρεθεί τρόπος, με τή συνεργασία καί φιλικών χωρών, όπως η Αίγυπτος, για τη σύναψη συμφωνίας οριοθέτησης Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης μέ τη Λιβύη (παρά τό τουρκο-λιβυκό Σύμφωνο, καί παρά τό εσωτερικό πρόβλημα αυτής τής γειτονικής χώρας. Ο Λιβυκός λαός παραμένει πάντα φιλελληνικός, ανεξάρτητα από τή πληθωρική τουρκική *εισβολή* τόσο στήν Δυτική όσο και στην Ανατολική Λιβύη. Αν κάποτε εξομαλυνθούν πραγματικά και όχι επιφανειακά οι σχέσεις Ελλάδας - Τουρκίας- Λιβύης, τότε θα μπορούσαν να συμφωνήσουν και για τή ανάκληση τού Τουρκολιβυκού Συμφώνου ή παραπομπή του στό Διεθνές Δικαστήριο.) Με την εν τω μεταξύ πάντως ενδεχόμενη σύναψη  συμφωνίας ΑΟΖ μέ τή Λιβύη στις νοτιοδυτικές θαλάσσιες ζώνες, εν όψη μάλιστα και προσεχών πετρελαϊκών ερευνών, θα αποφευχθούν οι διμερείς τριβές και οι αναμίξεις τρίτων στο νότιο θαλάσσιο κρητικό χώρο
γ) Τά μεγάλα δημόσια έργα (όπως οδικά, λιμενικά, αεροδρόμια) στη Κρήτη θα πρέπει επίσης να λαμβάνουν υπόψη τους καί το γεωπολιτικό κριτήριο. Όταν εγκαινιάστηκε η Εγνατία οδός στη Βόρεια Ελλάδα, είχε γίνει γνωστό ότι μέ τίς βόρειες κάθετες πού είχαν κατευθυνθεί προς τίς συνοριακές αλβανικές, σκοπιανές και βουλγαρικές μεθοριακές γραμμές, είχαν ληφθεί υπόψη τόσο εμπορικές-μεταφορικές ανάγκες, όσο καί ανάγκες άμυνας καί ασφάλειας. Παρόμοια μέριμνα δεν έχει αναληφθεί στη περίπτωση τού ΒΟΑΚ, ο οποίος δεν προβλέπει κάθετες μέσω των κρητικών μάλιστα ορεινών όγκων προς Νότο καί προς λιμενικούς όρμους τού Νότου. Ούτε και μέ λιμενικές μονάδες της βόρειας ακτής φαίνεται νά συνδέεται ο βόρειος άξονας πλην ίσως τής Σούδας. Διασύνδεση όμως μέ λιμένες όπως τού Καβονησίου τής Κισάμου στά δυτικά και τής Σητείας στά ανατολικά, διασφαλίζουν συνδυασμό ζωτικών ιστορικών στρατηγικών  διαδρομών, διαχρονικής προτεραιότητας καί χρησιμότητας όπως, "Η στρατηγική διαδρομή Κύθηρα Αντικύθηρα Πελοπόννησο, Ηπειρωτική Ελλάδα στα Δυτικά καί το σύμπλεγμα Κάσος, Κάρπαθος, Δωδεκάνησα στα Ανατολικά, όπου και σήμερα δεν λείπουν τά γνωστά παίγνια μέ τους γείτονες. Δεν υπάρχει αμφιβολία πώς η προάσπιση τής εθνικής κυριαρχίας καί η απόλυτη εκπλήρωση τών προσδοκιών καί πόθων από τήν  Ένωση, τήν επέτειο τής οποίας γιορτάζουμε σήμερα, προϋποθέτει αέναο αγώνα, εγρήγορση καί σθένος, αρετές πού διέθεταν ακριβώς όσοι αγωνίστηκαν καί  θυσιάστηκαν για τό όραμα τής Ένωσης, πού έγινε πραγματικότητα έστω και μέ ενός καί πλέον αιώνα καθυστέρηση, στη περίπτωση τής Κρήτης.
Κυριάκος Ροδουσάκης.

ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1866 ΣΤΗ ΚΙΣΑΜΟ

Οι συγκλονιστικές μνήμες από την ηρωική αιματηρή θυσία στη Μονή Αρκαδίου την 8η Νοεμβρίου 1866 επαναφέρουν καί τις μνήμες καί γιά τή συμμετοχή τής Κισάμου, αλλά και όλης τής περιοχής Χανιών, περιοχή πού πρωταγωνίστησε κατά τόν τριετή (1866 -1868) αυτό υπέρτατο κρητικό αγώνα για τήν Ελευθερία καί τή τελική Ενωση τής Κρήτης μέ την Ελλάδα..
Μέ τήν ευκαιρία τής ιστορικής αυτής επετείου θεωρούμε επίκαιρη καί χρήσιμη τήν παράθεση ορισμένων γραπτών καί εικονογραφικών μαρτυριών τής εποχής, τόσο γιά τή σχετική υπενθύμιση ορισμένων επαναστατικών γεγονότων στή περιοχή μας, όσο καί για τήν απότιση φόρου τιμής καί ευγνωμοσύνης προς τούς πρωταγωνιστές καί ηρωικώς πεσόντες κατά τήν Επανάσταση τού 1866
Α) ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΑ ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΕΔΡΟΥ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΠΕΡΙΔΗ,
ΑΔΕΛΦΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΟΝΗΣ ΓΩΝΙΑΣ, ΑΠΟ ΡΟΓΔΙΑ ΚΙΣΑΜΟΥ.
Ο αρχιμανδρίτης Παρθένιος Περίδης από τή Ρογδιά τών Εννιά Χωριών, φλογερός πατριώτης, αφιέρωσε τη ζωή του στους αγώνες για την ελευθερία τής Κρήτης. Είχε εκλεγεί ομόφωνα Πρόεδρος τής Επαναστατικής Συνελεύσεως μέ τούς πληρεξουσίους των Επαρχιών, μεταξύ τών οποίων καί ο άλλος επίσης αδελφός τής Ιεράς Μονής Γωνιάς, Παρθένιος Κελαιδής, πληρεξούσιος Σφακίων (μοχλός επίσης τής Επανάστασης όπως τον χαρακτηρίζει ο Περίδης στα απομνημονεύματά του) Ο Παρθένιος Περίδης, υπήρξε η ψυχή καί ο κατευθυντήριος νους καθ' όλη τη διάρκεια τού σκληρού τριετούς Αγώνα 1866-1868. Δεν αναπαύτηκε ούτε στιγμή,
περιπλανώμενος συνεχώς μαζί με το Προεδρείο τής Εθνικής Συνελεύσεως και την Προσωρινή Κυβέρνηση, από χωριό σέ χωριό, από κορυφή σέ κορυφή καί από κρησφύγετο σέ κρησφύγετο, κατευθύνοντας, την Επανάσταση τόσο κατά τίς νικητήριες όσο καί κατά τίς στιγμές συντριβής και αδυναμίας. Υστερα από μιά εικοσαετία από την Επανάσταση, ο Παρθένιος Περίδης με επιμέλεια και πρόλογο του δικηγόρου Ιωάννου Λιονή από τα Παπαδιανά Εννιά Χωριών, έγραψε όσα απομνημονεύματα πρόλαβε πριν από το θάνατό του για να μη καλύψη ο πέπλος της λήθης τόσον σπουδαία συμβεβηκότα τής ενδόξου εκείνης Επαναστάσεως.* όπως γράφει στην εισαγωγή του.. (ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΠΕΡΙΔΟΥ. *Η ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1866. ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ . ΕΚ ΤΟΥ ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΑ ΛΕΩΝΗ Οδός Λέκκα- Στοά Σιμοπούλου. 1900)
Σημειώνεται καί υπενθυμίζεται ότι ολοκληρωμένη βιογραφία τού Παρθενίου Περίδη έγραψε ο αείμνηστος λόγιος γυμνασιάρχης-συγγραφέας, από Ρογδιά καταγόμενος επίσης, Λυκούργος Βιδαλάκης, πατέρας τής αλησμόνητης μας Ειρήνης Βιδαλάκη- Κοντοπυράκη, συζύγου τού πρόωρα επίσης εκλιπόντος επιστήθιου παιδιόθεν αγαπητού μας καθηγητή Πανεπιστημίου Μανώλη Κοντοπυράκη. (Λυκούργου Βιδαλάκη Γυμνασιάρχου. ‘ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΠΕΡΙΔΗΣ Ο ΚΡΗΣ* ΑΘΗΝΑΙ 1970)
Παρακάτω παραθέτουμε, ένα σχετικό απόσπασμα από τα Απομνημονεύματα τού Παρθενίου Περίδη πού αναφέρεται στη μάχη και σφοδρές εχθροπραξίες μεταξύ Κισαμιτών και Σελινιωτών Τούρκων και Χριστιανών Επαναστατών στο Φουρνάδο κάτω Μεσογείων, το Νοέμβριο 1866 καθώς και στην άφιξη τού αξιωματικού τού Ελληνικού Στρατού Χρήστου Βυζαντίου με πυροβόλα και εθελοντές, ο οποίος θα προχωρούσε εκείνες τίς μέρες στην ατυχή πολιορκία τού φρουρίου Καστελλίου. .
Β) ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΛΛΙΒΡΕΤΑΚΗ* Η ΖΩΗ ΚΑΙ Ο
ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΟΥΣΤΑΥΟΥ ΦΛΟΥΡΑΝΣ*
Στό βιβλίο αυτό τού ερευνητή στό Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών καί μόνιμου συνεργάτη βιβλιοκριτικού ιστορικών έργων, τής εφημερίδας ΤΑ ΝΕΑ,, Λεωνίδα Καλλιβρετάκη,
περιγράφεται η ζωή και η δράση τού Γάλλου μαχόμενου δημοσιογράφου, περιπλανώμενου ρομαντικού επαναστάτη, φιλέλληνα εθελοντή στην Κρητική Επανάσταση τού 1866 και πρωταγωνιστή αλλά και θύματος, αφού έπεσε στα τριάντα τρία του χρόνια, κατά τίς συγκρούσεις μετά τον σχηματισμό τής Κομμούνας των Παρισίων το 1871.
Ο Φλουράνς είχε προστρέξει στη Κρήτη ως εθελοντής, είχε συμμετάσχει καί στη πολιορκία τού Καστελλίου, αρθρογραφούσε θερμά υπέρ τού Κρητικού αγώνα, σέ στενή συστράτευση μέ τόν μεγάλο επίσης κήρυκα των δικαίων τού κρητικού λαού, Βίκτωρα Ουγκώ. Βοηθούσε δέ καί τούς Κρητικούς Επαναστάτες στή σύνταξη των διαμαρτυριών και εκκλήσεων τους προς τούς μεγάλους τής Ευρώπης και των Ηνωμένων Πολιτειών.
Παρακάτω παραθέτουμε σχετικό απόσπασμα από το βιβλίο τού Λεωνίδα Καλλιβρετάκη τόσο για τή συμμετοχή Φλουράνς στην πολιορκία Καστελλίου, όσο κυρίως γιά τήν περιγραφή τού τύπου, της φυσιογνωμίας, τού παραστήματος καί των αρετών τού κρητικού μαχητή, όπως με λεπτομέρεια, παρατηρητικότητα και έκδηλο θαυμασμό παρουσιάζεται από τή γλαφυρή γραφίδα τού Φλουράνς.

Σημειώνεται ότι ο διακεκριμένος συγγραφέας Λεωνίδας Καλλιβρετάκης στην αρχή αφιερώνει το βιβλίο του στην πόλη των παιδικών του χρόνων, τα Χανιά. (Λεωνίδα Καλλιβρετάκη.*Η ΖΩΗ ΚΑΙ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΓΟΥΣΤΑΥΟΥ ΦΛΟΥΡΑΝΣ. Έκδοση ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Αθήνα 1998)

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ  ΑΠΟ ΤΑ  ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΘΕΝΙΟΥ ΠΕΡΙΔΟΥ

Σελ 122-126 (Κρατάμε την γραφή του)

 Ο Μουσταφά Πασάς μετά τήν καταστροφήν του Άρκαδίου δέν έβράδυνε νά κατέλθει είς τήν πόλιν τής Ρεθύμνης, φέρων μαζί του γυναίκας τινας καί παιδία, τά όποια είχον διασωθή έκ τής καταστροφής. Όταν είσήλθεν είς την πόλιν, ήκουσε τούς θρήνους καί τάς έναντίον του κατακραυγάς τών οθωμανικών οικογενειών και έμεινε περιορισμένος έν τω διοικητηρίο έπί δυο ή τρεις ήμέρας μέχρις παρέλθωσιν αί πρώται εντυπώσεις των εντοπίων όθωμανων.

 Ήλπιζε καί την φοράν ταύτην οτι περί έπαναστάσεως πλέον δέν ήδύνατο νά γίνει λόγος, αλλά καί πάλιν αί έλπίδες του διεψεύθησαν, διότι ή έντασις αυτής είχε φθάσει πλέον εις τη κατακόρυφον έν τας δυτικας έπαρχίας Κισσάμου, Σέλινου καί Κυδωνιάς.

   Οι Τούρκοι του Καστελλίου του Κισσάμου ειχον αποστείλει τάς οίκογενείας των έν Χανία καί έμενον ουτοι έλεύθεροι διά πάσαν περίστασιν. Είς το φρούριον Καστελλίου είχον έλθει καί Σεληνιώται τουρκοί νά ενισχύσωσι τούτους διά νά άπωθήσωσι τούς πολιορκητάς καί έξέλθωσι προς τα χωρία προς λεηλασίαν διότι καί οί Κισσαμίται τούρκοι, τετρακόσιοι τον άριθμον, είχον μεταβή μετά του στρατου είς Κάνδανον όταν τούς εκει Οθωμανούς τούς ωδήγησαν είς Χανία. Ώστε έπρεπε νά έξοφληθή ή προς αυτούς όφειλή αύτη των τούρκων Σελινιωτών. Όλαι όμως αί απόπειραι των διά νά έξέλθωσιν έματαιούντο διότι είς Κίσσαμον είχον κατέλθει και πολλοί Σελινιώται, άπηλλαγμένοι ούτοι πάσης ένασχολήσεως έν τή έπαρχία των, άφ’ ότου είχον αναχωρήσει οί τούρκοι τής Κανδάνου, και έδωκαν μεγάλην ένίσχυσιν είς τούς Κισσαμίτας. Τον Νοέμβριον του 1866 σπουδαιότατη μάχη έλαβεν χώραν είς τον Φουρνάδο των Μεσογείων οι τουρκοι προ πολλού οντες πολιορκημένοι έντός του φρουρίου του Καστελλίου καί ήναγκασμένοι καθ’ έκαστην νά συναπτώσιν αψιμαχίας μέ τούς πολιοοκούντας αυτούς χριστιανούς διά νά επεκτείνωσι τήν ζώνην των, ύφίσταντο μεγάλας άπωλείας και διέτρεχον σοβαρόν κίνδυνον από ένδεχομένην έφοδον τών Κισσαμιτών κατά του φρουρίου. Δι' ο’ καί έστειλαν άπεσταλμενους είς Χανία καί έζήτησαν ένίσχυσιν στρατιωτικήν, διότι ώς έλεγον διέτρεχον σοβαρόν κίνδυνον. Εκ Χανιών απεστάλη αρκετή στρατιωτική δυναμις την όποιαν ακολούθησαν και πολλοί έντόπιοι τουρκοι Σελινιώται, θέλοντες νά έκδικηθώσι τούς Κισσαμίτας, διότι κατά το διάστημα τής πολιορκίας έν Κανδάνω, ουτοι ενίσχυσαν τούς περί τον Κριάρην καί τούς ειχον προξενήσει τόσην καταστροφήν. Τότε οί Σελινιώται τούρκοι ηλθον εις Καστελιον καί είδον τις θέσιν των Οθωμανών καί τον τρόμον ύπο του οποίου κατείχοντο έλεγον πρός αυτούς σκωπτικώς, «Ίντα δα ντε·ντίμ έβάλανέ σας οί Ρωμιοί καί κατουρείται στα τσικάλια σας; ταϋτέρου θά δείτε ιντα θά τούς κάμωμε μεις» 

Πράγματι την πρωίαν τής έπομένης τις άφηξεώς του ο τούρκικος στρατός μετά τών Σελινιωτών καί Κισσαμιτών τούρκων έξήλθον του φρουρίου και είσήλθον νύκτωρ είς τά Μεσόγεια. Απώθησαν τάς μικράς προφυλακάς καί είσήλθον εις πτ χωρίον Φουρνάδον, του οποίου αρχισαν να καίωσι τάς οικίας. Οι χριστιανοί τών Μεσογείων έντρομοι άρπαζον τάς οίκογενίας των καί τάς μετεφερον είς τά ύψηλότερα χωρία. Έφθασεν έγκαίρως η είδησις είς τά επάνω

Μεσόγεια (Πόρο Μεσόγεια) και όσοι εύρίσκοντο έκεί έσπευσαν μέ τον Σκαλίδην διά νά εμποδίσουν τούς τούρκους να καταστρέψουν καί άλλα χωρία του δήμου τούτου. Κατέφθασαν επίσης καί αρκετοί έκ του χωρίου Λουσακιές, άκούσαντες την μάχην ως καί ό Γεώργιος Δασκαλάκης καί ανερχομένων ηδη τών χριστιανών είς τετρακοσίους, έλαβεν η άμυνα τών χριστιανών μεγαλυτέραν δύναμιν. Η ορμή όμως μεθ’ ης επετίθοντο οί τούρκοι ητο τοιούτη, ώστε άπο στιγμή είς στιγμήν επέκειτο η υποχώρησίς τών ημετέρων, σημαιοφόρος τών εντοπίων Οθωμανών ητο ό υιός του αρχηγού αύτών Μεχμέτ αγάς Φούσκη, Χαληλ ονόματι, καί όλονέν έβαινε πρός τά έμπρος. Η μάχη όμως είχε γίνει γνωστή και είς τούς εν Παλαιόκαστρον στρατοπεδευμένους Εννεαχωριανούς ύπό τόν οπλαρχηγόν Γεώργιον Μπαουλήν και σπευσαντες ουτοι έφθασαν εις την ακμήν της μάχης καί κατωρθώθη τότε νά άποκρουσθώσιν οί τούρκοι με σημαντικάς απώλειας.

 Εκ τών χριστιανών έφονεύθησαν μεταξύ τών άλλων ό Κουφάκης.ό Σαμψάκης έκ του χωρίου Αερινου τών Εννέαχωρίων, επληγώθηκαν δέ ό Γ. Δασκαλάκης ό Αντώνιος Κουντούρης και άλλοι τινές. Μετά την άπόκρουσιν τών οθωμανών οι χριστιανοί επέστρεψαν είς τα Άνω Μεσόγεια. Έν Καστελλίω τότε οι έντόπιοι τής έπαρχίας τούρκοι ηρώτων τούς Σελινιώτας πώς τους εφάνηκαν οι μπάλες τών Κισσαμιτών, ό Μεχμέτ Φούσκης είπε "Μά τά τέσσερα κιτάπια και ακόμα δεν έφαγα ζεστότερες μπάλες" τοτ’ αύτό είπε και ο Σελήμ αγάς Φούσκης.

 Ο χειμών είχεν έπέλθει πλέον βαρύς, ύπερμεσούντος ήδη του Νοεμβρίου· είχεν συμβή καί η καταστροφή του Άρκαδίου και ώς έκ τούτου είχε παρτηρηθή καποια νέκρωσις τής έταναστάσεως είς τά τμήματα της Ρεθύμνης καί Ηρακλείου. Διά τουτο καί οί πρωτεύοντες αρχηγοί τών τμημάτων τούτων Κόρακας, Ρωμανός, Τσουδερός, Κορωναίος και λοιποί ήλθον είς Κυδωνιάν, ένθα είχε την έδραν της η έπιτροπή μετά του Ζυμβρακάκη, Χατζή Μιχάλη, Α.Μάντακα καί Κριάρη καί έν συνεδριάσει λαβούση χώραν είς το χωρίον Μεσκλά τής αυτής επαρχίας άπεφάσισαν την έξακολούθησιν της επαναστάσεως- συνέταξαν δέ καί πρωτόκολλον το όποιον υπέγραψαν έκτος τών μελών τής επιτροπής και πάντες οί παρατυχόντες έκει Αρχηγοί καί οπλαρχηγοί. Μετά την έγγραφον ταυτην πράξιν άνήλθον είς το άνωθεν τών Μεσκλών χωρίον Ζούρβαν καί έστρατοπέδευσαν έκει, διότι τά Μεσκλά είχον πυρποληθή ύπο του Μουσταφκ Πασά.

  Ένω παρέμενον έν τω χωρίω τούτο ήλθον απεσταλμένος έκ της επαρχίας Σέλινου και έφερε τήν είδησιν, ότι ό Βυζάντιος απεβιβάσθη εκει έλθών έξ Ελλάδος δι’ άτμοπλοίου, έφερε δέ

μαζί του όπλα, πολεμοφόδια καί τροφάς ώς καί πυροβόλα (τα όποία όμως ατυχώς έμειναν άχρηστα, ώς και τά του Ζυμβρακάκη. Η επιτροπή συνεννοηθείσα μετά τών άλλων οπλαρχηγών, έγραψεν εις τον Ζυμβρακάκην νά επισπεύση την έλευσίν του εις Ζουρβαν μετά των πολεμοφοδίων τά όποια έφερε μαζύ του, απέστειλε δέ καί τον Κριάρην εις Σέλινον, ίνα στρατολογήσει όσον το δυνατόν περισσοτέρους συνεπαρχιώτας του διά να μεταβώσιν ακολούθως είς Άποκόρωνα νά έπιτεθώσι κατά του αυτόθι μένοντος τουρκικού στρατού ύπο τον Μεχμέτ Πασά.

Ο Βυζάντιος όμως είχε παραπεισθή ύπο τών Κισσαμιτών και Σελινιωτών νά κτυπηση με τά πυροβόλα του το Καστέλλιον· τούτο έπβάλλετο και ώς πράγματι ήτο και άληθές το φρουριον τούτο ητο μία πληγή διά την έπαρχίαν τής Κισσάμου, διότι έξ αύτού καθ’έκάστην οί Τούρκοι εξηρχοντο καί προέβαινον εις επιθέσεις κατά τών πέριξ χωρίων. Ό Βυζάντιος έγραψε εις

την επιτροπήν ότι θά μεταβή είς Καστέλλιον καί μετά την άλωσιν του φρουρίου τούτου θά σπεύσει παρ' αύτή.

  Ο Ζυμβραζάκης, όστις είχε λάβη πείραν τών ίδικών του πυροβόλων, είπεν είς την έπιτροπήν ότι μέ τοιαύτα πυροβόλα είναι αδύνατον νά κυριευθή το φρούριον έκείνο καί έγραψαν έκ δευτέρου είς τον Βυζάντιον νά παραιτηθεί τής αδυνάτου ταύτης επιχειρησεως, δυστυχώς όμως δεν ύπηκουσε.

Τό βάπτισμα του πυρός

Από τό Πελεκάνο Σελίνου στο Παλαιόκαστρο Κισάμου

Μόλις αποβιβάστηκαν στήν Κρήτη, οι έθελοντές του Βυζάντιου κατευθύνθηκαν στό χωριό Πελεκάνο Σελίνου μέ τά τρόφιμα, τα πολεμοφόδια καί τό πυροβολικό τους. Παρά τις οδηγίες που είχε λάβει στήν Αθήνα καί στη Σύρο, σύμφωνα μέ τις όποιες όφειλε νά μεταβεί αμέσως στό στρατόπεδο τού Κορωναίου, ο Βυζάντιος παρέμεινε δέκα περίπου ημέρες στό Σέλινο, αγνοώντας τις αλλεπάλληλες εκκλήσεις του Ζυμβρακάκη καί τού Κορωναίου νά ενωθεί μαζί τους, ώστε νά επιτεθούν όλοι μαζί στόν Μεχμέτ πασά. Αντίθετα, προτίμησε νά διατηρήσει τήν αύτονομία των κινήσεών του καί αποφάσισε νά έπιτεΟεϊ στό φρούριο τού Καστελλιού Κισάμου, πού είχε περικυκλωθεί ήδη άπό τούς Κισαμιώτες καί Σελινιώτες πολεμιστές. Η Γενική Συνέλευση, μαθαίνοντας τήν απόφασή του, τού ζήτησε νά εγκαταλείψει αύτή τήν επιχείρηση, όπως φαίνεται άπό τήν άκόλουθη επιστολή:.

«Επειδή ή Γεν. Συνέλευσης καί ο αρχηγός τού τμήματος τούτου εθεώρει τάς δύο επαρχίας Κισσάμου καί Σελίνου ώς τό καταφύγιον τής τελευταίας επιχειρήσεώς των καί διά σπουδαίους λόγους δέν έθεώρει άναγκαίαν ήδη τήν ένέργειαν τού ήμετέρου σχεδίου ώς καταστρεπτικού ούτως είπειν τής Νήσου, διά τούτο προλαμβάνει νά διαμαρτυρηθή έγκαίρως καθ’ ούτινος άνήκει διά τάς θλιβερός συνεπείας αϊτινες θά προέλθωσιν έκ τής κατά τού Καστελλίου Κισσάμου προσβολής, ώς πρός τήν ένδεχομένην καταστροφήν της Γεν. ’Επαναστάσεως καί ώς προς τούς άνδρας οίτινες έπί ματαίω θέλουσιν άπολεσθή»

Ο παλαίμαχος τού τακτικού σώματος δεν ήταν όμως διατεθειμένος νά έγκαταλείψει τό σχέδιό του καί προσπάθησε νά δικαιολογήσει τή διαγωγή του: «Δέν δύναμαι ν’ αφήσω τήν έπιχείρησιν ταύτην διότι τό Σώμα μου έξετέθη καί εις εναντίαν Διαταγήν μου ίσως παρακούσει. Οι έν Καστελλίω, Επιτροπή καί Καπετανέοι, όλοι μου έγραψαν καί μέ παρεκάλουν νά βαδίσω όσον τάχιον πρός τά έκεί καί συγχρόνως μου έπεμψαν ζώα διά τήν μεταφοράν τού υλικού μου».

Δέν αποκλείεται, πράγματι, οι νεαροί - Ελληνες καί οι Γαριβαλδινοί, ανυπόμονοι για δράση, νά παραπονέθηκαν γιά τήν άπραξία τους. Όπως κι άν έχει τό πράγμα, ο συνταγματάρχης έδωσε τή διαταγή τής αναχώρησης καί οι εθελοντές κατευθύνθηκαν μέ τά φορτωμένα μουλάρια τους νοτιοδυτικά. Ετσι άρχιζε ή πρώτη μεγάλη πορεία τού Γουσταύου Φλουράνς πάνω στους βράχους τού νησιού όπου ήλθε νά πολεμήσει γιά τήν έλευθερία.

   Ό δρόμος πού ακολούθησαν είναι, όπως όλοι οί δρόμοι τής Κρήτης, ένα στενό μονοπάτι πάνω στά βουνά πού φιδοσέρνεται στις πλαγιές ανάμεσα στους ασπάλαθους. Οι έθελοντές σκαρφάλωσαν βράχια, διέσχισαν αμπέλια, κατέβηκαν μέσα σέ βαθιές ρεματιές όπου κυλούσαν μέ πάταγο ορμητικοί χείμαρροι. Αφού διέσχισαν άρκετά χωριά, βγήκαν άπό τήν άλλη μεριά τού βουνού και τέλος βρέθηκαν μπροστά στό έπιβλητικό θέαμα τής θάλασσας καί τού μεγάλου κόλπου τής Κισάμου.

   Μπροστά τους απλώνονταν μερικοί λόφοι, έπειτα καταπράσινες κοιλάδες καί, τέλος, ή θάλασσα μέ τόν απέραντο ορίζοντά της. Στά δεξιά τους εκτεινόταν τό ακρωτήρι Σπάθα, στά αριστερά τους, πέρα μακριά, τό ακρωτήρι Γραμπούσα. Ό κόλπος στρογγύλευε μπροστά στά μάτια τους, σχηματίζοντας Εναν απέραντο ασημένιο κύκλο πάνω στήν ψιλή άμμο τής παραλίας. Στό κέντρο αυτής τής είκόνας, τό Καστέλλι Κισάμου. Ενα βενετσιάνικο Ερείπιο πού είχαν Επισκευάσει οι Τούρκοι στά 1658. Στά νότια τού κάστρου, πάνω σέ ένα ψηλό βουνό, διακρίνονταν τά σπίτια τού χωριού Παλαιόκαστρο, πρός το όποιο κατευθύνθηκαν οι Εθελοντές. Ήταν η 19η Νοεμβρίου 1866.

Η μάχη του Καστελλιού

Στό Παλαιόκαστρο, ο Βυζάντιος συναντήθηκε μέ τούς Κρήτες οπλαρχηγούς Κωνσταντίνο Κριάρη, Σκαλίδη, Γεώργιο Καμπουράκη, Νικόλαο Μαρκαντώνη καί Κουνδουράκη, Επικεφαλής πολλών Εκατοντάδων πολεμιστών άπό τό Σέλινο καί τήν Κίσαμο, καθώς καί μέ τόν ανθυπολοχαγό Δεονταρίδη, ό όποιος διοικούσε ένα απόσπασμα εκατόν τριάντα Εθελοντών πού είχαν φτάσει στήν Κρήτη στίς άρχές Νοεμβρίου.

  Οι Επαναστάτες κατείχαν τά χωριά Φουρνάδο, Παλαιόκαστρο, Γληγοργιανά, Καλλεργιανά καί Δραπανιά, γύρω άπό τό Καστέλλι. Ο Βυζάντιος, αποφασισμένος νά χτυπήσει τό φρούριο μέ τά κανόνια του, διαμόρφωσε μέ τούς άλλους αρχηγούς ένα σχέδιο δράσης καί έξέδωσε στή συνέχεια γραπτές οδηγίες γιά τή μάχη. Τό έγγραφο αυτό, μέ ημερομηνία 19 Νοεμβρίου/ 1η Δεκεμβρίου 1866, πολύ λεπτομερές καί γραμμένο σέ άψογη στρατιωτική γλώσσα (δέν παραλείπει νά όρίσει άκόμα καί τή θέση τών μουσικών), είναι άπόλυτα χαρακτηριστικό τού πνεύματος τού συνταγματάρχη Βυζάντιου, εντελώς άντίθετου μέ τήν τακτική τού ανταρτοπολέμου τών Κρητικών. 

Σύμφωνα μέ τό Εγγραφο αύτό:

«Ό λόχος τών άκροβολιστών καί ό των Φιλελλήνων θέλουν συνοδεύσει τόν α' ουλαμόν τού Πυροβολικού καί θέλουν τοποθετηθή είς τήν θέσιν Πύργον έντός τού όχυρώματος». Αρχισε έτσι, στις 20 Νοεμβρίου τού 1866, ή μάχη τού Καστελλιοΰ Κισάμου. Τό σχέδιο πού μέ τόση επιμέλεια είχε καταρτιστεί δέν έφαρμόστηκε, ένώ τά βλήματα τών όρεινών πυροβόλων τού Βυζάντιου Αποδείχθηκαν ολωσδιόλου ανίσχυρα απέναντι στα ισχυρά τείχη τού Καστελλιού. Τό φρούριο, καθώς καί δύο τούρκικες φρεγάτες πού βρίσκονταν στον κόλπο, άνοιξαν πύρ ενάντια στους Γαριβαλδινούς καί τούς άλλους επαναστάτες, καί η μάχη συνεχίστηκε όλη τήν ημέρα χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Ο Βυζάντιος, διαπιστώνοντας την αναποτελεσματικότητα τών κανονιών του, απέσυρε τό πυροβολικό στα μετόπισθεν και οί επαναστάτες ξανάρχισαν τή μάχη τήν επομένη, πάντα χωρίς αποτέλεσμα.

Πρό τής γενικής αποθάρρυνσης ο Βυζάντιος, χάνοντας κάθε ελπίδα νά κάνει τό όνομά του ξακουστό μπροστά στό Καστέλλι, αποφασίζει επιτέλους νά εγκαταλείψει τό σχέδιό του καί νά ενωθεί μέ τά σώματα τού Κορωναίου καί τού Ζυμβρακάκη.

   Τό τόλμημα τού Βυζάντιου στοίχισε τή ζωή δέκα χριστιανών πολεμιστών, ένώ ταυτόχρονα ενίσχυσε τό ηθικό τού έχθρού. Σέ μιά επιστολή μέ ημερομηνία 5 Δεκεμβρίου 1866, ή Γενική Συνέλευση άσκησε σκληρή κριτική στόν συνταγματάρχη:

«Ή άκαιρος καί άσκεπτος προσβολή τού Καστελλίου Κισσάμου καιρίως έβλαψε τήν έπανάστασιν καί ήνάγκασε τόν Μουσταφάν νά έπιστρέψη ενταύθα καί συσσωματώσας όλας αύτού τάς δυνάμεις νά έξέλθη είς Άλικιανοβατόλακα όπως έπιτεθή καθ’ημών

εις Ζούρβαν Αφού πρώτον κατελάμβανε τούς Λάκκους».

Η μάχη τού Καστελλιού Κισάμου αποτέλεσε τό βάπτισμα τού πυρός γιά τόν Γουσταύο Φλουράνς. 

Ιδού πώς περιγράφει ό ίδιος ένα μήνα αργότερα τήν εμπειρία του:

-«Πήρα, στις 2 Δεκεμβρίου (v.η.) στό Καστέλλι Κισάμου, τά πρώτα μου πολεμικά μαθήματα, μέσα σέ βροχή άπό οβίδες καί βόμβες πού μάς έριχνε μιά τούρκικη φρεγάδα. Δίπλα μου, ένας άνθρωπος σκοτώθηκε, ένας άλλος τραυματίστηκε θανάσιμα. Εφερα πίσω μαζί μου άπό τή μάχη τά τέσσερα μέλη μου καί τό μυαλό μου, σώα καί αβλαβή».

Στήν πραγματικότητα ό Φλουράνς έδειξε στή μάχη αύτή μεγάλη παλικαριά καί διορίστηκε άπό τόν Βυζάντιο αξιωματικός του επιτελείου του. Άπό τήν άλλη μεριά, πρόκειται γιά τήν πρώτη πραγματική έπαφή του μέ τούς Κρήτες πολεμιστές. Ενδείκνυται, λοιπόν, νά δώσουμε μιά είκόνα τών πολεμιστών αυτών, όπως τή σκιαγράφησε ένας μάρτυρας τής έποχής εκείνης:

«Ή ένδυμασία τους, πού τήν έβλεπα γιά πρώτη φορά, μού έκανε έντύπωση γιά τήν άνεση καί τήν κομψή της άπλότητα. Ένα φαρδύ κόκκινο φέσι ριγμένο πρός τά πίσω μέ μιά μεγάλη φούντα πού έπεφτε στούς ώμους, ένα σακάκι άπό σκούρα μπλέ τσόχα, χωρίς γιακά, πού άφηνε τό λαιμό έλεύθερο καί ξέσκεπο, ένα γιλέκο άπό τσόχα ίδιου χρώματος, σταυρωτό στό στήθος καί στολισμένο μέ δύο σειρές άπό μικρά κουμπιά· μαύρα σειρήτια κοσμούσαν μέ πολύ πρωτότυπο τρόπο τό μπροστινό μέρος τού γιλέκου, καθώς καί τήν πλάτη καί τά μανίκια τού σακακιού· τό πανταλόνι, άπό χοντρό, γαλάζιο βαμβακερό ύφασμα, πολύ φουσκωτό, έφτανε μέχρι πάνω άπό τό γόνατο καί ήταν σφιγμένο στή μέση μέ μιά μακριά καί φαρδιά ζώνη άπό κόκκινο μαλλί, πού τυλιγόταν έπτά ή όκτώ φορές γύρω άπό τό σώμα· τις γιορτινές ήμέρες, τό πανταλόνι είναι άπό τό ίδιο ύφασμα μέ τό σακάκι. Μπότες μαλακές άπό ακατέργαστο δέρμα, σφιγμένες στό γόνατο μέ ένα λουρί, πουκάμισο χωρίς γιακά, μέ φαρδιά μανίκια δίχως μανικέτια, νά ποιό είναι τό σύνολο τής ενδυμασίας τους. (...]

   Ένας Κρητικός δέν ξεκινάει ποτέ άπό τό σπίτι του χωρίς νά περάσει στή ζώνη του ένα φοβερό μαχαίρι μέ λεπίδα τριάντα ή σαράντα έκατοστών ξεχωρίζει ή χοντρή λαβή του άπό ελεφαντόδοντο ή κόκαλο δίπλα σέ δύο πιστόλια μέ τσακμακόπετρα, που έχουν μήκος σαράντα μέχρι πενήντα έκατοστά- ή λαβή τους είναι περισσότερο ή λιγότερο δουλεμένη, ανάλογα μέ τά οικονομικά μέσα, είναι όμως πάντα στολισμένη ολόκληρη μέ ασήμι γιά τούς καπετάνιους τών χωριών, πού διακρίνονται έτσι, μέ τό στολίδι αύτό, άπό τούς άνδρες πού έχουν υπό τΙς διαταγές τους. Τά κρητικά τουφέκια άξίζουν Ιδιαίτερη μνεία: είναι τουφέκια μέ μακριές κάννες (τό μήκος τους φτάνει τά πέντε ή έξι πόδια) καί δουλεύουν μέ τσακμακόπετρα· έχουν κομψό κοντάκι, μέ πλούσια, πολλές φορές, ενθετική διακόσμηση καί σκαλίσματα. (...]

   Θαύμασα τό υψηλό παράστημα, τό φαρδύ στήθος, τις νευρώδεις κνήμες, τόν ευλύγιστο καί ρωμαλέο κορμό αύτών τών ριψοκίνδυνων ορεσίβιων· μού έκαναν έντύπωση ή δύναμη καί ή υγεία πού απέπνεαν, τό ειλικρινές καί ανοιχτόκαρδο βλέμμα τους καί η τραχύτητα τών τρόπων τους».

Επίλογος

Κυριάκος Ροδουσάκης

ΚΑΛΟ ΣΟΥ ΤΑΞΙΔΙ ΑΓΑΠΗΤΕ ΜΟΥ ΦΙΛΕ ΚΑΙ ΓΕΙΤΟΝΑ ΣΤΕΛΙΟ ΔΑΡΑΤΣΙΑΝΕ

Αγαπητέ μας Στέλιο,
Σε περιμέναμε και εφέτος στο Καστέλλι, αλλά για πρώτη φορά δεν φάνηκες στη καλοκαιρινή καστελλιανή μας σύναξη. Σε αναζητήσαμε και ανησυχήσαμε. Μια πληροφορία σχετική με πρόβλημα υγείας, μας φόβισε, οι φόβοι δυστυχώς επαληθεύτηκαν χθες πού μάθαμε για τη μοιραία  επιπλοκή και ότι έχασες τη μάχη στο νοσοκομείο. Η αγαπημένη σου Γιούλη πλάι σου στεκόταν στο πλευρό σου. Η απώλεια τής ευγενικής παρουσίας σου, είναι πλέον  αμετάκλητη. Η δε ανάμνηση της θερμής φιλικής, πάντα και πηγαίας γενναιοδωρίας σου προς όλους μας,  κατά τη διάρκεια μιας ολόκληρης ζωής θα μείνει βαθύτατη, παντοτινή και ανεξίτηλη. Ιδιαίτερα εμείς οι γείτονες από τα παιδικά, συνδεθήκαμε και μοιραστήκαμε μαζί σου πολλά Καστελλιανά, παλιά και καινούργια, στα αντικριστά σπίτια μας, στο δρόμο, στις παλιές νεανικές συντροφιές, αλλά και στις συναντήσεις μας στην Αθήνα και στο  Καστέλλι..
 Είχες μια κατά πάντα επιτυχημένη επαγγελματική  διαδρομή ύστερα από τίς σπουδές σου στην Ανωτάτη Εμπορική, ως εφοριακός υπάλληλος στη Λέσβο αρχικά για πολλά χρόνια και στην Αθήνα στη συνέχεια. Η θαυμάσια ωραία οικογένεια σου επίσης, με την αγαπημένη σου σύζυγο Γιούλη, πάντα φιλόξενη και αυθόρμητη προς όλους μας με μια εξαίρετη και εκείνη,  διαδρομή καθηγήτριας στη μέση παιδεία, καθώς και τα αντάξια παιδιά σου Ελίνα καί Χάρης με τίς οικογένειές τους και τα αγαπημένα σου εγγόνια, αποτελούσε πηγή χαράς και ευτυχίας για σένα.. 
Ήσουν χαμηλών τόνων, με μια βαθύτερη εσωτερική  ευαισθησία, όπως την αποτύπωσες μάλιστα στην εξαιρετικά καλαίσθητη ανακαίνιση τού παλαιού πατρογονικού σπιτιού σου, στην  είσοδο τής πόλης, ως εάν ήσουν πραγματικός εξειδικευμένος αρχιτέκτονας. Συμβούλευες και βοήθησες και άλλους φίλους σου, αποκαλύπτοντας τη καλλιτεχνική πλευρά τού εαυτού σου, να αποκαταστήσουν την αυθεντική παλιά μορφή τού σπιτιού τους. Αν επικρατούσε σέ όλους το δικό σου πάθος και το δικό σου αισθητήριο, ασφαλώς η εικόνα τής πόλης μας θα ήταν ωραιότερη και πιο καλαίσθητη.  
Είχες επίσης μια έντονη αίσθηση ιστορικότητας τού τόπου και της οικογένειάς σου, μιας από τίς παλαιότερες οικογένειες τού  Καστελλιού. Ένας προπάππος σου πού είχε το ίδιο όνομα, Στυλιανός Δαρατσιανός, αναφέρεται σέ όλα τα δρώμενα του Καστελλιού των αρχών και των μέσων του 19ου αιώνα. Όπως ο αγώνας του, μαζί με τους άλλους προύχοντες και τον ιερέα, για να λάβουν την άδεια από τον Πασά των Χανίων, που τους επέτρεψε τελικά την επαναφορά τού μικρού ναού του Αγίου Σπυρίδωνα στην ιδιοκτησία των Χριστιανών τού Καστελλιού. Και στη συνέχεια επιδόθηκαν στην οικοδόμηση τού μεγάλου νέου περικαλούς Μητροπολιτικού Ναού στην ίδια θέση. Όπως και ο παππούς σου Κυριάκος Δαρατσιανός ήταν στην Επιτροπή του Επισκόπου Άνθιμου Λελεδάκη τό 1915 για την επέκταση τού γυναικωνίτη,  του νάρθηκα, τού κωδωνοστασίου και της εσωτερικής διακόσμησης του Ναού. Και ο αείμνηστος πατέρας σου Χαράλαμπος, δραστήριο μέλος τού Εμπορικού Συλλόγου στον οποίο είχε παραχωρήσει και το γραφείο για τίς συνεδριάσεις του, όπως και εσύ με τα αγαπημένα σου αξέχαστα επίσης αδέρφια Κυριάκο και Ευγενία, ετιμήσατε αυτή τη παράδοση και ιστορία τής οικογένειάς σας. Ιστορία αφοσίωσης, διαρκούς δημιουργικής παρουσίας και προσφοράς προς τον τόπο, κατακτώντας τη καθολική εκτίμηση και την αναγνώριση όλων.
Καλό σου ταξίδι αξέχαστε Στέλιο με τα θερμά μας συλλυπητήρια προς την αγαπημένη σου οικογένεια. Η ανάμνηση τής ευγένειας, τής φιλίας σου και των αυθόρμητων ειλικρινών και ανεπιτήδευτων αισθημάτων σου θα μάς ακολουθεί για πάντα. 
Κυριάκος Ροδουσάκης    .   .

ΒΙΒΛΙΟ ΠΑΝΤΕΛΗ ΚΑΤΑΚΗ: *ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ. ΝΟΣΤΑΛΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΟΥ ΕΖΗΣΑΝ ΚΟΝΤΑ ΤΟΥ*

 Γράφει ο Κυριάκος Ροδουσάκης

Μια συγκινητική και νοσταλγική αναδρομή στη πραγματικά κοσμογονική για τον τόπο  μας εποχή  τού μακαριστού Ιεράρχη  Ειρηναίου, αποτελεί το βιβλίο *MHTΡΟΠΟΛΙΤΗΣ ΕΙΡΗΝΑΙΟΣ ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ. ΝΟΣΤΑΛΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΑΝΘΡΩΠΩΝ ΠΟΥ  ΕΖΗΣΑΝ ΚΟΝΤΑ ΤΟΥ.* που επιμελήθηκε και συνέταξε με όλη τη εγνωσμένη του αγάπη και αφοσίωση ο κοινωνικός πρωταγωνιστής, εμπνευστής και πολλών άλλων φιλάνθρωπων και θεάρεστων πρωτοβουλιών, αγαπητός φίλος Παντελής Κατάκης. Το βιβλίο μας επιστρέφει και μας αναβαπτίζει στα νάματα και στο φως μιας εποχής και ενός τόπου ευεργετημένου από το αναγεννητικό έργο και το φωτεινό παράδειγμα τής εμβληματικής ηγετικής μορφής Ειρηναίου. Αλλά προσφέρει  ασφαλώς και πολύτιμη πληροφόρηση και προς τούς νεότερους, πού δεν είχαν την τύχη να ζήσουν το δημιουργικό πυρετό της περιόδου, τη θαυμαστή σταδιακή ψυχική ζύμωση, την  ώσμωση και την αμφίδρομη, αμοιβαία εσωτερική πνευματική μέθεξη μεταξύ  τού φωτισμένου, εμπνευσμένου και ρηξικέλευθου Ποιμενάρχου και του Ποιμνίου του. Η υποβλητική δύναμη του έργου και του λόγου του *ποιήσαντος και διδάξαντος* σεπτού Ιεράρχη Ειρηναίου διατρέχει  όλες τίς σελίδες του βιβλίου και όλες τίς διηγήσεις των ανθρώπων πού θυμούνται, νοσταλγούν και ευγνωμονούν. 

Πραγματικά, κάθε προσωπική αναπόληση, κάθε εξιστόρηση και ανάμνηση από τίς πολλές και από τόσους πολλούς, που κατέγραφε ο ακούραστος Παντελής για μια δεκαετία, είναι πλημμυρισμένη από το θαυμασμό, το σεβασμό, την ευχαριστία και ευγνωμοσύνη αλλά και από το φανερό ή και ανομολόγητο δέος, μπροστά στο εύρος και στην εμβέλεια, τής σκέψης και τού έργου Ειρηναίου. Αλλά και από δέος μπροστά στις αντοχές και τη δύναμη μιας ασκητικής  μορφής όπως εκείνης του σεβαστού Γέροντα, που είχε να διαχειριστεί ταυτόχρονα τόσα πολλά με τόσα λίγα μέσα. Από την έγνοια του π.χ. για τους αδύνατους και ευάλωτους τής Επισκοπής του, όπως οι μαθητές και μαθήτριες πού φιλοξένησε και προστάτεψε στα οικοτροφεία πού οικοδόμησε. Μέχρι τούς απόμαχους πού  φρόντισε στο Αννουσάκειο Ίδρυμα. Ή τους οραματισμούς του π.χ. για το διάλογο της Ορθοδοξίας και τού ελληνικού πνεύματος με άλλες ομολογίες και εθνότητες μέσα σε μια οικουμενική στέγη, όπως η Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης, την οποία έπρεπε να οικοδομήσει επίσης. Ή τη πρωτοβουλία του για τη δημιουργία τής δικής μας ναυτιλιακής Εταιρίας για την ασφαλή θαλάσσια μετακίνησή μας. Αλλά και εκτός Κρήτης, είναι μεγάλο το κεφάλαιο με τις μνήμες από τη προσφορά του προς τον Ελληνισμό Γερμανίας.

 Και παράλληλα με τα μεγάλα και τα συλλογικά, σύμφωνα με τις εξομολογήσεις τού βιβλίου, ο φιλάνθρωπος δεσπότης συμμερίστηκε και στήριξε πατρικά και κάθε ατομική περίπτωση. Όπως εκείνη τού οικογενειάρχη σε απόγνωση και σέ απόλυτη οικονομική ανάγκη. Ή του φοιτητή με τις ανάγκες του κατά τη σπουδή του στη πρωτεύουσα ή και στο εξωτερικό. Ή της νεαρής έφηβης σε σύγχυση λόγω ηλικίας, που ζητούσε πυξίδα και κατεύθυνση για τη ζωή  της. Ή των γονέων πού έχασαν το παιδί τους σε ατύχημα και έβλεπαν ξαφνικά το μητροπολίτη τους να έρχεται αθόρυβα στο σπίτι τους στο χωριό, για να τους συμπαρασταθεί και να απαλύνει το πένθος τους. Ή και της δασκάλας που ζητούσε παρέμβαση για μια μετάθεση από το Υπουργείο.

Παρά τίς προτεραιότητες του πολύπλευρου έργου του, ο στοργικός Γέροντας, υιοθετούσε την ανάγκη του άλλου, ως δική του προσωπική ανάγκη και προσωπικό του πρόβλημα πού έπρεπε εξάπαντος να επιλύσει.
 Όπως έγραψε και στο μήνυμά του που περιλαμβάνεται στο βιβλίο και ο Μακαριότατος Αρχιεπίσκοπος Αθηνών κ.κ. Ιερώνυμος: *Ο μακαριστός Ειρηναίος, μπορούσε να είναι άνθρωπος προσφοράς, χωρίς να αποζητά την αναγνώριση. Έβλεπε στο πρόσωπο τού ελαχίστου αδελφού, τον ίδιο το Χριστό. Τον θυμάμαι πάντα με ευγνωμοσύνη για το ήθος πού μας δίδαξε.* 
Και ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης κ.κ. Αμφιλόχιος, που τιμά και διευρύνει με τη δική του  ποιμαντορία το έργο του αοίδιμου προκατόχου του, γράφοντας και τη προσωπική  αρχιερατική ιστορία της Σεβασμιότητάς του στις δέλτους της παλαίφατης Μητροπόλεως, που ίδρυσε ο Αρχιεπίσκοπος και Απόστολος Τίτος πριν από είκοσι  αιώνες, μαζί με τις άλλες 21 πρώτες Επισκοπές της Κρήτης, ύστερα από την αδελφική εντολή του Απόστολου Παύλου, (πρός Τίτον α,5) αναφέρεται στο πρόλογο στα βιώματα επίσης που αποτυπώνονται στο βιβλίο. Τα περιγράφει ως *βιώματα και εμπειρίες που ξεκλείδωσαν καρδιές, σημάδεψαν την ιστορία και τα πρόσωπα, αφύπνισαν συνειδήσεις, νίκησαν το χώρο και το χρόνο. Βιώματα και μαρτυρίες που φανερώνουν και αποκαλύπτουν το μεγαλείο της Αρχιερατικής καρδίας του πιστού και φρόνιμου οικονόμου του Ευαγγελίου τού Χριστού, του μακαριστού Μητροπολίτου Κισάμου και Σελίνου κυρού Ειρηναίου.*
Και από πλευράς μας δεν έχουμε παρά να ευχαριστήσουμε τον αγαπητό  συγγραφέα Παντελή Κατάκη γιατί με το βιβλίο του ανακάλεσε και τα δικά μας προσωπικά βιώματα, μνήμες και καταλυτικές εμπειρίες από την εποχή και το σεπτό Πρόσωπο τού μακαριστού Μητροπολίτη κυρού Ειρηναίου, που σημάδεψε συλλογικά και σφράγισε ατομικά, ψυχές, συνειδήσεις και χαρακτήρες όλων. Όπως ακριβώς σφράγισε και εκείνους που περιλαμβάνονται στο ανά χείρας βιβλίο-μαρτυρία μιας εποχής και βιβλίο- μαρτυρία ενός αδιάρρηκτου πάντα, αιώνιου ισχυρού ψυχικού και πνευματικού δεσμού μεταξύ Πνευματικού Οδηγού - Πατέρα Μητροπολίτη Ειρηναίου Γαλανάκη και των πνευματικών τέκνων των Επαρχιών του. 
 

ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΣΤΟΝ ΑΓΑΠΗΜΕΝΟ ΜΑΣ ΗΛΙΑ ΚΑΠΗ

 Αγαπημένε μας Ηλία,
H ερημωμένη από καιρό Πάνω Αγορά του Καστελλιού, ερημώνεται όλο και περισσότερο και πάλι, αυτή την ώρα του τελευταίου δικού σου αποχαιρετισμού. Η γειτονιά μας κι οι καρδιές μας αδειάζουν και θλίβονται βαθιά, καθώς ένας- ένας, αγαπημένες μορφές και πρόσωπα, τελευταίοι φύλακες και κολώνες του δρόμου μας, φεύγουν και μας αφήνουν για πάντα. Και νέες ζωές δεν γεννιούνται πια στη μοναχική πλέον Πάνω Αγορά. Τώρα που φεύγεις κι εσύ αγαπημένε μας Ηλία, αλλά κι από τότε πού έκλεισες με τη σύνταξη το κατάστημά σου, η φτωχή αγορά μας, φτώχυνε πιο πολύ. Έχασε τη μεγάλη σου καρδιά, το αιώνιο χαμόγελό σου, το πάντα γελαστό σου πρόσωπο, τον έτοιμο πάντα καλό  σου λόγο, το ανθρώπινο σου βλέμμα μπροστά στη λύπη και τη χαρά των άλλων. Αποχωρίστηκε και από όλο το σπάνιο και μοναδικό χαρακτήρα σου, γεμάτο από καλoσύνη και αγάπη, πολύτιμη κληρονομιά από τους γενναιόδωρους γονείς σου, αείμνηστους Γιώργη και Θεανώ.
Πιο πολύ και πιο αβάσταχτα θα σού λείψουν και θα τους λείψεις τα αγαπημένα σου πρόσωπα. Η αχώριστη για μια ζωή σύντροφος σου Ανθούλα, η μοναχοκόρη σου Θεανώ που τους έδωσες τόση αγάπη κι εκείνες σου την ανταπόδωσαν με όλη τους τη ψυχή, όπως και τα αδέρφια σου Γιάννης και Χαρίλαος με τις οικογένειές τους. Και οι σύζυγοί τους Γεωργία και Γιώτα, νύφες που σου στάθηκαν με θαυμαστή αφοσίωση σαν πραγματικές αδελφές. Όλοι, σου συμπαραστάθηκαν στο προσκέφαλο είτε στο σπίτι στην αρχή, είτε στο Αννουσάκειο ίδρυμα απο πέρυσι, είτε στις τελευταίες δύσκολες εβδομάδες στο νοσοκομείο. Ιδιαίτερα την αγαπητή μας Γεωργία που στάθηκε άγρυπνη πλάι σου τίς κρίσιμες αυτές μέρες, ευχαριστούμε όλοι μας.

 Όλοι τους έδωσαν τα πάντα και έτρεξαν ένα μαραθώνιο για να σε στηρίξουν και να σέ ανακουφίσουν από την ασθένεια που σε βασάνισε και σε νίκησε. Μια δοκιμασία που αντιμετώπισες καρτερικά και αδιαμαρτύρητα, με αντοχή απίστευτη. Και όλοι οι συγγενείς, φίλοι και γείτονες, αυτή τη στιγμή θέλουμε να ευχαριστήσουμε θερμότατα τον Διευθυντή, και το ακούραστο προσωπικό του Αννουσάκειου Ιδρύματος, ιδιαίτερα το αυθόρμητο προσωπικό ενδιαφέρον τού πατέρα Αντώνιου, που σε φιλοξένησε, με όλη του τη φροντίδα το τελευταίο χρόνο, όπως και τη διεύθυνση τούς γιατρούς και το νοσηλευτικό προσωπικό του Νοσοκομείου Χανίων που νοσηλεύτηκες.
Τώρα σέ αποχαιρετούμε για το ταξίδι προς το Παράδεισο που σου αξίζει και σέ περιμένει. Γιατί σου πρέπει αιώνια ανάπαυση ύστερα από τόση σωματική και ψυχική κούραση. Και γιατί αν υπήρξε ένας λευκός, ένας καθαρός, ένας αδαμάντινος και ένας ακριμάτιστος, που πέρασε από αυτό το κόσμο, αυτός βεβαιότατα ήσουν εσύ.
Καλό σου ταξίδι ακριβέ και αγαπημένε μας  Ηλία  
Ο ξάδερφος και αδερφός.
Κυριάκος Ροδουσάκης 

MANOΣ ΚΑΤΡΑΚΗΣ (1909-1984) ΜΕΡΙΚΕΣ ΜΟΝΑΔΙΚΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΗ ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ

ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ

Στην αρχή ήταν *ΤΟ ΛΑΒΑΡΟ ΤΟΥ 21* βωβή ταινία τού Γ. Λελούδα τό 1927 και ο Μανόλης Κατράκης ερασιτέχνης. Ακολούθησε το 1932  *Ο ΑΓΑΠΗΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΒΟΣΚΟΠΟΥΛΑΣ*του  Δ. Τσακίρη, ομιλούσα ταινία και ο Κατράκης πρωταγωνιστής. Μετά ήρθαν δεκάδες ταινίες.

Ο Κατράκης δημιούργησε αξέχαστους πρώτους και δεύτερους ρόλους:

Μαρίνος Κοντάρας, Αντιγόνη, Συνοικία τ΄ όνειρο, Κόκκινα φανάρια, Ντελικανής, Το χώμα βάφτηκε κόκκινο, Κονσέρτο για πολυβόλα. Το κανόνι και τ αηδόνι. Λεωφόρος της Προδοσίας, Ορατότης μηδέν, Ώρες αγάπης, Ώρες πολέμου. Αυτοί πού μίλησαν με το θάνατο. Εσένα μόνο αγαπώ. Τελευταίο φιλί. Ζούγκλα των πόλεων. Κατηγορώ τους δυνατούς. Κατάχρηση εξουσίας. Με φόβο και πάθος. Αντάρτες των πόλεων. Χωρίς συνείδηση, Προστάτες, Δίκη των δικαστών. κ.ά.

Οι ταινίες στις οποίες έπαιξε δεν ήταν όπως έλεγε, αυτές πού ονειρευόταν, εκτός από τον *Μαρίνο Κοντάρα* καί την *Αντιγόνη*, αλλά έπρεπε έτσι να βελτιώνει τα προβληματικά οικονομικά τού Ελληνικού Λαικού Θεάτρου. Παρ όλα αυτά το παίξιμό του ήταν πάντα μαγευτικό.

Τελευταία πρωταγωνίστησε στον *Βενιζέλο* τού Π. Βούλγαρη και στα *Χρόνια της Θύελλας* τού  Ν. Τζίμα. Κύκνειο άσμα του, το *Ταξίδι στα Κύθηρα* του Θ. Αγγελόπουλου.

Η ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΜΕΛΙΝΑ ΜΕΡΚΟΥΡΗ (1984) ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ ΚΑΤΡΑΚΗ

Η τότε Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη, εμβληματική μορφή  επίσης της Τέχνης και  τού Αγώνα κατά τής δικτατορίας,  είχε δηλώσει, ύστερα από την αγγελία θανάτου τού Μάνου Κατράκη.

*Η Ελλάδα ολόκληρη κλαίει το Μάνο Κατράκη. Ήταν μεγάλος καλλιτέχνης και πραγματικό παλληκάρι. Το πιο λεβέντικο παράστημα κι η πιο αγαπημένη φωνή. Μια φωνή που άρθρωσε ανεπανάληπτα το νεοελληνικό λόγο. Σ' όλη του τη ζωή έδωσε μάχες για το θέατρο, το πολιτισμό, τους λαϊκούς αγώνες. Ακόμη και λίγες ώρες πριν πεθάνει, σχεδίαζε την επιστροφή του στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου. Ο Μάνος Κατράκης πέθανε όρθιος, όπως πεθαίνουν τα δέντρα και οι γενναίοι. Και θα ζει πάντα, όπως ζούνε οι μύθοι.*

O OΔΥΣΣΕΑΣ ΕΛΥΤΗΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΝΟ ΚΑΤΡΑΚΗ

* Η ωχρή μορφή του Μάνου Κατράκη χαραγμένη με επιμονή και κόπο πάνω στο μέταλλο της Νεοελληνικής πραγματικότητας εξακολουθεί να αντιστέκεται στις αλλοιώσεις τού  χρόνου και να ακτινοβολεί όλο ήθος. Η καθαρότητα τού μετάλλου  του είναι η καθαρότητα τής φωνής του. Δεν έχω ακούσει ποτέ πιο ωραία ελληνικά. Οι λέξεις βγαίνουν από τα χείλη λαμπερές και στρογγυλές μ' ένα περίγραμμα φωτεινό όπως τα βότσαλα κάποιου παρθένου γιαλού. Σαν ποιητής θέλω για τη μεγάλη προσφορά πού έκανε ο έξοχος  αυτός καλλιτέχνης σ όλο το μάκρος τής ζωής του προς το ζωντανό νεοελληνικό λόγο, να τού πω ένα μεγάλο ευχαριστώ.

Οδυσσέας Ελύτης*

* * Φωτογραφίες, κείμενα από τά λευκώματα: Α *ΜΑΝΟΣ ΚΑΤΡΑΚΗΣ * Επιμέλεια Υλικού: Κ. Κουτσαυτίκης - Αγγ. Κώττη. Εκδόσεις Καστανιώτη.1984  Β *ΚΑΤΡΑΚΗΣ* Η ζωή τού μεγάλου καλλιτέχνη όπως την αφηγήθηκε στον Αλέξη Κομνηνό. Εκδόσεις Κάκτος.1984

 Ροδουσάκης Κυριάκος