ΔΥΟ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ ΚΙΣΑΜΟΥ

Η πρώτη αναφορά γίνεται  από τον William James Stillman Αμερικάνος δημοσιογράφος και υπέροχος φωτογράφος που βρίσκεται στα Χανιά βρίσκεται το 1865 σαν περιστασιακός πρόξενος των Η.Π.Α Με ελεύθερο χρόνο κατόρθωσε να γυρίσει το νησί στα δύσκολα χρόνια που συνέπεσαν και με την επανάσταση του 1866, ήταν φιλοκρητικός, πολύ φίλος του Παρθένιου Περίδη και αυτό φάνηκε στις πολλές αναφορές που έστελνε στην Αμερική για αφύπνιση της κοινής γνώμης για τον δίκαιο αγώνα των Κρητικών. Αυτές οι αναφορές του στοίχισαν και την ανάκληση του, αφού ήταν μεγάλος ο αναβρασμός στον οθωμανικό πληθυσμό προς το πρόσωπο του. 
Α)…...Φτάσαμε στην Κίσαμο περίπου στις τέσσερις μετά μεσημβρίας, και γυρέψαμε τον Μοντίρη, για τον οποίο είχα ένα σημείωμα από τον Γενικό Διοικητή που, φαινομενικά, του εφιστούσε την προσοχή στις επιθυμίες μου. Στην πραγματικότητα όμως- όπως υποθέτω- τον προειδοποιούσε να έχει τον νου του για τις δολοπλοκίες μου. Αυτά που ήθελα ήταν από αυτόν ήταν πολύ λίγα. Να μου βρει μια στέγη για την νύχτα στο σπίτι κάποιου αναμφίβολα αξιόπιστου προσώπου, ώστε να μην κατηγορούμουν μετά για κατάστρωση συνομωσιών, και να δω δυο αγάλματα που είχαν πρόσφατα βρεθεί σε ανασκαφή στην πόλη. Το πρώτο το εξασφάλισα από τον καπετάνιο της πόλης, που πάντα είναι όργανο της κυβέρνησης, και σε αυτήν την περίπτωση εμφανώς ο πιο ευκατάστατος της Κισάμου. Ο Μουντούρης ήταν ένας παλιός στρατιωτικός με ντόμπρους στρατιωτικούς τρόπους και…..πολύ στρουμπουλός……..
Με υποδέχτηκε καπνίζοντας τον ναργιλέ του μπροστά στο δημόσιο καφενείο….ειδοποίησε ένα υποδηματοποιό από εκεί κοντά, που εκτελούσε γι’ αυτόν χρέη δραγουμάνου και γραμματέα, για να διαβάζει το γράμμα και να μεταφράζει.
Το πρωί σεργιανίσαμε στο μέρος αυτό και μπήκαμε σε ένα μικροσκοπικό οχυρωματικό έργο (φρούριο) σε συγκριτικά με εκείνα των Χανίων και του Χάνδακα, ανίκανο να αντισταθεί σε μια πυροβολαρχία με πεδινό πυροβολικό*. Καταλήφθηκε μετά από πολιορκία στον πόλεμο της ελληνικής ανεξαρτησίας, αφού ολόκληρη η φρουρά είχε πεθάνει από πανούκλα*.

( *Αυτές ήταν οι εκτιμήσεις του Στίλμαν για το μικρό φρούριο του Καστελιού λίγους μήνες πριν την επανάσταση του 1866, η πολιορκία του φρουρίου έγινε στις 20-Νοεμ-1866 και παρ’ όλες τις φιλότιμες προσπάθειες των Ελλήνων αξιωματικών, αλλά και των Κρητικών οπλαρχηγών, Α. Σκαλίδη, Κ. Κριάρη, Γ. Καμπούρη, μαζί με το σώμα των Γάλλων εθελοντών απέτυχαν να το καταλάβουν. Στην πολιορκία αυτή σκοτώθηκε ο Ταγματάρχης Κυρ. Φρουδάκης μαζί με άλλους 12 Κισαμίτες, ανάμεσα τους ο Μιχ. Μαυροδημητράκης, ο Εμμ. Μαυρομματάκης, ο Αντ. Παπαδάκης, ο Παντελάκης, ο Σαμψάκης, ο Ι. Κουτελάκης κ.α.

Η δεύτερη αναφορά για το φρούριο της Κισάμου έρχεται απο τον γιατρό Μιχάλη Αναστασάκη και μιλάει για το φρούριο της δεκαετίας του 1890!
 Β) Το φρούριον έχει ύψος 6 μέτρα και πάχους περί τα 5 μέτρα, καθ΄ όλην της εξωτερικής επιφάνειας εξέχοντο πολεμικάς μικράς σχισμάς-θυρίδας (σμαγδάλια), όπισθεν των οποίων μεγάλος διάδρομος. Επί των τριών μερών (νότια- ανατολικά και δυτικά) είχον τοποθετήσει τηλεβόλα. Εντός του φρουρίου κατώκουν και ήδρευον ο έπαρχος της Κισάμου (Καϊμακάμης), ο βοηθός του (Μουτεσαρίφις), ο διοικητής της Χωροφυλακής (Γιουμπασής), εντός αυτού δε ήτον και αι φυλακαί και λοιπά κρατητήρια.
Εντός του φρουρίου ήτο επίσης και τέμενος με μηναρέν όχι πολύ μεγάλου ύψους 16-20 μέτρων…ανερχόμενος ο Μουεζίνης προσεκάλει τους Τούρκους είς προσευχάς. Το εμβαδόν του φρουρίου μετά των οικιών και λοιπών εγκαταστάσεων, δεν θα ήτο μεγαλύτερον των 10 στρεμμάτων. Μεταξύ των οικιών και του φρουρίου υπήρχε κυκλοτερώς διάδρομος πλάτους 15 μέτρων με λιθόστρωτον (Καλτηρήμι). Το φρούριο είχε πάντοτε ικανήν και αρκετήν φρουράν εκ Νιζαμήδων* και εντόπιων Τούρκων.
*Νιζαμής=Τούρκος στρατιώτης του τακτικού στρατού