ΜΑΘΕ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Αξιέπαινη προσπάθεια των δημιουργών του "κυνήγι του κρυμμένου θησαυρού" που διοργάνωσε η Νεολαία Κισάμου με τον Φιλολογικό σύλλογο της πόλης.
Φέτος παρα πολλοί έμαθα τα του φρουρίου μας, και αυτό είναι ελπίδα διατήρησης ιστορικής μνήμης.
Δεν είναι κρυφό για την ιστορία του, το πώς δηλαδή έγινε ένα σορός πέτρες που οι παππούδες μας το εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο για να φτιάξουν τα πρώτα σπίτια τους στις αρχές του περασμένου αιώνα, ήταν θέλημα και απαίτηση της τότε πολιτείας*. 

Έτσι πολλές φορές κάθομαι και σκέφτομαι αν με τον ίδιο τρόπο τα κομμάτια που είναι κατεστραμμένα και δεν έχουν κτιστεί, μπορεί να  ξαναγεννηθούν με μια αναστήλωση, τι ομορφιά θα έδιναν στην πόλη. Μια μικρή αναστήλωση είχε γίνει πριν από 20 χρόνια ...επί δημαρχίας Σχετάκη.
Ποιος θα ασχοληθεί θα μου πείτε; 
Είναι και αυτό κάτι που το βάζουμε πάντα στην εξίσωση της πόλης... 

Η αλήθεια είναι ότι λείπουν οι ιδέες και οι άνθρωποι που θα τις σπρώξουν ..με τον καιρό όμως όλα μπορεί να γίνουν .. απλά ας υπάρχει σαν σκέψη για τους επόμενους ...και η πύλη μπορεί να ξανασταθεί και τα οικόσημα και ο Θυρεός του Βενετσιάνικου, όλα υπάρχουν και αραχνιάζουν στις αποθήκες της αρχαιολογίας ...

*Ο πρώην βουλευτής Κισάμου και χρηματίσας υπουργός επί Βενιζέλου κ. Στρατής Γεωργιλαδάκης, κατόρθωσε όπως το δημόσιον κατά το έτος 1920 εκχωρήσει το φρούριον Καστελλιου μεθ΄όλων των περιεχομένων του εις την Κοινότητα και αύτη να το εκποιήσει δια πλειοδοσίαν εις διάφορους, ώστε να κατακρημνηστεί να διαιρεθεί εις οικόπεδα και επί αυτών να οικομομηθούν διάφοραι οικίαι, καταστήματα και άλλα εξωραϊστικά κτίρια και αξιοποιήσαντα τον χώρον ον κατείχεν άλλοτε το φρούριον.

 

ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΑΘΗΝΑΓΟΡΑ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ (1963)

1963 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Αθηναγόρας επισκέπτεται την Κίσαμο. Στην είσοδο της πόλης πλήθος κόσμου τον υποδέχεται, όπου ο γιατρός Φαντρίδης του διαβάζει το καλωσόρισμα. Διακρίνονται στην φωτο ο Μητροπολίτης Ειρηναίος, ο αρχιεπίσκοπος Κρήτης Ευγένιος Ψαλιδάκης, ο Εμμ. Καστανάκης, Χορευτάκης Στρατής και Ξηρουχάκης Εμμ.

Κατά την επίσκεψη του τίμησε με διάφορα Εκκλησιαστικά οφφίκιο πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στην θρησκεία και την εκπαίδευση στην επαρχία μας
Α) Τον τότε αρχιμανδρίτη Ειρηναίο Αθανασιάδη με το οφφίκιο του Πρωτοσύγκελλου της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως.
Β) Τον Μιχάλη Αναστασάκη γιατρό από την Σπηλιά με το Οφφίκιο του άρχοντα Ακτουαρίου.
Γ) Τον Στέφανο Μυλωνάκη γυμνασιάρχη από τα Ροδωπού με το Οφφίκιο του Άρχοντος Διδασκάλου.
Δ) Τον Χαρίδημο Πολυχρονίδη από τα Ροδωπού με το Οφφίκιο του Κοινωνικού Εργάτη
Ε) Τον Χαρίλαο Ερινάκη από το Προδρόμι με το Οφφίκιο του Ορφανοτρόφου.
ΣΤ) Τον Ιωάννη Φιωτάκη δάσκαλο από τα Περβόλια με το Οφφίκιο του Άρχοντος Διδασκάλου και
Ζ) Τον Γιάννη Αννουσάκη Ιεροψάλτη με το Οφφίκιο του Άρχοντος Πρωτοψάλτου.

 

ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ ΗΤΑΝ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΗ Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΠΟΥ ΕΓΙΝΕ ΤΖΑΜΙ ΤΟ 1825 ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ

Ως και σήμερα είχαμε μια θολή εικόνα σχετικά με του φρούριο της πόλης της Κισάμου, η οποία πάει να καλυτέρευση μετά και την εύρεση του χάρτη του φρουρίου του Κωνσταντουλάκη 1866 που πιστό αντίγραφο του είχε στην κατοχή του ο τότε έφορος της αρχαιολογικής συλλογής Κισάμου και δάσκαλος Λευτέρης Παπαδάκης.

Στο σημείωμα που συνοδεύει το χάρτη αναφέρει πολλές πληροφορίες οι οποίες ως και σήμερα ήταν ελαφρως άγνωστες.

Το έγγραφο που αποδεικνύει ότι το τουρκικό φρούριο ήταν χαμηλό στην αρχή αλλά λόγω των απάντων το συμπλήρωσαν το 1869 λίγο μετά τα γεγονότα δηλαδή του 66 και το 1892. Μάλιστα φαίνεται οτι ξεκίνησε να φτιάχνεται ακριβώς με την κατάληψη της Κρήτης απο του Τούρκους, αφού έχει πολλά στοιχεία ειδικά στην τοιχοποιία βενετσιάνικα. 

Τέλος η πιο σημαντική πληροφορία είναι ότι το τουρκικό τζαμί που άγνωστο ακόμα παραμένει ποτέ το γκρέμισαν ήταν εκκλησία και την έλεγαν Αγία Σοφία, η οποία εκκλησία από τον Τομπάζη κατά την απελευθέρωση του φρουρίου το 1825. ( Ως και σήμερα νομίζαμε ότι την έλεγαν Αγία Τριάδα).

Φυσικά κρατάμε μια επιφύλαξη μηπως οι εκκλησίες ήταν δυο μιας και η ως και σήμερα η εκκλησία που βρισκόταν μέσα στο βενετσιάνικο κάστρο την ξέραμε σαν Αγία Τριάδα, υπάρχει και σχετικό εικονοστάσι στην θέση της, ενώ ο μιναρές ειναι μακρύτερα και εκτός των τειχών του βενετσιάνικου φρουρίου (φωτο)

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΦΡΟΥΔΑΚΗΣ

ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΦΡΟΥΔΑΚΗΣ (ἤ Φρυδάκης)

Γεννηθείς ἐν Σπηλιᾷ Κισσάμου κατά το 1800 ὑπῆρξεν εἰς ἐκ τῶν τολμηροτέρων ἀκολούθων τοῦ Γεν. ᾿Αρχηγοῦ Κισσάμου Γεωρ. Δρακώνιανοῦ, διακριθείς εἰς Δαράτσον, Κάνδανον, Γραμβούσαν, εἰς Φάληρον και πολλά ἄλλα μέρη. Καταφυγών εἰς Πελλοπόννησον μετά τοῦ Καρεκλά, Γεωργιλά, Δρακωνιανοῦ, Ν. Φανδρίδη καί ἄλλων ἐγένετο φαλαγγίτης τοῦ Ελλ. Στρατού. Κατά την ᾿Επανάστασιν τοῦ Χαιρέτη, 1841, κατελθών μετά τῶν Δρακωνιανοῦ, Χρυσαφοπούλου καί Δεικτάκη, εὑρέθη εἰς τὴν μάχην τοῦ Βαφέ. Επανελθών εἰς τὰς τάξεις τοῦ ᾿Ελλ. Στρατοῦ καί γενόμενος ὑπασπιστής τοῦ Ὄθωνος, ἀφυπηρέτησεν μέ τόν βαθμόν τοῦ Ταγματάρχου.

Καίτοι γέρων, κατῆλθεν εἰς Κίσσαμον κατά την Επανάστασιν τοῦ 1866 με σῶμα ἴδιον καί ἔλαβεν μέρος εἰς τήν μάχην τῶν Βρυσῶν. Κατά την πολιορκίαν τοῦ Καστελλίου 1866 λαβών ώσαύτως μέρος καί τραυματισθείς ἀπέθανε, ταφείς εἰς Ρετόντα. Ήτο ἔξοχος πατριώτης συνάμα γενναῖος και σώφρων στρατιωτικός.

Απόσπασμα απο το βιβλίο του Μιχάλη Αναστασάκη "Ιστορία της Κισάμου επί Τουρκοκρατίας"

Προς τιμήν του ο δήμος Κισάμου και δημαρχίας  Φουρναράκη έχει δώσει το όνομα του σε οδό στην πόλη. Είναι κάθετος της Σκαλίδη ως και την πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου.

ΦΡΟΥΡΙΟ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ ΚΙΣΑΜΟΥ

Απο την ιστορία της Κισάμου του Μιχαήλ Αναστασάκης (1954) βλέπουμε οτι:

- Το φρούριον έχει ύψος 6 μέτρα και πάχους περί τα 5 μέτρα, καθ΄ όλην της εξωτερικής επιφάνειας εξέχοντο πολεμικάς μικράς σχισμάς-θυρίδας (σμαγδάλια), όπισθεν των οποίων μεγάλος διάδρομος. Επί των τριών μερών (νότια- ανατολικά και δυτικά) είχον τοποθετήσει τηλεβόλα. Εντός του φρουρίου κατώκουν και ήδρευον ο έπαρχος της Κισάμου ( Καϊμακάμης), ο βοηθός του (Μουτεσαρίφις), ο διοικητής της Χωροφυλακής (Γιουμπασής), εντός αυτού δε και αι φυλακαί και λοιπά κρατητήρια. Εντός του φρουρίου ήτο επίσης και τέμενος με μηναρέν όχι πολύ μεγάλου ύψους 16-20 μέτρων...ανερχόμενος ο Μουεζίνης προσεκάλει τους Τούρκους είς προσευχάς. Το εμβαδόν του φρουρίου μετά των οικιών και λοιπών εγκαταστάσεων, δεν θα ήτο μεγαλύτερον των 10 στρεμμάτων. Μεταξύ των οικιών και του φρουρίου υπήρχε κυκλοτερώς διάδρομος πλάτους 15 μέτρων με λιθόστρωτον (Καλτηρήμι). Το φρούριο είχε πάντοτε ικανήν και αρκετήν φρουράν εκ Νιζαμήδων και εντόπιων Τούρκων. Η Καταστροφή του φρουρίου Ο πρώην βουλευτής Κισάμου και χρηματίσας υπουργός επί Βενιζέλου κ. Στρατής Γεωργιλαδάκης, κατόρθωσε όπως το δημόσιον κατά το έτος 1920 εκχωρήσει το φρούριον Καστελλιου μεθ΄όλων των περιεχομένων του εις την Κοινότητα και αύτη να το εκποιήσει δια πλειοδοσίαν εις διάφορους, ώστε να κατακρημνηστεί να διαιρεθεί εις οικόπεδα και επί αυτών να οικομομηθούν διάφοραι οικίαι, καταστήματα και άλλα εξωραϊστικά κτίρια και αξιοποιήσαντα τον χώρον ον κατείχεν άλλοτε το φρούριον. 

ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ ΚΑΙ Η ΕΚΘΕΣΗ ΤΗΣ ΧΩΡΟΦΥΛΑΚΗΣ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ ΚΙΣΑΜΟΥ ΓΙΑ ΤΗΝ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ ΤΟΥ

Διαβάστε εδώ τα προηγούμενα αρθράκια σχετικά με τον Παπαστεργίου και εδώ άλλο.

Εν συντομία

Διοικητής της 5ης Μεραρχίας στο μεγαλύτερο διάστημα ήταν ο υποστράτηγος Γιώργος Παπαστεργίου από το Φανάρι Καρδίτσας. Στις 15 Απριλίου απαλλάχτηκε των καθηκόντων του λόγω νευρικού κλονισμού. Τον διαδέχτηκε ο Διονύσιος Παπαδόγκωνας που ανέλαβε την δύσκολη αποστολή να την οδηγήσει στην κυρίως Ελλάδα. Οι μαχητές μετά την Συνθηκολόγηση ένα πράγμα είχαν στο μυαλό τους: Να επιστρέψουν στην Κρήτη! Ήταν το μόνο ελεύθερο μέρος και το βασικότερο έπρεπε να υπερασπιστούν τους δικούς τους ανθρώπους. Άρχισαν οι διαρροές. Πολλοί έκρυψαν τα όπλα που έπρεπε να παραδώσουν στους Γερμανούς. Τα υπολείμματα της Μεραρχίας έφθασαν στην Τρίπολη όπου αναζητούσαν τρόπους να επιστρέψουν στην πατρίδα τους.
Οι Γερμανοί από την πλευρά τους δεν σεβάστηκαν τις συνθήκες. Προσπάθησαν να συλλάβουν όσους περισσότερους μπορούσαν για να μην επιστρέψουν στην ιδιαίτερη πατρίδα τους.
Ενώ όμως οι περισσότεροι μαχητές βρίσκονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα ο Παπαστεργίου κατάφερε να πάει στην Κρήτη. Με κουρελιασμένη τη στολή του έφθασε στον Κίσσαμο. Εκεί τον αναγνώρισε ο Επίσκοπος της επαρχίας, ο Ευδόκιμος, που δέχτηκε να τον συνοδεύσει σε μια βόλτα. Μαζί ήταν κι ένας διάκονος. Η ιδέα δεν ήταν καλή. Κόσμος έκανε κύκλο γύρω του. Συγγενείς των πολεμιστών, τον ρωτούσαν γιατί άφησε τα παιδιά τους κι επέστρεψε μόνος στην Κρήτη. Ακούγονταν κατάρες. Ξαφνικά ένας έφεδρος χωροφύλακας που είχε δύο αδέλφια στην Μεραρχία τον πυροβόλησε στο κεφάλι με το υπηρεσιακό «μάλιχερ». Η δύναμη της χωροφυλακής δεν κατάφερε να τον συλλάβει εκείνη την στιγμή αφού το πλήθος κάλυπτε τον δράστη.
Λίγες μέρες αργότερα εκτελέστηκε και ο χωροφύλακας από άγνωστους ολοκληρώνοντας τον κύκλο του αίματος…  
Έχει ενδιαφέρον η έκθεση της Χωροφυλακής για τις συνθήκες θανάτου.

ΠΗΓΗ

ΤΟ ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΤΟΥ ΧΑΤΖΗ

Θα επιθυμούσα να παρουσιάσω  φωτοτυπία δημοσιεύματος της προπολεμικής εφημερίδας των Χανίων *ΕΣΠΕΡΙΝΟΣ ΤΥΠΟΣ* της 17ης Απριλίου 1936 με τίτλο "ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΑ ΚΙΣΣΑΜΟΥ" στο οποίο αναφέρεται η ίδρυση τής Εταιρίας με την Επωνυμία "ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΑ ΚΙΣΣΑΜΟΥ" στο καταστατικό της οποίας αναγράφεται ότι  ο Γ. Μαζοκοπάκης (Χατζής) εισφέρει εις την Εταιρία τρία γήπεδα εν Κουρφαλώνι Κοινότητος Καλουδιανών, Επαρχίας Κισσάμου αντί δραχμών 282.572.

 Νομίζω ότι για την Ιστορία, αξίζει τον κόπο η αναφορά στο δημοσίευμα αυτό του "ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΥ" Χανίων, (17/4/1936) για την ίδρυση τής Πυρηνελαιουργείας στον Κουρφαλώνα ιδιαίτερα τώρα με το κλείσιμο του κύκλου ζωής του Εργοστασίου, καθώς και  με την ευκαιρία της επικαιρότητας σχετικά με τις δύο μεγάλες επενδύσεις στην παραλία του Κόλπου (Ανδρεάδη και Γιαννούλη) και άλλης μίας επίσης μεγάλης στη Σπάθα (οικογένειας Λεπτού) στον χώρο ακριβώς ή λίγο πιο πέρα από τον χώρο πού βρισκόταν το Εργοστάσιο Χατζή, όπως τον ξέραμε. Υπήρξε πράγματι μεγάλη επένδυση για την εποχή της, η οποία εδέσποσε στον κόλπο για 7-8 δεκαετίες, είχε συνδεθεί δε και με την πλούσια  ελαιοπαραγωγική Ιστορία του τόπου.

Ο Μαζοκοπάκης Γιώργος (Χατζής) δεξιά με τον Παπαδάκη Κωσταντίνο (πατέρα μου)

 Το δημοσίευμα αυτό αποτελεί και ένα ταπεινό μνημόσυνο στη Μνήμη ενός προοδευτικού, και δραστήριου παράγοντα του τόπου, συγκεκριμένα του αείμνηστου Γεώργιου Μαζοκοπάκη (Χατζή). Χαρακτήρας με πληθωρική προσωπικότητα και επιχειρηματική ευφυία, ο γνωστός σε όλους ως "Χατζής", πήρε την πρωτοβουλία να προσεγγίσει την ακμάζουσα τότε Εταιρία *ΧΑΡΙΛΑΟΣ ΚΑΙ  ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΣ* στην Ελευσίνα, για να συστήσουν μαζί την Εταιρία που ίδρυσε το Εργοστάσιο στον Κουρφαλώνα το 1936.
Σημειώνεται ότι οι τρείς τελευταίες παράγραφοι που δεν φαίνονται καθαρά στην φωτοτυπία αναγράφουν τα εξής: 
"Κατά τά ανωτέρω εις εκάτερον των συμβαλλομένων αντιστοιχούσι μετοχαί ως έπεται: Εις τόν κ .Γ. Μαζοκοπάκην μετοχαί 1000, εις δέ τήν ως άνω ομόρρυθμον εμπορικήν Εταιρίαν μετοχαί 5.000.
Η Εταιρία διοικείται υπό Συμβουλίου αποτελουμένου από 5 τουλάχιστον καί τό πολύ 7 μελών. Διά τήν πρώτην εξαετίαν ορίζονται οι κ.κ. Ν.Κ. Κανελλόπουλος, Γ. Μαζοκοπάκης, Π. Κ. Κανελλόπουλος, Γ. Ν. Αλεκτορίδης, Ν. Γ. Παπαδάκης , Σ.Β. Σγουράκης καί  Λ.Α. Κανελλόπουλος. Παρελθούσης τής πρώτης εξαετίας εκλέγονται διά τής τακτικής Γεν. Συνελεύσεως, ανανεούμενοι κατά διετίαν κατά το τρίτον."
Κυριάκος Ροδουσάκης 

Φώτο απο το αρχείο Ανυφαντάκη

ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΙΣΑΜΟΥ 1890 (Στατιστικά και ενδιαφέροντα)

Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Νίκου Σταυράκη* Στατιστική Πληθυσμού Κρήτης του 1890 αναφέρει σχετικά με τους δήμους και τα χωριά της Επαρχίας Κισάμου τα εξής
Η επαρχία αποτελείται απο 6 δήμους
Δήμος Σπηλιάς με 27 χωριά πρωτεύουσα η Σπηλιά και πληθυσμό ο δήμος 3.951 κατοίκους

Δήμος Πανεθύμου με 19 χωριά πρωτεύουσα η Πανέθυμος και πληθυσμό 2436 κατοίκους

Δήμος Καστελιου με 19 χωριά πρωτεύουσα το Καστέλι και πληθυσμό 4.749 κατοίκους

Δήμος Εννέα Χωριών με 14 χωριά και ένα μοναστήρι (Χρυσοσκαλίτισσα) πρωτεύουσα το Βαράδω και κάτοικοι 2.803

Δήμος Βουκολιών με 14 χωριά πρωτεύουσα η Βουκολιές και πληθυσμό 2860 κατοίκους

Δήμος Μεσογείων με 6 χωριά πρωτεύουσα οι Άγιοι Πάντες και πληθυσμό 1638 κάτοικοι.

Τώρα ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα όρια των τότε δήμων που δεν έχουν σχεδόν καμιά σχέση με το σήμερα.

Στο Δήμο Σπηλιάς διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Σπηλιά (555 κάτοικοι), Ροδωπού (557), Αφράτα (203), Άσπρα Νερά (35), Αστράτηγος (102), Καμάρα Κουμούλη (163), Μελισουργειό (99), Βένι (47), Νοχία (270), Ραβδούχας (134), Γριμπιλιανά (181), Καρθιανά (77), Πλακάλωνα (60), Βασιλόπουλο (80), Πισκοπή (97), Νταμηλιανά (19), Γερακιανά (56), Δρακώνα (131), Νταρμαροχώρι (48), Μαραθοκεφάλα (58), Κλαδουριανά (33), Μινωθιανά (22), Σκουτελώνας (87), Ραπανιανά (69), Καμισιανά (283), Δέμπλα (124) Πολεμάρχι (304) και Μονή Γωνιας (57).

Στο Δήμο Πανεθύμου διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Πανέθυμος (193), Συμπραγού (476), Άστρικας (44), Κρύα Βρύση (43), Πρόδρομος και Πύργος (181), Γρα Κερά (89), Μαλάθυρος-Μεσαύλια (303), Σάσαλος (228), Μουρί (137), Περβολάκια (100), Κερά (106), Ρόκκα (85), Κοτσιανά (76), Μάκρωνας 64), Χουδαλιανά (29), Αρμενοχωριο Σκευιανά (112), Σφακοπηγάδι (68), Κωσταδιανά, Μεσονήσι (47) Λυριδιανά (55).

Στο Δήμο Καστελίου διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Καστέλι (Πύργος Κουνουπίτσα και Καμάρα) (733), Λουσακιες (Πατεριανά, Μεράδες κλπ) (461), Παλαιόκαστρο (Γαλουβάς, Γληγοριανά, Μαριδιανά κλπ) (547), Καλλεργιανα (117), Χαρχαλιανά (39), Κουκουναρά (Τσικαλαριά, Χαλέπα) (209), Καλάθενες (279), Σειρικάρι (334), Δραπανιάς (Νοπήγεια κλπ) (446), Χαιρεθιανά (119), Ποταμίδα (Παπαδιανά, Αγία Άννα, Κατρεμάδος, Γαλανιανά, Μουλαδιανά, Μπουμπουλιανά, Νταμπασιανά, Μπρεδιανά) 289), Σκουλουδιανα (33), Κουρθιανά (16), Καλουδιανά Γερωνυμιανά (101), Παντουριανα (73), Κουρφαλώνας (52), Βουλγάρω (170), Τοπόλια (575), Άγιος Κυρ Γιάννης (156).

Στο Δήμο Εννιά Χωριών ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Βαραβάδω (Σημαντηριανά Πλοκαμιανά κλπ) (368), Μελλισιά (95), Σφηνάρι (133), Κάμπος (Κάβος Σελλοραχος) (285), Κεραμωτή (1260, Αμυγδαλοκεφάλι (179), Περβόλια (163), Κούνενι και Τζιτζιφιά (376), Αερινός (Κεφάλι Φελεσιανά κλπ) (223), Λόυχι (83), Έλος και Κουφή Καρά (317), Λίμνη (Ραισιανά κλπ) (99), Ρογδιά (241), Βλάτος (241), Μονη Χρυσοσκαλιτισσας (6).

 Στο Δήμο Βουκολιών ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Βουκολιές (211), Νέμπρος (43), Γαβαλομούρι (Κουλουκουτιανα) (235), Μούλετε (Σφενδυλιανά) (279), Βούβες (Ποντικιανά) (387), Σφακιώτω (132), Γλώσσα (105), Ανώσκελη (174), Ξεναλιανά (104), Κακόπετρος (188), Παλαιά Ρούματα (707) Απάνω Κεφάλα (97), Κάτω Κεφάλα (95), Φωτακάδω (103).

Στο Δήμο Μεσογείων ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Άγιοι Πάντες και Καβούσι (470), Πόρρω Μεσόγεια (312), Λαρδάς (108), Καμάρτζος (52), Άγιος Γεώργιος και Φουρνάδω (303), Καλυβιανη (Αζογυρες, Νιο Χωριό) (393).
 
 Από τα ενδιαφέροντα που ίσως να μην τα ξέραμε ως και σήμερα ειναι .... οτι στην Χρυσοσκαλίτισσα το μοναστήρι ήταν μικτό τότε, υπήρχαν 3 καλόγεροι και 3 καλογριές. Ο Δήμος Πανεθύμου τα δυτικά του όρια ήταν ο Τυφλός ποταμός και του ανήκαν τα απέναντι χωριά του Βουλγάρω (Χουδαλινά-Μάκρωνας και Άρμενο χωριό). Το Βαραβάδω στα Εννιά Χωριά ειναι η μόνη πρωτεύουσα Δήμου που δεν υπάρχει πλέον. Το Σφηνάρι άνηκε τότε στα Εννιά Χωριά... και φυσικά πολλά χωριά που σήμερα έχουν αλλάξει όνομα ή ενώθηκαν με τα διπλανά και τα ξεχάσαμε.

Λύπη προκαλεί οτι χωριά με 200 και 300 κατοίκους τότε, σήμερα έχουν 3-4 και με το ζόρι.

Συνεχίζεται..

ΤΖΟΝ ΣΤΑΝΛΕΙ Ο ΑΓΓΛΟΣ ΚΑΤΑΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ ΣΤΗΝ ΓΕΡΜΑΝΟΚΑΤΟΧΗ

Ύστερα από το σχετικό σημείωμα του Σαββάτου (25/6/2022) στην σελίδα του blog, με την αναφορά στο όνομα του *Άγγλου κατασκόπου Τζον* στο Καστέλλι, συνδεόμενου με τον μοιραίο λανθασμένο διαδοχικό πολυβολισμό από συμμαχικά αεροπλάνα στο Τελωνείο Καστελλίου με τις 5 άδικες απώλειες παρευρισκόμενων εκεί για παραλαβή φορτίου 4  Καστελλιανών και ενός ναυτικού από το καΐκι που ξεφόρτωνε στην αποβάθρα όπως και ισάριθμους τραυματισμούς, παρουσιάζουμε σήμερα τρείς φωτογραφίες τού  αξιωματικού τής αγγλικής κατασκοπείας Τζον Στάνλεϊ (John Stanley) όπως ήταν το ονοματεπώνυμό του. Ο Τζον Στάνλεϊ κινήθηκε στην περιοχή τής Κισάμου κατά τη διάρκεια της κατοχής πλαισιωμένος και από Έλληνες αντιστασιακούς πού αποτελούσαν τα μέλη τού επονομαζόμενου "Αγγλικού φυλακίου", αποτελούμενα κυρίως από Ελληνες αξιωματικούς όπως ο πατριώτης αντιστασιακός υπολοχαγός Μανόλης Πιμπλής από τα Θεοδωριανά Κισάμου, που δολοφονήθηκε στα Χανιά από άνδρες τού Τάγματος Χωροφυλακής Χανίων στις 17 Ioυλίου 1944. Οι φωτογραφίες έχουν διαδοχικά τις ακόλουθες υποσημειώσεις (λεζάντες): 

1)  Ο Τζον Στάνλεϊ αριστερά, ο Μανόλης Πιμπλής και ο Μανόλης Σειραδάκης (πίσω)  "σε Κισαμίτικο λημέρι το 1944". 

2) *Από το μνημόσυνο για τα τρίμηνα του Μ. Πιμπλή στο Βουλγάρω Κισάμου στις 15-10-1944. Ο λοχαγός Στάνλεϊ και δεξιά του στη σειρά: Μανόλης Σειραδάκης και Μανόλης Μαριάνος, μέλη του "Αγγλικού φυλακίου" και 

3) * Ο Τζον Στάνλεϊ εκφωνεί σύντομο επιμνημόσυνο λόγο. Είχε ξενυχτήσει για να μάθει απέξω το ελληνικό κείμενο γιατί δεν ήξερε καλά ελληνικά..* 

Ο JOHN STANLEY KAI O  ΜΑΝΩΛΗΣ ΠΙΜΠΛΗΣ ΣTO ΒΙΒΛΙΟ-ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ Γ. ΒΛΟΝΤΑΚΗ
 Οι φωτογραφίες δημοσιεύονται στο  δυσεύρετο μέχρι πέρυσι (2021)  βιβλίο-χρονικό τού Χανιώτη αντιστασιακού φιλόλογου Σταύρου Γ. Βλοντάκη υπό τον τίτλο: * Η *ΟΧΥΡΑ ΘΕΣΙΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ*. Χρονικό τής Γερμανικής κατοχής στα Χανιά απ' τον Οχτώβρη τού 1944 ως τόν Μάη τού 1945 και της αγγλογερμανικής απο τον Μάη ως τον Ιούλη τού 1945.*  (1η έκδοση Αθήνα 1976 εξαντλημένη. 2η έκδοση  Εκδόσεις ΑΝΤΙΓΟΝΗ Θεσσαλονίκη 2021 με πρόλογο τής Χανιώτισσας συγγραφέως Μάρως Δούκα,)  Σημειώνεται, ότι όπως βεβαιώνει και η ίδια η κορυφαία Χανιώτισσα συγγραφέας, το γνωστό πεζογράφημα της Μάρως Δούκα "Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ" (Εκδόσεις Πατάκη Αθήνα 2011) που αποτελεί λογοτεχνική απόδοση της παραπάνω μοναδικής κρητικής περίπτωσης στα χρονικά του Πολέμου, έχει αντλήσει πληροφορίες και πρώτη ύλη από το πολύτιμο βιβλίο-χρονικό του Σταύρου Βλοντάκη.
 Σημειώνεται ότι ο Σταύρος Βλοντάκης (που έζησε τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του ως συνταξιούχος μέχρι το 2011 στην Σπηλιά Κισάμου με την σύζυγό του), νεαρός Επονίτης κατά την κατοχή, έχει στηριχτεί σε αυθεντικά ντοκουμέντα και πηγές, έχει δε εκτιμηθεί πολύ η αντικειμενικότητά του. Όπως έγραφε και στα "Χ. Ν" ο Σήφης Μιχελογιάννης:  ("Σταύρος Βλοντάκης ο χρονικογράφος της πρόσφατης ιστορίας μας." Χ.Ν. 26/2/2011)  *Πάνω απ' όλα ο Σταύρος Βλοντάκης πέρα από την ιδεολογική του τοποθέτηση, πάντοτε έκανε τη βασική διάκριση, μεταξύ αυτών που αγωνίστηκαν κατά του ξένου κατακτητή, κάτω από οποιαδήποτε σημαία και αυτών που συνεργάστηκαν μαζί του.  Για τον Μανόλη Πιμπλή π.χ. ο Στ. Βλοντάκης γράφει στο βιβλίο του. Ο Μανόλης Πιμπλής ήταν ένας φλογερός πατριώτης, απόφοιτος τής Σχολής Ευελπίδων, της τάξης 40 β... Όταν άρχισαν να 'ρχονται στην Κρήτη τα πρώτα κλιμάκια της Advance Force 133 του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής για οργάνωση δικτύων πληροφοριών, βρήκε το στοιχείο του...Ο Πιμπλής δεν ανακατεύθηκε σέ καμμιά απο τις αντιστασιακές οργανώσεις ΕΑΜ ή ΕΟΚ. Πίστευε ίσως, πώς σαν αξιωματικός, μπορούσε να προσφέρει περισσότερα πράγματα στο συμμαχικό αγώνα, δουλεύοντας στον τομέα τής κατασκοπίας. Σιγά σιγά όμως η δράση του είχε γίνει γνωστή..* Μιλώντας για τον συγκλονισμό των ανδρών του "Αγγλικού φυλακίου" "μόλις έμαθαν το φόνο τού Μανιού" ο συγγραφέας σημειώνει: : "Ο ίδιος ο προϊστάμενος του κλιμακίου, Άγγλος λοχαγός Τζον Στάνλεϊ έβαλε τα κλάματα. Τόσο πολύ τον αγαπούσε." 
Κατά την απαρίθμηση εξάλλου των Άγγλων αξιωματικών που έδρασαν στην Κρήτη κατά την περίοδο που εξιστορεί, ο Βλοντάκης γράφει για τον Τζον: Τζον: Λοχαγός Τζον Στάνλεϊ (John Stanley) Μετά τον πόλεμο παντρεύτηκε τη Χανιώτισσα Λίλη Μαλανδράκη, πρωτεξαδέρφη του Μανόλη Πιμπλή." 

ΑΝΑΦΟΡΑ JOHN STANLEY  ΑΠΟ TON ΙΣΤΟΡΙΚΟ ANTONY BEEVOR

H μυστική εξάλλου 

α) αποβίβαση του John Stanley στην Κρήτη (στην θέση Σίση έξω από το Ηράκλειο) πλέοντας από την Μέση Ανατολή με το υποβρύχιο ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΗΣ  

β) η περιπετειώδης συνάντησή του εν μέσω Γερμανικών ναρκοπεδίων με τους συνδέσμους που τον περίμεναν 

γ) η αρχική του ένταξη στο κλιμάκιο τής περιοχής Ηρακλείου συνεργαζόμενου με τις εκεί ελληνικές αντιστασιακές ομάδες, κυρίως του Μανόλη Μπαντουβά και 

δ) η τελική προώθησή του στην Κίσαμο ως επί κεφαλής του κλιμακίου της περιοχής παρουσιάζονται από τον Άγγλο ιστορικό Αntony Βeevor που γράφει για θέματα στρατιωτικού κυρίως περιεχομένου ( όπως ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ-, Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ Β ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ κ.ά.) στο βιβλίο του υπό τον τίτλο: *ΚΡΗΤΗ. Η ΜΑΧΗ ΚΑΙ Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ* (Μετάφραση Γιώργος Καλλίνης. Βικελαία Βιβλιοθήκη Ηράκλειο 1999). Ο Βeevor παρουσιάζει σέ κάποιο σημείο την ταραγμένη και στα πρόθυρα της σύγκρουσης ατμόσφαιρα για μερικές μέρες στο Καστέλλι (δεν αναφέρει συγκεκριμένη ημερομηνία) μεταξύ των ομάδων του Denis Ciclitira της Αγγλικής Υπηρεσίας SΟΕ, του John Stanley της Yπηρεσίας ISLD, καθώς και της ομάδας ΕΟΚ του Σελίνου από τη μια πλευρά και της ισχυρότερης και πολυαριθμότερης ομάδας του ΕΛΑΣ τής περιοχής από την άλλη.. Όπως διηγήθηκε μεταγενέστερα στον Βeevor ο ίδιος ο John Stanley ο οποίος είχε προσπαθήσει πάντα να διατηρεί ειρηνικές σχέσεις, με τον ΕΛΑΣ, όπως είχε πει στον συγγραφέα ,*ο Τζον  έψαξε τον πατέρα Σπύρου ένα διακεκριμένο φίλο του ΕΛΑΣ, για να βρει ένα τρόπο να εμποδίσει την, μάταια αιματοχυσία. Οι δύο τους χρειάστηκε να πάνε στη βάση του ΕΛΑΣ για να συζητήσουν τούς όρους.* Πρόκειται προφανώς για τον ονομαστό Παπά-Σπύρο ο οποίος μίλησε στον ΕΛΑΣ.. Απο τις διηγήσεις των δικών μας, πάντως, γνωρίζουμε ότι μεσολαβούσαν πάντα και δικοί μας εντόπιοι σώφρονες, ψύχραιμοι και σεβαστοί και από τις δύο πλευρές  όπως π.χ, ο γιατρός Ηλίας Μαργαρίτης, για την αποτροπή αιματηρών συγκρούσεων  σέ παρόμοιες εκρηκτικές αντιπαραθέσεις μεταξύ των δύο οργανώσεων στο απελευθερωμένο Καστέλλι. Και οι δύο οργανώσεις ήταν *φιλτραρισμένες* βέβαια από Άγγλους αξιωματικούς. Ακόμη αντηχούν στα αυτιά μας τα γεμάτα νόημα σχόλια των Καστελλιανών της εποχής, για τον ΕΟΚΙΤΗ Άγγλο που μιλούσε απο το ένα Καστελλιανό μπαλκόνι και τον ΕΛΑΣΙΤΗ Άγγλο πού μιλούσε από το απέναντι Καστελλιανό μπαλκόνι την ίδια μέρα. Έχομε υπόψη πάντως, αναφορές των Άγγλων τής Κρήτης προς τους προϊσταμένους τους, με τις οποίες επιχειρούν να πιστωθούν το γεγονός, πώς με την τακτική τους αυτή συνετέλεσαν στην ομαλότερη συμβίωση των δύο βασικότερων οργανώσεων στην Κρήτη, σέ αντίθεση με τίς ακραιφνώς *στρατιωτικές* μεθόδους των συναδέλφων τους στην άλλη Ελλάδα με τα αιματηρά αποτελέσματα στην Πελοπόννησο και Κεντρική Ελλάδα (τίς οποίες περιγράφουν και συγκρίνουν με τις δικές τους στην Κρήτη, πού ήταν κατά τίς αναφορές τους, πιο πολιτικές, διπλωματικές και πιο αποτελεσματικές) .   

 Αν πάντως ο Βeevor (ο οποίος με βάση το βιογραφικό του έχει γεννηθεί το 1946, άρα  είναι 76 ετών σήμερα) θα μπορούσε να ανευρεθεί και να μάς δώσει την μαγνητοφωνημένη συνομιλία του με τον John Stanley, ασφαλώς θα μαθαίναμε ενδιαφέροντα πράγματα για τα γεγονότα τής εποχής και περιοχής, κάτω από το πρίσμα  βέβαια της αγγλικής πλευράς.

KAΣΤΕΛΛΙΑΝΕΣ ΔIHΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ JOHN STANLEY

Ανεξάρτητα από τα αναφερόμενα πάντως στις γραπτές πηγές, κατά τα μεταπολεμικά παιδικά χρόνια, στις κατοχικές διηγήσεις των παλαιότερων Καστελλιανών, ο υπογράφων θυμάται τουλάχιστον, ότι μιλούσαν για τον γάμο του Άγγλου Τζον με μία *όμορφη νέα, την Λίλη Μαλανδράκη απο το Βουλγάρω,*. Στις διηγήσεις τής εποχής αναφερόταν ότι η οικογένεια Μαλανδράκη (που διατηρούσε και μετακατοχικά  κατάστημα στρωμάτων στα Χανιά) είχε μείνει στο Βουλγάρω και στο Καστέλλι κατά την κατοχή. Το γεγονός της παρουσίας τής οικογένειας Μαλανδράκη, σε οικογενειακές συγκεντρώσεις και παρέες τού κατοχικού Καστελλιού, όπως π.χ. σε ορισμένες αποσπερίδες της οικογένειας Χριστοδουλάκη στην οδό Καμπούρη, κοντά στον Άγιο Σπυρίδωνα, περιλαμβανόταν στις Καστελλιανές κατοχικές αναμνήσεις συχνά, λόγω και της παρουσίας ασφαλώς της νεαρής Λίλης, της οποίας   η καλλονή κατά τίς διηγήσεις ήταν, φαίνεται πράγματι εντυπωσιακή

ΜΝΗΜΗ ΤΡΑΓΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΤΕΛΩΝΕΙΟΥ

Όσο για τα τραγικά γεγονότα στο Τελωνείο, στα μέν παραπάνω βιβλία δεν αναφέρεται κάτι, αλλά ασφαλώς την μοιραία πληροφορία θα την είχε δώσει ο Τζον στην αγγλική Aεροπορία ως επί κεφαλής τού κλιμακίου, όπως είπαν και  οι αγαπητοί Αντώνης Κατσικανδαράκης που έχει διηγηθεί επανειλημμένα, γραπτά και προφορικά τα γεγονότα αυτά της εποχής, καθώς και ο αξέχαστος Αχιλλέας Δεσποτάκης, μόνο πού τα γερμανικά πλοία είχαν φύγει αμέσως το πρωί τής 14ης Μαίου 1944 και αμέσως μετά ήρθαν τα δύο ελληνικά φορτηγά και η τράτα του άτυχου επίσης Αρτέμη Αναστασάκη. Οι  διηγήσεις τής οικογένειας του υπογράφοντος, αναφέρονταν πολλές φορές και στο συγκλονιστικό  γεγονός τού Τελωνείου, ιδιαίτερα στο θάνατο του Κυριάκου Τζαμουτζόγλου, ο οποίος άφησε αρφανεμένη την οικογένειά του, που έμενε δίπλα στην αυλή των νιόπαντρων τότε γονέων μας, στο σπίτι της οικογένειας Τριανταφυλλάκη, μεταξύ των σπιτιών του οδοντίατρου Αντ. Καστρινάκη και τού γιατρού Γιάννη Λυγιδάκη. Μια διαρκής υπόμνηση επίσης των γεγονότων τού Τελωνείου, ήταν και ο αγαπητός στην οικογένεια μας, αδελφός τού νονού του υπογράφοντος, Δημήτρης Μπαξεβάνης που είχε χάσει το ένα του πόδι κατά τον τραυματισμό του το τραγικό εκείνο πρωινό στην αποβάθρα τού Τελωνείου.

Κυριάκος Ροδουσάκης 

Σύμφωνα με το πρόγραμμα εκδηλώσεων του Δήμου Χανίων, στις 30 Ιουνίου στις δέκα το βράδυ, στο Μεγάλο Αρσενάλι, θα γίνει μια ενδιαφέρουσα συζήτηση με τον Γιώργο Βλοντάκη, τη Μάρω Δούκα , την Νίκη Τρουλινού και τον Σπύρο Νταουντάκη, πάνω στο βιβλίο "Η οχυρά θέσις Κρήτης" το οποίο πρόσφατα επανεκδόθηκε. Επειδή η Ιστορία έχει και τις ζόρικες σελίδες της. 

ΤΟ ΜΝΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΤΕΛΩΝΕΙΟΥ

Ο Άγγλος κατάσκοπος* έδωσε την πληροφορία στις συμμαχικές δυνάμεις της Μέσης Ανατολής, ότι στις 14 Μαΐου θα ξεφορτώσουν στην προβλήτα του Τελωνείου πολεμικό υλικό, 2 Γερμανικά πλοία. Τα πλοία πράγματι έφτασαν στις 14 το πρωί, ξεφόρτωσαν και έφυγαν .... μετά από αυτά έδεσαν στην προβλήτα 2 φορτηγά Ελληνικά και μια τράτα... όπως καταλαβαίνετε τα συμμαχικά αεροπλάνα 2 στον αριθμό ήρθαν την επομένη και κτύπησαν τα Ελληνικά φορτηγά και την τράτα σκοτώνοντας 1 ναύτη από τα φορτηγά (Γεώργιος Λαηβεράς), 5 λιμενεργάτες (Κυριακάκη Δ. Πετράκη Στ. Τζαμουτζόγλου Κ. Λυκάκη Βασ. Μουντάκη Κων.), 1 μεταφορέα (Βασμαρής Στ.) και τον ιδιοκτήτη της τράτας Αναστασάκη Αρτ. τραυματίστηκαν ακόμα 7 άτομα που βρισκόταν εκεί κοντά. Όλοι σκοτώθηκαν όχι από τις βόμβες αλλά από τα πυρά των αεροπλάνων ..που πέρασαν μάλιστα 2 φορές πάνω από τον τόπο τραγωδία!!!

Μάλιστα αυτή η ιστορία κρατήθηκε πολλά χρόνια σαν εφτασφράγιστο μυστικό και όλοι νόμιζαν ως και τα μέσα του 1980 οτι τους αθώους Καστελλιανούς τους σκότωσαν τα γερμανικά αεροπλάνα.

*οι πληροφορίες των παλαιότερων Κατσικανδαράκη Αντώνη αλλά και του συχωρεμένου Αχιλλέα Δεσποτάκη που βρέθηκε πολύ κοντά τότε σαν παιδί, λένε οτι ο Άγγλος κατάσκοπος γνωστός και ως Τζον έμενε στο σπίτι του Σγούρου

ΤΟΤΕ ΠΟΥ ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ ΚΙΣΑΜΟΥ ΤΟ ΑΓΟΡΑΣΕ ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ....

Ενδιαφέρουσα πρόσκληση για τους κατοίκους εντός του φρουρίου Καστελίου Κισάμου, μέσω ανακοίνωση σε εφημερίδα της εποχής για τους ιδιοκτήτες των οικοπέδων- ως επι το πλείστο Τουρκοκρητικοί, - να παρουσιαστούν στο δημοτικό κατάστημα του Δήμου Καστελλίου για να πουλήσουν τις οικίες τους στο δημόσιο, με απόφαση του Ηγεμόνα* και του Έπαρχου Κισάμου, Π. Παπαδάκη, εντός τριμήνου.

Έτσι φαίνεται οτι οι 46 κατοικίες που υπήρχαν εντός του φρουρίου (Βενετσιάνικου και Τουρκικού) περιήλθαν στην κατοχή του δημοσίου το 1900 αλλά ξαναγύρισαν πίσω πρώτα στο τότε δήμο Καστελίου Κισάμου και μετά με πλειοδοσία σε νέους ιδιοκτήτες το 1920*** με απόφαση Βενιζέλου**
Δείτε την ανακοίνωση πρόσκληση (την ανακάλυψε ο Χατζηκοκολάκης Κωστής) των τότε ιδιοκτητών που η αλήθεια ειναι οτι ελάχιστα ονόματα ειναι γνωστά απο αυτούς τους παλιούς κατοίκους της πόλης
 

*Στις 27 Απριλίου 1899 ο Ύπατος Αρμοστής όρισε Συμβούλιο του Ηγεμόνα (δηλαδή κυβέρνηση) από τους Κρητικούς αρχηγούς, συνιστώμενη από πέντε Ανώτερες Διευθύνσεις, αντίστοιχες με τα σημερινά Υπουργεία. Οι σύμβουλοι με τις διευθύνσεις τους ήταν: Ελευθέριος Βενιζέλος της Δικαιοσύνης, Μανούσος Κούνδουρος των Εσωτερικών, Νικόλαος Γιαμαλάκης της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως και των Θρησκευμάτων, Κωνσταντίνος Φούμης των Οικονομικών και Χασάν Σκυλιανάκης της Δημοσίας Ασφαλείας. 

**Ο πρώην βουλευτής Κισάμου και χρηματίσας υπουργός επί Βενιζέλου κ. Στρατής Γεωργιλαδάκης, κατόρθωσε όπως το δημόσιον κατά το έτος 1920 εκχωρήσει το φρούριον Καστελλιου μεθ΄όλων των περιεχομένων του εις την Κοινότητα και αύτη να το εκποιήσει δια πλειοδοσίαν εις διάφορους, ώστε να κατακρημνηστεί να διαιρεθεί εις οικόπεδα και επί αυτών να οικομομηθούν διάφοραι οικίαι, καταστήματα και άλλα εξωραϊστικά κτίρια και αξιοποιήσαντα τον χώρον ον κατείχεν άλλοτε το φρούριον. Πηγή Αναστασάκης

 *** Σήμερα οι ιδιοκτήτες εντός του φρουρίου ειναι πάνω απο 60

ΡΟΚΚΑ - ΤΡΙΑ ΑΛΩΝΙΑ - ΤΡΙΛΙΡΟΣ

 Την άνοιξη του 1851 φτάνει στην Κρήτη ένας δραστήριος Εγγλέζος χαρτογράφος, ο Thomas Abel Brimage Spratt.... Γύρισε όλο το νησί και πέρασε και απο τα μέρη μας. Μια αφήγηση του η πρώτη απο την Κίσαμο ειναι η παρακάτω. Την συμπλήρωσα εγώ με (κόκκινο) αυτά που υποθέτω.

- Οι κάτοικοι (Ρόκκας) έχουν πολλές ιστορίες για τον χρυσό και άλλους θησαυρούς που έχουν βρεθεί σε διάφορες εποχές ανάμεσα σε αυτά τα υπολείμματα νότια της Ρόκκας. και μου έδειξαν ένα σημείο, σε μια μικρή προεξοχή κάτω από το χωράφι με την εξέδρα στη θέση Τρία-Αλώνια, όπου είχαν γίνει πρόσφατες ανασκαφές, και όπου, μου είπαν, είχε βρει ένα μικρό μαρμάρινο άγαλμα από τον ιδιοκτήτη του χωραφιού, με καταγωγή από το χωριό των Αρμένων (Θα εννοεί το Άρμενο χωριό). Λέγεται επίσης ότι μια μικρή χρυσή φιγούρα είχε βρεθεί πριν από πολύ καιρό σε ένα παρακείμενο χωράφι από τον ιδιοκτήτη της, έναν συγγενή της, ο οποίος του εμπιστεύτηκε τη φιγούρα να τη διαθέσει στα Χανιά. αλλά καθώς δεν θα έκανε ποτέ λογαριασμό των εσόδων, αρνούμενος το γεγονός, ο ευρέτης και νόμιμος ιδιοκτήτης τον κατηγόρησε για την κλοπή ενώπιον των αρχών στα Χανιά και φυλακίστηκε για δύο μήνες. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις και οι παραδόσεις δείχνουν ότι ήταν αναμφίβολα ένα σημείο με κάτι περισσότερο από κοινό ενδιαφέρον. Και καθώς, προφανώς, δεν ήταν η τοποθεσία μιας πόλης, θα μπορούσε να είναι μόνο ένας τόπος ιερότητας, όπως ένας ναός ή το ιερό κάποιας θεότητας. Επομένως, πιστεύω ότι αυτός είναι ο αληθινός χώρος του ναού της Ροκκαίας Αρτέμιδος, (ως και σήμερα υποστηρίζεται οτι το μοναδικό ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος υπάρχει στην φορτέτσα του Ρεθύμνου. Βέβαια εκεί κοντά δεν υπάρχει Ρόκκα και ενδεχομένως οι παλιοί περιηγητές να έχουν μπερδέψει το Μήθυμνα με το Ρίθυμνα. Ρόκκα βέβαια υπάρχει σαν ονομασία σε όρος που βρίσκεται ανάμεσα σε Αρχάνες και Αγία Βαρβάρα όπου υπήρχε η αρχαία πόλη Λύκαστος κατά Όμηρο) σε αντίθεση με την υιοθέτηση της Μήθυμνας από τον Pashley.

Υ.Σ Για την αρχαία πόλη τώρα που δεν πιστεύει οτι υπήρχε στα Τρία Αλώνια ο Thomas Spratt, αλλά μόνο ιερό, μάλλον έκανε λάθος μιας και υπάρχει έχει ήδη καταγραφεί και εν μέρη οροθετηθεί και πρόκειται μάλλον για την αρχαία Τρίλιρος. ΕΔΩ έχει γραφτεί για τους θρύλους της περιοχής.

ΠΗΓΗ SADENTREPESE-TRAVELS AND RESEARCHES IN CRETE

Η "ΛΟΥΛΟΥ" ΚΑΙ Ο ΑΝΥΦΑΝΤΗΣ

 Της ναυτοσύνης λαός οι Έλληνες, έμαθαν να κατασκευάζουν τα πλοία τους και να ξανοίγονται στις θάλασσες, αναπτύσσοντας το εμπόριο, συγκαταλέγοντας ταυτόχρονα την Ελλάδα από την αρχαιότητα κιόλας, σε μία από τις παγκόσμιες ναυτικές δυνάμεις. Ανάμεσά τους και η Κρήτη με μακραίωνη και πολυτάραχη ιστορία, αφού λόγω της γεωγραφικής της θέσης αποτελούσε συχνά στόχο λογής-λογής κατακτητών.

Η ΛΟΥΛΟΥ ΑΝΥΦΑΝΤΗΣ 1980

Γράφει η Ειρήνη Καλαιτζάκη
Με τα Χανιά και το Ηράκλειο να κρατούν τα σκήπτρα, οι Βενετσιάνοι έχτισαν τα εντυπωσιακά νεώρια (αρσενάλια), επισκευάζοντας τα πλοία τους την περίοδο του χειμώνα για να είναι ετοιμοπόλεμα τους θερινούς μήνες. Με τον ερχομό των Τούρκων στην Κρήτη και στα Χανιά, τα νεώρια έπαψαν να λειτουργούν για το σκοπό τον οποίο κατασκευάστηκαν. Έτσι εγκαταλείφθηκαν και άρχισαν να έχουν διάφορες χρήσεις και κυρίως να μετατρέπονται σε αποθήκες.
Μεταπολεμικά και καθώς η Ελλάδα πασχίζει να ανασυντάξει τις δυνάμεις της, δημιουργείται μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση στο λιμενοβραχίονα του φάρου. Το καρνάγιο της οικογένειας Παριωτάκη δίνει πνοή στα ξύλα, κατασκευάζοντας γερά σκαριά για μικρά αλλά και μεγαλύτερα ταξίδια. Καθώς η επιχείρηση χτίζει θεμέλια και αναπτύσσεται, γίνεται όλο και επιτακτικότερη η ανάγκη για γρήγορη μεταφορά ανθρώπινου δυναμικού και εργαλείων από την πόλη και το λιμάνι, προς το καρνάγιο. Έτσι την ταραγμένη δεκαετία του ’60 και για πολλά χρόνια γράφει ιστορία στην καρδιά τού Βενετσιάνικου λιμανιού, ένα βαρύ και γερό σκαρί, σουλατσάροντας ακούραστα στα νερά του, εξυπηρετώντας αγόγγυστα τα αφεντικά του.
Ο λόγος για την πιο πολυφωτογραφημένη βάρκα του λιμανιού και όχι μόνο, την αγαπημένη όλων «ΛΟΥΛΟΥ». Τα χρόνια περνούν, οι ιδιοκτήτες του καρνάγιου συνταξιοδοτούνται και στα τέλη της δεκαετίας του ’90 το καρνάγιο περνάει στην ιστορία και μαζί του και η διάσημη Λουλού. Γερασμένη, μη μπορώντας να προσφέρει πια τις υπηρεσίες της, αράζει στην μικρή αμμώδη παραλία και αφήνεται στο χρόνο και τα στοιχεία της φύσης.

Από τότε και για πολλά χρόνια έγινε η πιο πιστή συντρόφισσα του φάρου και αποτέλεσε αναπόσπαστο κομμάτι των περιπάτων μας. Υπήρξε το πρώτο φωτογραφικό ραντεβού, κάτι σαν εκπλήρωση ενός τάματος από τους περιπατητές και λίγο πριν εκείνοι φτάσουν στον πάντα μυστηριώδη γείτονά της. Εξέπεμπε γοητεία και είχες την αίσθηση όταν την πλησίαζες πως σου διηγιόταν τα πάθη και τις περιπέτειες ενός βίου γεμάτου αλμύρα. Και αν κάποιοι άνθρωποι την περιφρόνησαν και την τοποθέτησαν στο σεντούκι της λήθης κάποιοι άλλοι την αγάπησαν σαν να ήταν δημιούργημα των χεριών τους. Γερασμένη, μα πολύ διάσημη και αγαπημένη, η «Λουλού» του καρνάγιου στο δρόμο για το φάρο, κουβαλούσε ακόμα κάτι από την αίγλη του παρελθόντος. Είχε θαυμάσει μαγευτικά ηλιοβασιλέματα, την είχαν χτυπήσει αλύπητα αέρηδες και μπόρες, στάθηκε στο ύψος της απέναντι στον – γεμάτο ιστορία – λόφο του Καστελιού, καμάρωσε τα χιονισμένα και περήφανα βουνά, πόζαρε σε χιλιάδες φωτογράφους, άκουσε μυστικά ερωτευμένων ζευγαριών και ποτέ μα ποτέ δεν μαρτύρησε λέξη. Απέκτησε μόνο έναν εχθρό - τον αμείλικτο χρόνο – και ίσως εκείνος στάθηκε η αφορμή για να απομακρυνθεί για πάντα, από την περίεργη αλλά γεμάτη αγάπη, ματιά μας.
Κάτι παραπάνω από ένα χρόνο πριν, ένα ηλιόλουστο πρωινό του Μάρτη του 2013, ο Δήμος Χανίων, σε μια προσπάθεια εξωραϊσμού του χώρου, έκρινε πως η αγαπημένη Λουλού έπρεπε να απομακρυνθεί για πάντα από το καρνάγιο. Έτσι με γρήγορες κινήσεις, διαλυμένη πια, φορτώθηκε σε μια αυτοσχέδια βάρκα και ταξίδεψε μακριά αφήνοντας πίσω μνήμες, υπογράφοντας ταυτόχρονα και εκείνη μια ακόμα σελίδα στην ιστορία του λιμανιού.

Αν και δεν έχει σχέση η Λουλού με την Κίσαμο εντούτοις θεωρώ ανάγκη να πω οτι η φωτογραφία που κοσμεί την πρώτη σελίδα του δημοσιεύματος, η πρώτη φωτογραφία, ειναι του δικού μας  καλλιτέχνη, φωτογράφου, του Ανυφαντή η οποία βρίσκεται στο αρχείο μου (ναι αυτό που δεν θέλει ο δήμος Κισάμου να αξιοποιήσει) και την έστειλα για να δημοσιευθεί. 

Ο ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΚΑΤΟΝΤΑΕΤΗΡΙΔΑΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ

Eίναι γνωστό ότι ο εορτασμός της Εκατονταετηρίδας από την έναρξη της Ελληνικής Επαναστάσεως, το 1921, αναβλήθηκε λόγω του πολέμου στο Μικρασιατικό μέτωπο και πραγματοποιήθηκε το 1930 στα εκατόχρονα από τη λήξη της Επανάστασης και από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους. Από τη μελέτη των εκδηλώσεων της Εκατονταετηρίδας, μπορούν να προκύψουν αξιόλογα συμπεράσματα για τις αξίες και τα προτάγματα της πολιτείας και της κοινωνίας την εποχή του Μεσοπολέμου. Στο σημερινό δημοσίευμα, δεν θα προβούμε σε μια πολιτική, ιδεολογική και κοινωνιολογική ανάλυση των εορτασμών της Εκατονταετηρίδας. Εξάλλου, αυτό έχει γίνει από ειδικούς ιστορικούς σε αυτά τα θέματα. Σκοπός μας είναι η παρουσίαση της εορταστικής εκδήλωσης και της ατμόσφαιρας της εποχής στο Καστέλλι Κισσάμου, μένοντας πιο πολύ στην υπενθύμιση των σημαντικότατων ιστορικών γεγονότων που διαδραματίστηκαν σ’ αυτήν την επαρχία κατά την Επανάσταση του 1821.

Οι ανταποκριτές Ζ. Ε. Βαρουχάκης και Κ. Γ. Φουρναράκης
Για τον λαμπρό εορτασμό της Εκατονταετηρίδας στο Καστέλλι Κισσάμου, ο οποίος πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 13 Ιουλίου 1930, διαθέτουμε δύο εξαιρετικές αφηγήσεις / ανταποκρίσεις, γραμμένες από τον Ζαχαρία Ε. Βαρουχάκη και τον Κωνσταντίνο Γ. Φουρναράκη. Αυτοί κυρίως μας έδωσαν τα στοιχεία και το νήμα της αφήγησης στο σημερινό δημοσίευμα. Και οι δύο είχαν εξαιρετική πένα, διαυγή, γλαφυρή, ρέουσα. Κάποια στιγμή αξίζει να ασχοληθούμε με το έργο του Καστελλιανού Ζ. Βαρουχάκη, ο οποίος έγραφε στον “Κήρυκα” κατά τον Μεσοπόλεμο, και του οποίου η γλωσσομάθεια και η ευρύτητα της παιδείας ήταν μοναδική. Διάβαζε ελληνική και ευρωπαϊκή λογοτεχνία, άκουγε κλασσική μουσική, ήταν ενήμερος για φιλολογικές μελέτες ξένων καθηγητών οι οποίες πολύ αργότερα μεταφράστηκαν στα ελληνικά. Ο Ζ. Βαρουχάκης λάτρεψε τον γενέθλιο τόπο του, το Καστέλλι Κισσάμου, και συχνά προέβαλε μέσα από τις σελίδες του “Κήρυκα” το φυσικό κάλλος, την ιστορία, την πνευματική και αθλητική κίνηση της ιδιαίτερης πατρίδας του. Υπήρξε επίσης ένα από τα ιδρυτικά μέλη ποδοσφαιρικού συλλόγου “Κισσαμικός” και είχε διατελέσει πρόεδρός του.
Ο Κωνσταντίνος Γ. Φουρναράκης είναι περισσότερο γνωστός από τα βιβλία του για τους Τουρκοκρητικούς, για την πόλη Χανίων, τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, το κίνημα των Μουρνηδών, τη θρησκεία των Μουσουλμάνων. Για ένα διάστημα, προς το τέλη του 19ου αιώνα, είχε διατελέσει και συμβολαιογράφος Χανίων. Ο Κ. Γ. Φουρναράκης, εκτός των άλλων χρονογραφημάτων και ιστορικών σημειωμάτων του, μας έδωσε και μια συνοπτική περιγραφή του κάστρου της Κισσάμου και του μικρού οικισμού έξω από αυτό κατά τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας αλλά και της ανεπτυγμένης κωμόπολης του Μεσοπολέμου, η οποία συγκέντρωνε τις διοικητικές αρχές της επαρχίας, είχε ηλεκτροφωτιστεί, διέθετε σχολεία, θέατρο και κινηματογράφο. Έγραφε ο δημοσιογράφος στον “Κήρυκα” μεταξύ άλλων:
“Την κωμόπολιν Καστελλίου επεσκέφθην και εγνώρισα προ 45 ετών, όταν εκυμάτιζε επί του φρουρίου της η Ημισέληνος, με την τουρκική φρουρά, με τον πολύ μουσουλμανικό πληθυσμό, με τα δύο φρούρια, το μικρόν Ενετικό, όπου αι πυριτυδαποθήκαι και το οπλαστάσιον και το πέριξ Τουρκικόν, όπου η μουσουλμανική συνοικία με ένα τζαμί (πρώην Εκκλησία της Αγίας Σοφίας) και με περιορισμένον έξωθεν συνοικισμό.

Μετά 45 έτη την επισκέπτομαι και την επαναβλέπω Ελληνική πλέον ακμάζουσα υπό έποψιν οικονομικήν και εκπαιδευτική, με μεγάλας και ωραίας οικοδομάς, με δικαστικάς αρχάς, με εκπαιδευτήρια, με πλήρες Γυμνάσιον, Ανωτέρα Σχολή Θηλέων, Τραπεζικά υποκαταστήματα, τηλεγραφικά και τηλεφωνικά γραφεία, συμβολαιογραφεία, δικηγόρους και ιατρούς, με μεγάλα εμπορικά καταστήματα, με ευγενή και αναπτυγμένη και προοδευτική κοινωνίαν, με θέατρον και κινηματογράφον, τέλος επανευρίσκω μίαν κωμόπολιν ηλεκτροφώτιστον, με ένα κωδωνοστάσιον όπου έχει εγκατασταθεί μέγα ωρολόγιον, το οποίον δια φωτεινών σημείων δεικνύει τας ώρας εις μεγάλην απόστασιν και μίαν προσπάθειαν όπως αποκτήση εις το μέλλον και τον λιμένα της. Είμαι ευτυχής διότι επαναβλέπω, επί τη ευκαιρία ενός ευφροσύνου γεγονότος του εορτασμού της εκατονταετηρίδος την κωμόπολιν Καστελλίου, παρά των κατοίκων της οποίας και ημείς οι αντιπρόσωποι του τύπου ετύχομεν εξαιρετικών φιλοφρονήσεων και περιποιήσεων”.
Ας σημειωθεί, βέβαια, ότι ο εκσυγχρονισμός είχε καταστρέψει, λίγα χρόνια πιο μπροστά, την εξαιρετικής ομορφιάς πύλη του φρουρίου Καστελλίου Κισσάμου και το μεγαλύτερο μέρος του τείχους, τη βορειοδυτική πύλη, τον μιναρέ και το τζαμί του φρουρίου (πρώην ναό της Αγίας Σοφίας). Ανάλογες καταστροφές είχαν γίνει και στην πόλη των Χανίων: κατεδάφιση της κεντρικής πύλης του κάστρου, της Porta Rittimniota, ρήγματα στο τείχος, μπάζωμα της νότιας τάφρου, καταπατήσεις, καταστροφή τζαμιών, κρηνών κλπ. (Μπορούμε να κατανοήσουμε την ψυχολογία και τα συμφέροντα των ανθρώπων μετά τη λήξη της Τουρκικής κυριαρχίας, όχι όμως και να δικαιολογήσουμε καταστροφές μνημείων με πρόσχημα τον εκσυχρονισμό, την υγιεινή και την ανάπτυξη).

Προετοιμασίες
Για την διοργάνωση των εκδηλώσεων της Εκατονταετηρίδας στο Καστέλλι Κισσάμου συγκροτήθηκε Τοπική Επιτροπή Εορτασμού αποτελούμενη από τον κοινοτάρχη Στυλιανό Ξηρουχάκη (Ξηρουχοστελιανό) ως πρόεδρο, τον Αντώνιο Μαρή ως αντιπρόεδρο, τον Γ. Αντωνομανωλάκη, ως γραμματέα, και μέλη τους Μιχαήλ Ξηρουχάκη, Στέφανο Ξαγοράρη, διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου, Εμμανουήλ Παντελάκη, δικηγόρο και πρόεδρο του Συλλόγου Εφέδρων, Εμμανουήλ Κουφάκη, Αντώνιο Σχετάκη (τον παππού του πρώην Δημάρχου). Την Επιτροπή συνέδραμαν οι καθηγητές του Γυμνασίου Καστελλίου Κισσάμου, ο Σύλλογος Βιοτεχνών, οι υπάλληλοι της Ηλεκτρικής Εταιρείας, οι κύριοι Ελευθέριος Χριστόπουλος, Ι. Κωνσταντουλάκης, Α. Μελιδόνης, και οι κυρίες Μαρίκα Δαγαρτζίκη και Αθηνά Κουτσουνάκη.
Αυτό που πραγματικά εντυπωσίασε τους προσκεκλημένους και τους δημοσιογράφους της εποχής ήταν η πάνδημη συμμετοχή των Καστελλιανών οι οποίοι συνέβαλαν στο να εορταστεί το γεγονός με πατριωτικό ενθουσιασμό και λαμπρότητα. Οι εξώστες των κατοικιών και των καταστημάτων της κωμόπολης είχαν στολιστεί με μυρτιές και σημαίες. Οι δημοσιογράφοι σχολίασαν την καθαριότητα της κωμόπολης και των κτηρίων της, δημοσίων και ιδιωτικών, η οποία, όπως έγραψαν, ομοίαζε με αυτή της Ύδρας, και εντυπωσιάστηκαν με τη διακόσμηση του κεντρικού δρόμου, το μεγαλοπρεπές κενοτάφιο στην πλατεία, το σημαιοστολισμό, την ευταξία, την ξεχωριστή φιλοξενία. Το Καστέλλι, έδρα της Επισκοπής, των Δημοσίων Υπηρεσιών, του Γυμνασίου, το Καστέλλι με τη μεγάλη ιστορία, το κάστρο του, τον αστικό πυρήνα της κοινωνίας του, τις βιοτεχνίες και τα εμπορικά καταστήματά του, ήταν μια αναπτυσσόμενη και εκσυγχρονισμένη κωμόπολη στο Μεσοπόλεμο, η οποία συγκέντρωνε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά του αστικού εκσυγχρονισμού για τα οποία ο Ελευθέριος Βενιζέλος ένιωθε περήφανος.
Για την κάλυψη των εξόδων του εορτασμού η Κοινότητα Καστελλίου είχε εγκρίνει κονδύλι 4.000 δραχμών. Με έρανο επίσης συγκεντρώθηκαν από τους πολίτες ακόμη 4.000 δραχμές περίπου. Τα έξοδα βέβαια της διοργάνωσης υπολογίζονταν περισσότερα από το ποσόν του συγκεντρώθηκε.

Μεγαλοπρεπείς αψίδες
Κατά μήκος της διαδρομής απ’ όπου θα περνούσαν οι επίσημοι είχαν στηθεί εντυπωσιακές αψίδες από μυρτιές και δάφνες, που προσέδιδαν ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια. Η πρώτη αψίδα ήταν δημιουργία των μαθητών και είχε στηθεί έξω από το Γυμνάσιο Κισσάμου. Στην κορυφή της υπήρχε η επιγραφή: “Η σπουδάζουσα νεολαία ευγνωμονούσα τους εργάτας της Ελευθερίας”. Η δεύτερη αψίδα με την επιγραφή “Καλώς Ήλθατε” είχε στηθεί από την Κοινότητα Καστελλίου Κισσάμου έξω από το κέντρο του Μπερντίου. Στην αρχή της αγοράς (σήμερα μικρή πλατεία Μελχισεδέκ, στη συμβολή των οδών Σκαλίδη και Καμπούρη) υπήρχε μια εντυπωσιακή διπλή τριγωνοειδής αψίδα του εύρωστου σωματείου της Βιοτεχνικής Αδελφότητας Καστελλίου. Σημειώνουμε ότι εκείνη την εποχή στο Καστέλλι λειτουργούσε ταμπακαριό, σαπουναριό, οινοποιεία, αλευροποιείο, αρτοποιεία, ραφτάδικα, υποδηματοποιεία. Σε τρία ακόμη σημεία της αγοράς του Καστελλιού (οδός Σκαλίδη) είχαν στηθεί αψίδες. Μαθητές, Δήμος, Σωματεία συναγωνίζονταν ποιος θα κάμει την καλύτερη αψίδα, για να τιμήσει το μεγάλο γεγονός. Στην οδό Σκαλίδη ξεχώριζε για την ωραιότητά της η αψίδα του ποδοσφαιρικού Συλλόγου “Κισσαμικός”. Σε καμιά πόλη της Κρήτης δεν είχαν δώσει τόση λαμπρότητα στο εορτασμό και πουθενά αλλού δεν κατασκεύασαν τόσες πολλές αψίδες. Ανάλογες αψίδες είχαν κατασκευασθεί στα Χανιά μόνο στην υποδοχή του πρίγκιπα Γεωργίου στις 9 Δεκεμβρίου 1898.

Το κενοτάφιο
Στην πλατεία των Δικαστηρίων (σήμερα πλατεία Τζανακάκη), η οποία δημιουργήθηκε μετά την κατεδάφιση της κεντρικής πύλης του φρουρίου και μέρους του τείχους, στήθηκε για την τελετή επιβλητικό ηρώο- κενοτάφιο. Κατασκευάστηκε (προσωρινά) βωμός, πάνω στον οποίο είχαν τοποθετηθεί τα άρματα του πολεμικού αρχηγού της επαρχίας Κισσάμου Αναγνώστη Σκαλίδη (τα οποία σήμερα φυλάσσονται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης) δύο ξίφη χιαστί και ένας μικρός τρίποδας, που υποδήλωνε τον διαχρονικό αγώνα του Ελληνισμού, αλλά και τις νίκες του εναντίον των εχθρών του. Ένθεν και ένθεν του βωμού μεταφέρθηκαν δύο κυπαρίσσια.
Στα δύο κυπαρίσσια, είχαν δεθεί ταινίες, που ανέγραφαν τα έτη των κρητικών επαναστάσεων: 1770, 1821, 1833, 1841, 1858, 1866, 1878, 1889, 1896, 1897, 1898. Στη βάση και στα πλάγια του βωμού είχαν τοποθετηθεί φωτογραφίες επιφανών οπλαρχηγών και πολιτικών της Κισσάμου, του Αναγνώστη Παπαγιαννάκη, σωματάρχη του Κολοκοτρώνη, του αρχιμανδρίτη Παρθενίου Περίδη, πρωτεργάτη της Επανάστασης του 1866, του Αναγνώστη Σκαλίδη, του Μαρκουλάκη, του Αναστασάκη και άλλες καθώς και η σημαία του Μπαλαντίνου. Ξεχώριζαν επίσης οι σχεδιαστικές απεικονίσεις των επισκόπων της Κισσάμου, του ιερομάρτυρα Μελχισεδέκ Δεσποτάκη και του φλογερού πατριώτη και ιδρυτή του ιεροδιδασκαλείου της Αγίας Τριάδος, του Γεράσιμου Στρατηγάκη, “τέκνου λαμπρού της ευάνδρου Κισσάμου”. Στο κέντρο του ηρώου διακρινόταν η δωρηθείσα στην Κοινότητα λιθογραφία του Αρμοστή Κρήτης Εμμανουήλ Τομπάζη, ο οποίος, τον Μάιο του 1823, αποβιβάστηκε στο Καστέλλι και μετά από μια σύντομη πολιορκία, εξανάγκασε τους Τούρκους να παραδώσουν το φρούριο. Ψηλά, ανάμεσα στα δυο κυπαρίσσια, που έμοιαζαν με κολώνες, είχε αναρτηθεί η επιγραφή: “Η Κίσσαμος εις μνήμην των γενναίων προγόνων”. Από κάτω κυμάτιζαν δυο σημαίες ελληνικές. Στην πρόσοψη του βωμού υπήρχε στρογγυλός θυρεός και μια άλλη επιγραφή με τη φράση: “Από φλόγες η Κρήτη ζωσμένη”.
Γύρω από αυτή την εντυπωσιακή και τιμητική για τους προγόνους κατασκευή είχε δημιουργηθεί ένας μικρός ανθόκηπος, από βασιλικά και άλλα λουλούδια, προσφορά των κυριών της κωμόπολης. Η καλλιτεχνική σύλληψη του ηρώου και γενικότερα η διακόσμηση της πόλης ήταν έμπνευση ενός Καστελλιανού λογίου, του αγιογράφου και άρχοντος ιεροψάλτη Ιωάννη Δ. Αννουσάκη, “ανθρώπου ευρυτάτης και προ παντός αισθητικής μορφώσεως”. Η όλη σύνθεση του κενοταφίου παρέπεμπε στη γνωστή γκραβούρα “Κρητικό Πάνθεον” στο κέντρο της οποίας εικονίζονται οι Κρήτες αγωνιστές και σε δύο κολόνες, αριστερά και δεξιά, αναγράφονται οι χρονολογίες των κρητικών επαναστάσεων.
Η σωζόμενη ιστορική φωτογραφία δείχνει το ηρώο ανάμεσα στο παλαιό Διοικητήριο (σήμερα Αρχαιολογικό Μουσείο Κισσάμου) και την οικία Ξηρουχάκη, στο ισόγειο της οποίας στεγαζόταν η Τράπεζα Αθηνών. Αριστερά και δεξιά του κενοταφίου διακρίνουμε Καστελλιανούς αστούς, οι οποίοι έχουν πάρει θέση για τη φωτογράφιση. Στην πρώτη σειρά κάθονται κύριοι με κουστούμια και καπέλα. Μόνο ένας ηλικιωμένος φοράει στιβάνια και την παραδοσιακή στολή. Δεξιά της φωτογραφίας διακρίνεται μια ομάδα γυναικών, με κτένισμα και ντύσιμο εποχής Μεσοπολέμου. Στα πόδια ή στην αγκάλη των γονιών τους έχουν κουρνιάξει, σαν τα πουλιά, τα μικρότερα παιδιά. Η γη μπροστά από το ηρώο έχει στρωθεί με μυρτιές και δάφνες. Οι Καστελλιανοί κοιτάζουν σοβαροί τον φακό, για να απαθανατίσουν την ύπαρξή τους.

Πρόσκληση στους απογόνους του Τομπάζη
Ο Πρόεδρος και το Κοινοτικό Συμβούλιο Καστελλίου Κισσάμου είχαν αποστείλει τιμητική πρόσκληση στον Ιάκωβο Ν. Τομπάζη, εγγονό του Αρμοστή Κρήτης Εμμανουήλ Τομπάζη, για να παρευρεθεί στις εκδηλώσεις της επετείου των 100 χρόνων. Ο Ιάκωβος Ν. Τομπάζης (1849-1947) βιομήχανος, πολιτικός και συγγραφέας ιστορικών μελετών, απάντησε στον Πρόεδρο της Κοινότητας με την εξής επιστολή:
“Παρά του συγγενούς μου Δημητρίου Τομπάζη -Μαυροκορδάτου έλαβον γνώσιν του από 29 π. μηνός υπ’ αρ. 397 εγγράφου σας απευθυνόμενον στην οικογένειαν του αειμνήστου Εμμανουήλ Τομπάζη. Της οικογένειας ταύτης αποτελώ μέλος ως έγγονος και δι’ αυτό επαναλαμβάνω να ευχαριστήσω Υμάς και το Κοινοτικόν Συμβούλιον δια την τιμήν μεθ’ ης απευθύνεσθε προς τους απογόνους του πρώτου Αρμοστού Κρήτης.
Λυπούμαι, κύριε Πρόεδρε, ότι δεν υπάρχει πλέον εις χείρας μου καμία λιθογραφημένη εικών μεγάλου μεγέθους του πάππου μου δια να εκπληρώσω την επιθυμία σας και συντελέσω εις τον σκοπόν σας. Αντί τοιαύτης προσφέρω εις το Διοικητικόν Συμβούλιον Καστελλίου Κισσάμου εν εκ των τελευταίων απομεινάντων αντιτύπων ενός άλλου ιδικού μου εκδοθέντος προ ετών υπό της Βιβλιοθήκης Μαρασλή και περιέχοντος ομού με τη βιογραφίαν των δύο αδελφών της Μεγάλης Ελληνικής Επαναστάσεως όχι μόνον την εικόνα του Μανώλη Τομπάζη αλλά και της διασήμου γολέττας “Τερψιχόρης” της υπηρετησάσης τον αγώνα της Κρήτης. Εις το έργον μου αυτό θα εύρει ο πανηγυρισμός πολλάς λεπτομερείας της απελευθερώσεως του Καστελλίου Κισσάμου και επομένως συνδεούσης ολόκληρον την βραχείαν ζωήν του Μανώλη Τομπάζη με την Κρήτην.
Λυπούμαι, κ. Πρόεδρε, ότι το βαθύ γήρας μου των 81 ετών δεν μου επιτρέπει να λάβω μαζί σας την 13 τρέχοντος την ιερότητα ενός απελευθερωτικού αγώνος όστις τιμά την μνήμην των μαρτύρων του. Σας παρακαλώ να με φαντασθείτε Κρήτα τα αισθήματα και την καρδίαν, όταν θα αναγνώσετε αυτό το γράμμα Υμείς και οι συνάδελφοι ομού του Κοινοτικού Συμβουλίου Καστελλίου Κισσάμου. Είναι σύνδεσμος τον οποίον εκληρονομήσαμεν από τον συναγωνιστήν τον ιδικών σας προγόνων.
Μετά πολλής τιμής και αφοσιώσεως
Ιάκωβος Ν. Τομπάζης
Υ.Γ. Κατόρθωσα να εύρω αντίπυπον λιθογραφημένης εικόνος του Τομπάζη την οποίαν θα στείλη ο κ. Δ. Τομπάζης- Μαυροκορδάτος”.
Η λιθογραφία του Μανώλη Τομπάζη, η οποία φαίνεται στην ιστορική φωτογραφία τοποθετημένη στο κέντρο του ηρώου, στάλθηκε στην Κοινότητα Καστελλίου από τον εγγονό του Ιάκωβου (Γιακουμή) Τομπάζη, Δημήτριο Τομπάζη- Μαυροκορδάτο, παππού της Ραλλούς Μάνου, ο οποίος την εποχή της Κρητικής Πολιτείας είχε επισκεφθεί και φιλοξενηθεί στο Καστέλλι. (Βλέποντας κάποιος την περίοπτη θέση της λιθογραφίας του Μ. Τομπάζη στο ηρώο και την επιγραφή 1823 έχει την εντύπωση ότι η εκδήλωση έγινε το 1923, στα εκατόχρονα από την άφιξη του Τομπάζη στο Καστέλλι Κισσάμου. Όμως, ένα χρόνο μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή αυτό δεν ήταν εφικτό).

Ο Δήμος Κισσάμου θα μπορούσε το 2023, στην επέτειο των 200 χρόνων από την την άφιξη του Αρμοστή Κρήτης Εμμανουήλ Τομπάζη και την άλωση του φρουρίου της Κισσάμου, να απευθύνει τιμητική πρόσκληση στους απογόνους των Τομπάζηδων, αλλά και στη Δημοτική Αρχή της Ύδρας να παρευρεθούν στις επετειακές εκδηλώσεις, που πρέπει να είναι εξίσου λαμπρές. Θα είναι μια χρυσή ευκαιρία να επαναβεβαιωθούν οι αδερφικοί δεσμοί του Δήμου Κισσάμου και της Νήσου Ύδρας και να τιμηθεί η προσφορά του Μανώλη Τομπάζη στον Αγώνα της Κρήτης. Απαραίτητο επίσης είναι να αναρτηθεί στο Δημαρχείο Κισσάμου ένας πίνακας με τη μορφή του πρώτου αρμοστή Κρήτης Μανώλη Τομπάζη. Μέχρι σήμερα δεν έχουν προβληθεί τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα που έχουν συντελεστεί στην επαρχία Κισσάμου (τρεις αλώσεις φρουρίου Κισσάμου στην επανάσταση του 1821 και του κάστρου της Γραμβούσας (1825-1828) η άφιξη του πρώτου αρμοστή της Κρήτης, η σύνταξη του Κρητικού Συμβουλίου το 1825 κ.α.). Ο Δήμος Κισσάμου μπορεί να συγκρίνει με ποιο τρόπο προβάλλονται ανάλογα ή και ήσσονος σημασίας γεγονότα σε άλλες πόλεις ή περιοχές της Κρήτης.

Λαός και επίσημοι
Αρκετοί Χανιώτες, που είχαν συγγενείς στο Καστέλλι, έφτασαν στην κωμόπολη από το Σάββατο, παραμονή του εορτασμού. Η πλατεία των Δικαστηρίων (που έπειτα ονομάστηκε στρατηγού Εμμ. Τζανακάκη) ήταν από βραδύς γεμάτη κόσμο. Aπό τις πρώτες πρωινές ώρες άνθρωποι από τα χωριά άρχισαν να συρρέουν κατά ομάδες στην πολιτεία (έτσι έλεγαν την πρωτεύουσα της επαρχίας). Από τις επτά το πρωί οι μαθητές των εκπαιδευτηρίων του Καστελλίου κρατώντας μικρές ελληνικές σημαίες παρατάχθηκαν εκατέρωθεν της οδού που οδηγούσε από το Γυμνάσιο στον μητροπολιτικό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα. Ξεχώριζαν τα κορίτσια της Αστικής Σχολής Θηλέων (Παρθενώνα) με τις ομοιόμορφες ενδυμασίες τους. Οι επίσημοι έφθασαν με τα αυτοκίνητά τους, γύρω στις 8, στην είσοδο της κωμόπολης, στον Άγιο Αντώνη (Καμάρα), όπου τους υποδέχτηκε η Τοπική Επιτροπή Εορτασμού και κάτοικοι. Οι επίσημοι προσκεκλημένοι που συνόδευαν τον υπουργό- γενικό διοικητή Γεώργιο Κατεχάκη, εκπρόσωπο του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, ήταν ο επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελος Ξηρουράκης, ο Μέραρχος Χανίων Παναγόπουλος, ο δήμαρχος Χανίων Ιωάννης Μουντάκης, ο Γυμνασιάρχης Εμμ. Γενεράλης, ο π. βουλευτής Σελίνου Ι. Μαρματάκης, ο Νικόλαος Πιστολάκης, στενός φίλος του Ε. Βενιζέλου, ο Κυριάκος Μητσοτάκης, δικηγόρος και εκδότης του “Κήρυκα”, μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής Εορτασμού, δημοσιογράφοι, ο Κισσαμίτης γιατρός Στρατής Γεωργιλαδάκης, ο αξιωματικός Φίλκε, διοικητής των αγγλικών αεροπλανοφόρων, ο γιατρός Σόου και άλλοι.
Λίγο αργότερα ο Γενικός Διοικητής Κρήτης έκανε μια στάση κάτω από την αψίδα, που είχαν φτιάξει οι μαθητές, έξω από το Γυμνάσιο. Εκεί τον υποδέχθηκε, εκ μέρους της σπουδάζουσας νεολαίας, η δεσποινίς Σοφία Κοντοπυράκη, η οποία του έδωσε μια ανθοδέσμη, συνοδεύοντας την προσφορά της με την πρέπουσα προσφώνηση. Έπειτα οι επίσημοι προχώρησαν μέχρι την πλατεία Δικαστηρίων (Τζανακάκη) όπου στο κινηματοθέατρο “Παλλάς” τους προσφέρθηκαν κεράσματα και καφές. (Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις το “Παλλάς” λειτούργησε στη μεγάλη αίθουσα, μπροστά από το παλαιό οινοποιείο Ξηρουχάκη, στην οδό Π. Περίδη).
Η δοξολογία και η ομιλία του Επισκόπου
Μετά τη θεία Λειτουργία οι καμπάνες του καθεδρικού ναού του Αγίου Σπυρίδωνος κάλεσαν τους επίσημους και το λαό να συμμετάσχει στη δοξολογία. Στην αρχή της πομπής, που ξεκίνησε από την πλατεία, βρίσκονταν νέοι κρατώντας τις αυθεντικές επαναστατικές σημαίες και τις φωτογραφίες των οπλαρχηγών της Κισσάμου. Οι μαθητές είχαν παραταχθεί κατά μήκος του δρόμου. Όταν οι σημαιοφόροι, ο Γενικός Διοκητής και οι υπόλοιποι επίσημοι εισέρχονταν στον περίβολο της εκκλησίας η μπάντα του Ορφανοτροφείου Χανίων απέδιδε τιμές. Στο εσωτερικό του ναού είχε στηθεί άλλη μια σύνθεση του Ι. Δ. Αννουσάκη, από δάφνες και μυρτιές, ένα μικρό κενοτάφιο, σκεπασμένο με μαύρα κρέπια, πάνω στο οποίο είχαν τοποθετηθεί στεφάνια και όπλα αγωνιστών. Γύρω από το μικρό αυτό κενοτάφιο στάθηκαν οι σημαιοφόροι με τις σημαίες των Κισσαμιτών αγωνιστών. Μετά τη δοξολογία, ο επίσκοπος Άνθιμος Λελεδάκης εκφώνησε τον πανηγυρικό, στον οποίο έγινε αναφορά στην επαναστατική δραστηριότητα της επαρχίας Κισσάμου από το 1821 μέχρι την απελευθέρωση της Κρήτης, το 1898, στους Κισσαμίτες Φιλικούς, στο μαρτύριο του επισκόπου Κισσάμου Μελχισεδέκ, στην πολιορκία των τουρκικών πύργων το 1822 και των φρουρίων της Κισσάμου και της Γραμβούσας, το 1823, στην άφιξη του αρμοστή Εμμ. Τομπάζη στο Καστέλλι, και στην παράδοση του φρουρίου της Κισσάμου στους Έλληνες, στην προσπάθεια για την κατάληψη της Γραμβούσας τον Δεκέμβριο του 1823, στο κορυφαίο γεγονός της κατάκτησης της Γραμβούσας τον Αύγουστο του 1825, στην περίοδο της Γραμβούσας. Έπειτα εξιστορήθηκαν στιγμές της επανάστασης του 1866-69 στην Κίσσαμο (πολιορκία φρουρίου Κισσάμου το 1866, μάχες στα Σταυράκια, στις Λουσακιές και στο Συρικάρι και αλλού, κανονιοβολισμός και διαρπαγή της Μονής Γωνιάς το 1867, μάχες στα Σκαφίδια και στο Σφακοπηγάδι το 1868). Αναφορά έγινε επίσης και στις τελευταίες κρητικές επαναστάσεις (μάχη στο Δρομόνερο το 1896, αποβίβαση του Τιμολέοντα Βάσσου στο Κολυμπάρι, κατάληψη Πύργου των Βουκολιών το 1897).
Αυθεντικές σημαίες οπλαρχηγών
Μετά την τελετή στο ναό του Αγίου Σπυρίδωνα, οι επίσημοι και οι λαός κατευθύνθηκαν στην πλατεία Δικαστηρίων. Αυτή η μετακίνηση υποδήλωνε τη μετάβαση από τον θρησκευτικό πεδίο, στον καθαρά πολιτικό, στην πλατεία της κοινότητας. Στην αρχή της πομπής ήταν και πάλι οι σημαιοφόροι με τις ιστορικές σημαίες των Κισσαμιτών οπλαρχηγών Δ. Κωνσταντούλη (1866), Γ. Καμπούρη (1866, 1878), Γ. Φωτάκη (1897), Ι. Πρώιμου, Εμμ. Νταντινάκη, Γ. Μιχελάκη, Π. Ραϊσάκη κ. α. Οι τρυπημένες από τις σφαίρες και μαυρισμένες με τους καπνούς της μάχης σημαίες σκορπούν στη θέα τους ανείπωτη συγκίνηση. Έπονται οι σημαίες των σχολείων, των εφέδρων πολεμιστών και των σωματείων. Ακολουθούν νέοι που κρατούν φωτογραφίες των αγωνιστών της Κισσάμου, Αν. Φρουδάκη, Γ. Γιαννουδοβαρδή, Γ. Ξηρουχάκη, Γ. Καμπούρη, Ι. Παπαγιαννάκη, Εμμ.π. Ι. Αννουσάκη, Αν. Κνιθάκη, Ν. Αναστασάκη, Α. Ε. Αννουσάκη, Αντ. Βερυκάκη ή Βαρδαντώνη, Στ. Μπαλαντίνου, Α. Μαρκουλάκη ή Ρενιέρη, Δ. Αντωνουδάκη, Δ. Κωνσταντούλη και άλλων.

Η ομιλία στην πλατεία
Η συγκίνηση και η περηφάνια του συγκεντρωμένου κόσμου γύρω από το ηρώο ήταν μεγάλη. Ζούσαν τότε πολλοί Κισσαμίτες που είχαν γεννηθεί στα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς, αλλά και αγωνιστές των τελευταίων κρητικών επαναστάσεων και εκείνη την ώρα γιόρταζαν την ελευθερία της επαρχίας τους και θυμόταν τους αγώνες των προγόνων τους. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση στο ηρώο, ο δικηγόρος και συμβολαιογράφος Ανδρέας Μπαλαμπός, απόγονος του Γραμπουσιανού Μ. Μαυράκη, βγήκε στον εξώστη της οικίας Ξηρουχάκη και έχοντας μπροστά του το μεγαλοπρεπές κενοτάφιο άρχισε την ομιλία του με την εξής προσφώνηση: “Σεβαστόν εκκλησίασμα του ναού της ελευθερίας. Σεβαστοί προσκυνηταί του βωμού των υπέρ αυτής πεσόντων”.
Ο ρήτορας, εκπρόσωπος της Πολιτείας, μίλησε με ένθερμο πατριωτισμό για τον ακατάβλητο αγώνα του ελληνισμού, από αρχαιοτάτων χρόνων, πλέκοντας τον έπαινο των ηρωικών προγόνων. Στον επίλογο της ομιλίας του χρησιμοποίησε το σχήμα της προσωποποίησης παρουσιάζοντας την ίδια την Ελευθερία να ομιλεί:
“Γνωρίσατε ότι εκτελούντες τας επιταγάς μου ταύτας μέχρι της συντελείας των αιώνων θα βασιλεύω ημών και θα επεκτείνω το κράτος μου πέραν των ορίων των πατροπαράδοτων δικαίων και βλέψεών μου. Και ήδη γονατιστοί κύψατε την κεφαλήν προ του βωμού των ηρώων και ευχαριστήσατέ τους και προσκυνήσατέ τους. Έπειτα ανατείνατε το πρόσωπον και τας χείρας προς τον μεγάλον Θεόν της Ελλάδος υπέρ αυτών και τέλος στεφανώστέ τους με το αμάραντον στεφάνι της δόξης και της ευκλείας χύνοντας δάκρυα σεβασμού, θαυμαστού, εκτιμήσεως και ευγνωμοσύνης ως κτερίσματα επί του κενοταφίου αυτών”.
Κατάθεση στεφάνων
Ο δεύτερος πανηγυρικός της ημέρας, με τις πομπώδεις εκφράσεις και η πατριωτική έξαρση θα κούραζε το ακροατήριο της εποχής μας. Κι όμως ο κόσμος τότε άκουγε τους ομιλητές με ευχαρίστηση και προσοχή και δεν θεωρούσε περιττές ή κουραστικές τις δευτερολογίες. Η προτροπή, στο τέλος, του πολιτικού ρήτορα να στεφθεί το κενοτάφιο με το αμάραντο στεφάνι της δόξας ήταν το έναυσμα για να αρχίσει η κατάθεση των στεφάνων. Στεφάνια κατέθεσαν ο Υπουργός- Γενικός Διοικητής εκ μέρους της Κυβέρνησης, ο Μέραρχος, ο Δήμαρχος Χανίων, ο Ν. Πιστολάκης εκ μέρους της Επιτροπής Εορτασμού νομού Χανίων, ο πρόεδρος της Κοινότητας Καστελλίου, ο Ι. Μαρματάκης, εκ μέρους των Σελινιωτών, και ο Μ. Αναστασάκης εκ μέρους των Κισσαμιτών, ο Π. Μαράκης εκ μέρους των Σχολείων της κωμοπόλεως, ο δικηγόρος Εμμ. Παντελάκης εκ μέρους των Εφέδρων, όλοι οι Κοινοτάρχες της επαρχίας Κισσάμου, το Σωματείο Βιοτεχνών Κισσάμου και οι απόγονοι των αγωνιστών Δεικτάκη, Αρετά, Κουμή, Κουβαρίτη, Σκαλίδη, Αναστασάκη, Ρενιέρη, Ψαρουδάκη, Μαρκουλάκη, Κνιθάκη, Κανίστου, Φρουδάκη, Λουκάκη, Δρακωνάκη, Μπατοστελιανού, Μαλικούτη, Μαλανδρή, Καρτσώνη, Μπαλαντίνου και άλλων. Μετά την κατάθεση, η μουσική του Ορφανοτροφείου παιάνισε διάφορα εμβατήρια.
Γεύμα
Το μεσημέρι οι επίσημοι και οι τοπικές αρχές, πάνω από εκατό άτομα, παρεκάθησαν σε γεύμα που είχε ετοιμάσει η Κοινότητα Καστελλίου. Κάτω από τη πυκνή σκιά των δέντρων της πλατείας, με θέα τη θάλασσα, στρώθηκαν μεγάλα τραπέζια. Το γεύμα ήταν πλουσιοπάροχο. Περιλάμβανε φρέσκα γραμπουσιανά ψάρια, κρέατα, τυριά, φρούτα, επιδόρπια. Τα ποτήρια γέμιζαν με άφθονη ρετσίνα και κισσαμίτη οίνο. Έπειτα άρχισαν οι προπόσεις. Ο ένας μετά τον άλλο οι φιλοξενούμενοι ξεκίνησαν μια άμιλλα εγκωμιαστικών λόγων. Αυτό το γεύμα θύμιζε αρχαίο συμπόσιο στο οποίο οι καλεσμένοι έπαιρναν διαδοχικά τον λόγο για να αναπτύξουν ένα φιλοσοφικό ή πολιτικό στοχασμό ή να εγκωμιάσουν μια ιδέα, ένα πρόσωπο, ένα γεγονός. Στο περίφημο “Συμπόσιο” του Πλάτωνα, που έγινε στην αρχαία Αθήνα, οι συνδαιτυμόνες διαλεγόμενοι εγκωμίασαν τον θεό Έρωτα, στο Συμπόσιο της Κισσάμου οι συνδαιτυμόνες έπλεξαν ο ένας μετά τον άλλο το εγκώμιο της Κισσάμου και των κατοίκων της.
Πρώτος πήρε τον λόγο ο γενναίος στρατηγός Γεώργιος Κατεχάκης, γενικός διοικητής της Κρήτης, ο οποίος μίλησε με λόγια θερμά για τους ηρωικούς και φιλοπρόοδους Κισσαμίτες, οι οποίοι ξεχώριζαν και στους πολέμους και στα ειρηνικά έργα. Ακολούθησε η πρόποση του επισκόπου Κισσάμου και Σελίνου Ανθίμου Λελεδάκη, ιερωμένου ελλόγιμου, με πρωτοβουλία του οποίου κτίστηκε το Γυμνάσιο, κτήτορα της Μονής Παρθενώνα και ιδρυτή της Αστικής Σχολής Θηλέων, ο οποίος συνεχάρη την Τοπική Επιτροπή Εορτασμού για την επιτυχή διοργάνωση του Πανκισσαμίτικου Εορτασμού της Εκατονταετηρίδας.
Ιδιαίτερη αίσθηση έκανε και ο σύντομος λόγος του προέδρου της Κοινότητας Καστελλίου Στ. Ξηρουχάκη ο οποίος ευχαρίστησε, εκ μέρους των κατοίκων της Κοινότητας, τους φιλοξενούμενους για την τιμή που έκαμαν, να συνεορτάσουν την Εκατονταετηρίδα στην πρωτεύουσα της Επαρχίας, η οποία εόρταζε την ελευθερία της, θυμόταν τα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς αλλά και τους αγώνες των ηρωικών τέκνων της. Στην πρόποσή του ανέφερε τα εξής:
“Το Καστέλλι δι’ εμού σας εκφράζει το καλώς ήλθατε και σας ευχαριστεί δια την τιμήν που του εκάματε να τιμήσετε δια της παρουσίας σας την σημερινήν εορτήν. Το Καστέλλι που εποδοπατήθη από τους Άραβας, Ενετούς, Σαρακηνούς, Τούρκους κλπ. κατακτητάς εορτάζει σήμερον μαζί με την άλλην Ελλάδα την Ελευθερίαν του.
Η σημερινή ημέρα μας θυμίζει και μαύρες ημέρες σκλαβιάς και ενδόξους τοιαύτας. Μας θυμίζει την Γραμβούσαν και τους Γραμβουσιανούς, τον Τομπάζη του ‘23, τον γιανίτσαρο της Καλυβιανής τον Σκενδεράνιο, το σφάξιμο του Αρετά, το σκοτωμό του Δείκτη.
Στα χίλια οκτακόσια στο έτος το σαράντα
κατέβηκε απ’ το Μωριά ένας μεγάλος άνδρας.
Το όνομά του ήτανε ο Δείκτης ο Μανώλης
απ’ όσοι τονε ξέρανε τον αγαπούσαν όλοι.
Ο Δείκτης ο Μανώλης όστις εκυρίευσε το Καστέλλι το 1841 και έκτισε στο πρώτο φρούριον, το Ξερολίθι λεγόμενον. Μας θυμίζει την επανάστασιν του ‘33 και του ‘58, του Μαυρογένη, απ’ όποιος τον συλλογιστεί το αίμα του κρυγιαίνει. Μας θυμίζει τας επαναστάσεις του ‘66, ‘77, ‘89, ‘96 και ‘97. Αιώνες συνετέλεσαν εις το να καεί το Καστέλλι επτά φορές και φαίνεται ακόμη υπό τα όμματά μας. Αι επαναστάσεις αύται εγέννησαν αναριθμήτους ήρωας. Οι ήρωες ούτοι άφησαν παράδοσιν εις τους ήρωας του 1912 με 1920 την εκδίκησιν […]”.
Από την προσφώνηση του Προέδρου της Κοινότητας αντλούμε ιστορικά στοιχεία, που δεν έχουν καταγραφεί στα βιβλία της Ιστορίας. Ότι το Καστέλλι κάηκε επτά φορές στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας δεν είναι υπερβολή, αν σκεφτούμε ότι γύρω από το μικρό φρούριό του διεξήχθησαν μάχες, σε όλες τις κρητικές επαναστάσεις. Ήταν νωπή, το 1930, η μνήμη της ανατίναξης των παρακείμενων οικιών του φρουρίου από τους Αυστριακούς κατά την τελευταία επανάσταση του 1897. Η πόλη της Κισσάμου δεν καταστράφηκε μόνο επτά φορές αλλά και απελευθερώθηκε τρεις φορές από τους Έλληνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821 (τον Μάιο 1823 από τον Μ. Τομπάζη, τον Αύγουστο του 1825 από το εκστρατευτικό σώμα του Δ. Καλλέργη και έπειτα, για ένα μεγάλο διάστημα, από το 1828 έως το 1830). Αυτές οι επιτυχίες των Κρητικών, που έγιναν με επίκεντρο τα κάστρα της Κισσάμου και της Γραμβούσας, δεν έχουν προβληθεί όσο θα έπρεπε, με αποτέλεσμα πολλοί να μένουν με τη σφαλερή εντύπωση ότι κανένα κάστρο της Κρήτης δεν καταλήφθηκε από τους Έλληνες κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, όπως ειπώθηκε σε ομιλία για επέτειο των 200 χρόνων. Στο κάστρο της Κισσάμου, επίσης, τον Αύγουστο του 1825, συντάχθηκε και υπογράφτηκε προσωρινό πολίτευμα για τη διοίκηση της Κρήτης, που ονομάστηκε Κρητικό Συμβούλιο. Γι’ αυτό θα ήταν καλό να τοποθετηθεί μια ταπεινή επιγραφή στην εξωτερική πλευρά του σωζόμενου τείχους του φρουρίου (επί της οδού Τομπάζη) η οποία να υπενθυμίζει αυτά τα σπουδαία γεγονότα (μάχες, αλώσεις, ψήφιση πολιτικού οργανισμού) τα οποία ακόμα και οι κάτοικοι της κωμόπολης αγνοούν.

Είναι γνωστή η πατριωτική δράση του καπετάν Μανώλη Δεικτάκη στην περίοδο της Γραμβούσας και στην Επανάσταση του 1841. Στο πλοίο του, όταν αυτό προσέγγισε στα νότια παράλια της Κρήτης, στη Σούγια, υψώθηκε η σημαία της Επανάστασης του 1841. Ο γηραλέος καπετάν Μανώλης Δεικτάκης βρήκε ηρωικό θάνατο σε μια μάχη στο Πρόβαρμα Αποκορώνου, τον Μάιο του 1841. Αγνοούσαμε όμως ότι το ευάλωτο φρούριο του Καστελλίου Κισσάμου καταλήφθηκε (για λίγο) από τον ίδιο στην Επανάσταση του 1841 και ότι τότε επισκευάστηκε πρόχειρα μέρος του κατεστραμμένου τείχους του με ένα ξερολίθι. Χάρη στο λόγο του προέδρου της Κοινότητας καταγράφτηκε και η προφορική παράδοση για το σφάξιμο του Γραμπουσιανού καπετάν Γιάννη Αρετά (γιου του καπετάν Μιχάλη Αρετά) από τους Τούρκους κατά την εισβολή του τουρκικού στρατού στα Μεσόγεια, τον Ιούνιο του 1867.
Η άμιλλα των λόγων κατά τη διάρκεια του γεύματος που παρέθεσε η Κοινότητα Καστελλίου συνεχίστηκε με την πρόποση του Δήμαρχου Χανίων ο οποίος ευχαρίστησε τους διοργανωτές και επαίνεσε την Κοινότητα για το έργο της. Ο Κυριάκος Κ. Μητσοτάκης (παππούς του σημερινού πρωθυπουργού) με τη σειρά του επεσήμανε την ιδιαίτερη θέση που κατέχει το Καστέλλι Κισσάμου στην Ιστορία της Κρήτης, καθώς ήταν το πρώτο μέρος του Νησιού που καταλήφθηκε και απελευθερώθηκε από τους Έλληνες, τον Μάιο του 1823. Ο Ι. Μαρματάκης εκπροσωπώντας την επαρχία Σελίνου συνεχάρη τους Καστελλιανούς για την άψογη διοργάνωση. Εκ μέρους του λαού της επαρχίας Κισσάμου εξέφρασε τη χαρά του για την επιτυχία του εορτασμού ο γιατρός Μ. Αναστασάκης, ο συγγραφέας της “Ιστορίας της επαρχίας Κισσάμου”. Ο γυμνασιάρχης Εμμανουήλ Γενεράλης παρομοίασε την Εορτή της Εκατονταετηρίδας στο Καστέλλι με την πανελλήνια εορτή που τελούσαν οι αρχαίοι Πλαταιείς προς τιμήν του Δία Ελευθερωτή σε ανάμνηση της συντριβής του ασιατικού δεσποτισμού και της απελευθέρωσης της Ελλάδας. “Ο άρχων των Πλαταιέων είναι ο ημέτερος Υπουργός Διοικητής, ο θύτης είναι ο αρχηγός της τοπικής Εκκλησίας Επίσκοπος με συμπάρεδρον πολιτικόν τον κοινοτικόν Πρόεδρον. Ημείς δε οι εκ Χανίων ελθόντες συμβολίζομεν τους προβούλους και θεωρούς του Ελληνικού Συνεδρίου των Πλαταιών, διότι η Εορτή της Κισσάμου είναι και της Κρήτης και συμπάσης της Ελλάδος μας”.
Η πρόποση τέλος του επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελου Ξηρουχάκη περιείχε μια σημαντική πρόταση: Να καθιερωθεί ετήσιος εορτασμός για την απελευθέρωση του φρουρίου του Καστελλίου από τους Τούρκους, το 1823, και να ανεγερθεί μνημείο κάτω από τον πλάτανο της Σπλάνζιας στα Χανιά με την προτομή του μαρτυρικού επισκόπου Κισσάμου Μελχισεδέκ. Οι δύο αυτές προτάσεις πραγματοποιήθηκαν αργότερα από τον μητροπολίτη Κισσάμου και Σελίνου Ειρηναίο Γαλανάκη.
Έπειτα τα ριζίτικα στόλισαν το πλουσιοπάροχο τραπέζι. Ο πρώτος τραγουδιστής ξεκίνησε τα τραγούδια της τάβλας και ακολούθησαν οι υπόλοιποι συνδαιτυμόνες. Το απόγευμα, πριν οι προσκεκλημένοι αναχωρήσουν για τα Χανιά, επισκέφθηκαν τη Μητρόπολη όπου ο επίσκοπος Άνθιμος τους πρόσφερε αβραμιαία φιλοξενία. Αργά το απόγευμα, οι άρχοντες από τα Χανιά και ο κόσμος από τα κοντινά χωριά αναχώρησαν από το Καστέλλι με τις καλύτερες εντυπώσεις και αναμνήσεις. Η εκατονταετηρίδα από την Επανάσταση του 1821 είχε εορτασθεί στην Κίσσαμο πανηγυρικά.
Σημείωση: Οι περισσότερες φωτογραφίες του δημοσιεύματος προέρχονται από τις συλλογές του Γιάννη Παπαδάκη (Καστελλι Κισσάμου) και του Μανώλη Μανούσακα.
*Ο Κωνσταντίνος Π. Φουρναράκης
είναι φιλόλογος- αρχειονόμος