Ιστοριοδίφης.
Η περίοδος της «Κρητικής Πολιτείας» υπήρξε αναμφισβήτητα εποχή σπουδαιότατης πολιτειακής και κοινωνικής μεταβολής για τον Κρητικό λαό, αν αναλογιστούμε τον βίο του για 200 και πλέον χρόνια (1645 – 1669 έως 1898) μέσα στην Τουρκική θηριωδία, στην τυραννία και στην εξαθλίωση. Η «Κρητική Πολιτεία» εκτός από τον αέρα ελευθερίας που έφερε στο σκλαβωμένο νησί, δημιούργησε και σπουδαία επιτεύγματα όπως:
Βουλή για την εύρυθμη λειτουργία του ευνομούμενου πλέον κράτους (από την μεταβατική αυτονομία έως και την πολυπόθητη Ένωση με την μητέρα Ελλάδα).
Δικαστήρια, αστυνομία (Κρητική Χωροφυλακή και Πολιτοφυλακή), τοπικές διοικήσεις, αξιόλογο εκπαιδευτικό σύστημα, ανάπτυξη του αγροτικού τομέα, Κρητικό νόμισμα για την διευκόλυνση των οικονομικών συναλλαγών, Αρχαιολογικό Συμβούλιο και ίδρυση Μουσείων για την προστασία των αρχαιοτήτων.
Κι ακόμη οργάνωση κοινωνικής μέριμνας και προστασίας της υγείας των πολιτών της. Σ’ αυτό ακριβώς το κεφάλαιο θα εστιάσει το παρόν άρθρο.
Πράγματι, πολύ μεγάλο ενδιαφέρον δόθηκε στην πρόληψη και οι ενέργειες της Πολιτείας προς την κατεύθυνση αυτή απεδείχθησαν σωτήριες, ενώ οι θετικές συνέπειες λειτουργούν ευεργετικά, όπως θα δούμε στη συνέχεια μέχρι σήμερα!
Κατά την περίοδο εκείνη λοιπόν, η υγεία των πολιτών του νησιού βρισκόταν σε άσχημο επίπεδο, εξαιτίας αφενός των τραυματισμών στις διάφορες συγκρούσεις με τους κατακτητές και αφετέρου λόγω των κακών συνθηκών υγιεινής τόσο στις κατοικίες όσο και στην καθημερινότητα τους. Αυτή η κατάσταση οφειλόταν εν μέρει στην έλλειψη υγιεινών τροφών, επαρκούς ένδυσης, υπόδησης κτλ., αλλά επίσης στην δυσκολία της διοίκησης να αντιμετωπίσει ασθένειες και ενδεχομένως επικίνδυνες επιδημίες. Υπήρχαν αισθητές ελλείψεις ιατρικής και νοσηλευτικής φροντίδας σε οργανωμένους χώρους, δηλαδή σε νοσοκομεία «..δια την περίθαλψην των ασθενών και των ενδεών πολιτών…» (Αναφορά του Ν. Σταυράκη για το ίδρυμα της Χριστιανικής κοινότητας Ηρακλείου, που ήταν επίσης πτωχοκομείο και γηροκομείο).
Τις ανάγκες αντιμετώπισης της αυξημένης νοσηρότητας του πληθυσμού κάλυπταν μέχρι τότε κυρίως τα πρόχειρα λειτουργούντα νοσοκομεία εντός Μοναστηριών, δυστυχώς όχι επαρκώς, λόγω έλλειψης ιατρικών γνώσεων (της Ι.Μ. Αγίας Τριάδος Τζαγκαρόλων στα Χανιά, των Ι.Μ. Δισκουρίου και Ι.Μ. Αρκαδίου στο Ρέθυμνο, της Ι.Μ. Αγκαράθου στο Ηράκλειο κ.ά.). Οι ιατροί της εποχής εκείνης ήταν εμπειρικοί και εκτελούσαν συγχρόνως χρέη φαρμακοποιών, αφού παρασκεύαζαν οι ίδιοι ορισμένα φάρμακα, συνήθως φυτικά, όπως στην αρχαιότητα!
Η Κρητική Πολιτεία αντιμετώπισε άμεσα το πρόβλημα αυτό και εστίασε τις ενέργειες της στη δημιουργία πιο αναβαθμισμένων νοσηλευτικών υποδομών.
Στο Ρέθυμνο την περίοδο αυτή λειτούργησε το Δημοτικό Νοσοκομείο, το οποίο κτίστηκε από τα Ρωσικά στρατεύματα το 1898. Σήμερα το κτήριο αυτό, ανακαινισμένο, στεγάζει την Σχολή Αστυφυλάκων –Δοκίμων Ρεθύμνου.
Στα Χανιά το κτήριο που στεγάζει σήμερα τα γραφεία της Αντιπεριφέρειας (πρώην Νομαρχία), ξεκίνησε να κτίζεται το 1893, με αρχιτέκτονα τον Μιχαήλ Σαββάκη, με σκοπό να γίνει στρατιωτικό νοσοκομείο. Η Αρμοστεία άλλαξε την προβλεπόμενη χρήση του και το μετέτρεψε σε διοικητήριο. Μαρτυρείται επίσης ότι τα Ιταλικά στρατεύματα ίδρυσαν νοσοκομείο για τις ανάγκες τους, το οποίο αργότερα έγινε επίσης διοικητικό κτήριο. Στρατιωτικό νοσοκομείο λειτούργησε επίσης ήδη από τα μέσα του 19ου αι. στα Νότια των Νεωρίων του Μόρο. Στο Ηράκλειο υπήρχε το Χριστιανικό και το Οθωμανικό νοσοκομείο.
Η Κρητική Πολιτεία ίδρυσε στα Χανιά και στο Ηράκλειο τις πρώτες «Ιατρικές Εταιρείες» και τα πρώτα δημόσια νοσοκομεία. Το «Δημοτικό Νοσοκομείο» στα Χανιά λειτούργησε αρχικά στην περιοχή του Σιντριβανίου από τα τέλη του 19ου αι. για χριστιανούς και μουσουλμάνους. Στις 12-2-1905 ιδρύθηκε το νέο Νοσοκομείο «Άγιος Γεώργιος», δυναμικότητας 40 κλινών, το οποίο ανακαινίστηκε και επεκτάθηκε πολλές φορές έκτοτε.
Επί Κρητικής Πολιτείας ιδρύθηκαν επίσης το θεραπευτήριο ψυχικών παθήσεων στη Σούδα Χανίων (από το 1910 και εξής) και το λεπροκομείο στην Σπιναλόγκα Λασιθίου (1903-1957).
Στο Ηράκλειο λειτούργησε για πρώτη φορά ένα πλήρως οργανωμένο νοσοκομείο, που κτίστηκε με δωρεά του Πανανού Θεοδουλάκη και της συζύγου του Αθηνάς (το γένος Ανεμογιάννη). Πρόκειται για το λεγόμενο «Πανάνειον», που εγκαινιάστηκε στις 10 Φεβρουαρίου 1902. Οι σπουδαίοι αυτοί δωρητές αποφάσισαν να προσφέρουν τα χρήματά τους:
«… υπέρ των ενδεών ασθενών συμπατριωτών ημών, ορίσαντες δύο χιλιάδας χρυσά εικοσάφραγκα, προς ίδρυσιν Νοσοκομείου εν τη πόλει, ου μεγίστην ανάγκην έχουσα η Χριστιανική κοινότης Ηρακλείου…». Γι’ αυτό τιμήθηκαν ως μεγάλοι ευεργέτες από τον Δήμο της πόλης.
Το «Πανάνειον» Δημοτικό Νοσοκομείο Ηρακλείου (εγκαταλελειμμένο σήμερα) σύμφωνα με το καταστατικό διοικήσεώς του (Νόμος 564, υπ. αριθ. 120 κανονιστικό διάταγμα, Άρθρο 2ον..): « Σκοπός αυτού εστίν η νοσηλεία και η παροχή ιατρικής βοηθείας άνευ διακρίσεως θρησκεύματος ή εθνικότητας. Απόρους αρρώστους δωρεάν, ασθενείς άλλων περιοχών επί πληρωμή των οικείων Δήμων τους και πλουσίους επί πληρωμή των ιδίων».
Η «Κρητική Πολιτεία» (με τον Νόμο 552/16 Ιουλίου 1903) καθιέρωσε το πλαίσιο της υγειονομικής πολιτικής που έπρεπε να εφαρμοστεί στο νησί για την πρόληψη και τον έλεγχο, ώστε να αντιμετωπίσει τα ενδεχόμενα υγειονομικά περιστατικά.
Οργάνωσε Υγειονομική Υπηρεσία με αρμοδιότητες όπως:
-Την παρακολούθηση της καθαριότητας στις συνοικίες της πόλης.
-Τον έλεγχο στα καταστήματα και στα είδη τροφίμων.
-Την απαγόρευση πώλησης «εδωδίμων ή ποτών επιβλαβών δια την δημόσιαν υγείαν, καθώς και την άνευ ελέγχων των εισαγομένων αλεύρων προς πώλησιν ψωμιού, ως και άλλων εισαγομένων ακατάλληλων τροφών…» (Βλ. «Επίσημη Εφημερίς της Κρητικής Πολιτείας», κεφ. 6ον. «Δημόσια Υγεία», σελ. 24, αριθ. 34).
Παράλληλα επέβαλλε υποχρεωτική απολύμανση στα ξενοδοχεία και στα καταστήματα που πωλούσαν ενδύματα και υποδήματα. Επιπλέον, διέταξε την αστυνομία να διεξάγει συχνούς ελέγχους και να επιβάλλει αυστηρά πρόστιμα όπου δεν τηρούσαν τις διατάξεις του συγκεκριμένου νόμου.
Στο πλαίσιο αυτό της πρόληψης, ιδιαίτερη μέριμνα δόθηκε στο ζήτημα της υδροδότησης στις πόλεις του νησιού. Κι αυτό διότι στις περισσότερες περιπτώσεις το πόσιμο νερό προερχόταν από πηγάδια, που συνήθως ήταν εκτεθειμένα σε μολύνσεις. Άλλοτε προερχόταν από υδαταγωγούς ασυντήρητους με συχνές διαρροές ή από ρυάκια, όπου τα λιμνάζοντα νερά δημιουργούσαν συχνά εστίες κουνουπιών, ιδανικές συνθήκες επομένως για την νοσηρότητα ελονοσίας.
Η μέριμνα της Κρητικής Πολιτείας για την υγεία υπήρξε αδιαμφισβήτητη και καθοριστική. Αν αναλογιστούμε ότι προσέλαβε επιστήμονες ιατρούς από την Ελλάδα και την Ευρώπη. Απαγορευόταν μάλιστα «Εις τους μη κεκτημένους διδακτορικόν πτυχίον η άσκησις της Ιατρικής επιστήμης από της Ισχύος του παρόντος Νόμου…». (Μέρος Β’, Κεφ. Α, «Περί ιατρών», άρθρο 21). Με το άρθρο 231 του Ποινικού Νόμου, όσοι ήταν παραβάτες «εδιώκοντο και ετιμωρούντο αυστηρά». Άλλωστε οι συνθήκες πλέον είχαν αλλάξει και η επιστημονική Ιατρική είχε αρκετά εδραιωθεί στις συνειδήσεις των κατοίκων, τουλάχιστον των πόλεων, χωρίς να παραβλέψουμε πως και η λαϊκή ιατρική έχαιρε ακόμα της εκτίμησης μέρους της κοινωνίας της υπαίθρου, για τον ρόλο που είχε επιτελέσει.
Πολύ μεγάλο μέρος της μέριμνας αυτής δόθηκε στην πρόληψη. Αξίζει εδώ να παρατεθούν δύο έγγραφα, δια των οποίων εμφαίνεται η προσπάθεια αυτή για την προστασία της υγείας του Κρητικού πληθυσμού.
Εγκύκλιος:
Προς τας Διοικητικάς και Υγειονομικάς Αρχάς των Επαρχιών.
«Επειδή ηγγέλθη ημίν τηλεγραφικώς εξ Αιγύπτου ότι παρουσιάσθησαν δύο κρούσματα της νόσου πανώλου εν τοις νοσοκομίοις της Αλεξανδρείας, το Ηγεμονικόν Συμβούλιον απεφάσισεν εν τη σημερινή συνεδριάσει αυτού, όπως απαγορευθώσιν απολύτως αι εξ Αιγύπτου προελεύσεις, μέχρις ου ληφθώσιν οριστικώτερα μέτρα και διά τας εξ άλλων μερών, άτινα δύνανται να θεωρηθώσιν ως ύποπτα, προσεγγίσεις.
Όθεν γνωρίζοντες υμίν ήδη ότι απαγορεύεται πάσα ελευθεροκοινωνία των εξ Αιγύπτου προερχομένων πλοίων μετά των παραλίων της ημερέρας νήσου, σας παραγγέλλομεν όπως επαγρυπνείτε εις την αυστηράν τήρησιν του μέτρου τούτου, απαμακρύνοντες εφεξής, μετά προφυλάξεως, παν πλοίον προερχόμενον εξ Αιγύπτου».
Εν Χαλέπα τη 12η Μαΐου 1899
Ο επί των εσωτερικών Σύμβουλος,
Μ.Ρ. Κούνδουρος.
Το Συμβούλιο επί των Εσωτερικών της Κρητικής Πολιτείας, το οποίο μεταξύ άλλων ήταν αρμόδιο και για τα υγειονομικά θέματα, διαδραμάτισε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σπουδαιότατο ρόλο και στις συνεργασίες με ιατρούς και νοσοκομεία της Ελλάδος, αλλά και με ιδιώτες, με στόχο την παροχή τεχνογνωσίας και βοήθειας σε θέματα αντιμετώπισης υγειονομικής μορφής περιστατικών.
Χαρακτηριστικό είναι το έγγραφο της Σύμβασης που υπεγράφη στο Παρίσι το 1900 μεταξύ της Κρητικής Πολιτείας και του ειδικού «Εν Αθήναις Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη», για την θεραπεία όσων είχαν μολυνθεί από δάγκωμα σκύλου (των λυσσοδήκτων). Ενώ η Χωροφυλακή της Κρήτης εξέδωσε διαταγή με αυστηρούς κανόνες για τους ιδιοκτήτες των ζώων, τα οποία περιπλανιόταν ασυνόδευτα και χωρίς φίμωτρο, οι οποίοι ιδιοκτήτες: «…όταν καταγγελθήσονται ένεκεν μη επιμελείας περί την διατήρησιν του κυνός αυτών..» πλήρωναν μεγάλο πρόστιμο.
Τα άρθρα της σύμβασης αυτής έχουν ως ακολούθως:
2ον: Σύμβασις:
«Μεταξύ της Κρητικής Πολιτείας και της Κυβερνήσεως αντιπροσωπευομένης παρά του κυρίου Μ.Ρ. Κούνδουρου, Συμβούλου επί των Εσωτερικών αφ’ ενός και του κ. Παναγιώτου Σ. Παμπούκη κατοίκου Αθηνών, ιατρού ως διευθυντού του εν Αθήναις Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη, παρισταμένου δια του πληρεξουσίου αυτού Ανδρέα Χ. Μοσχονά, δημοσιογράφου, κατοίκου Χανίων αφ’ εταίρου και συνεφωνήθησαν τα εξής…» (Ακολουθεί περίληψη):
Το Λυσσιατρείο ανέλαβε την υποχρέωση να δέχεται για θεραπεία τους Κρητικούς ασθενείς που θα έστελνε η Κρητική Πολιτεία. Να τους παρέχει στέγη και τροφή ανάλογη μ’ αυτή που ήταν καθορισμένη να προσφέρεται στους άπορους Κρήτες στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Από την πλευρά της η Κρητική Πολιτεία υποχρεούτο να πληρώνει για την περίθαλψη των λυσσοδήκτων Κρητικών: «…χρυσάς δραχμάς είκοσι δι’ έκαστον εάν ούτος διαμείνη εν τω Λυσσιατρείω πλείονας των 25 ημερών… Η δε πληρωμή θέλει γίνεται εις το τέλος εκάστου έτους καθ’ όν τρόπον και η ετήσια επιχορήγησις…».
Αυτή η επιχορήγηση εκ μέρους της Κρητικής Πολιτείας αφορούσε την πανταετή σύμβαση συνεργασίας των δύο μερών και όριζε: «… χρυσάς δραχμάς οκτακοσίας μεν εφ’ όσον ο αριθμός των λυσσοδήκτων δεν υπερβαίνει ετησίως τους είκοσι. Χιλίας διακοσίας δε, εάν ανέρχεται μέχρι τριάκοντα και χιλίας πεντακοσίας, εάν υπερβή τον αριθμόν τούτον… Η πληρωμή θέλει γίγνεσθαι εις το τέλος εκάστου έτους, επ’ ονόματι του Διευθυντού του Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη, δι’ επιταγής της Τραπέζης Κρήτης προς την Εθνικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, ή όπως άλλως κανονίσει προσφορότερον η Κρητική Πολιτεία…
Εγένετο εν Χανίοις σήμερον τη 27η Οκτωβρίου 1900 εις διπλούν και έλαβον εκάτερον των συμβαλλομένων μερών το έτερον».
Ο Σύμβουλος επί των Εσωτερικών
Μ.Ρ. Κούνδουρος
Ο Αντιπρόσωπος του Π. Παμπούκη
Διευθυντού του Λυσσιατρείου Αθηνών
Ανδρέας Χ. Μοσχονάς.
Η Κρητική Πολιτεία μάλιστα προχώρησε και στην Ίδρυση της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας η οποία, ανάμεσα στις άλλες αρμοδιότητές της, ανέλαβε και την υποχρέωση να εκδίδει «Δελτίον Υγιεινής» των ζώων κάθε μήνα («Κεντρική Κτηνιατρική Υπηρεσία. Εν Χανίοις τη 3η Οκτωβρίου 1903»).
Στις μέρες μας, 120 και πλέον χρόνια μετά, βλέπουμε πως οι πρώτες εκείνες προσπάθειες υγειονομικής κάλυψης του πληθυσμού της Κρήτης όχι μόνο απέδωσαν, αλλά αποτέλεσαν και τις βάσεις για τις υπηρεσίες και τις υποδομές κοινής ωφέλειας, οι οποίες, όσο και αν μας φαίνεται εξωπραγματικό, λειτουργούν σε σημαντικό βαθμό…. μέχρι και σήμερα!
Στρατιωτικοί γιατροί επί Κρητικής Πολιτείας. Φωτογραφία Περικλή Διαμαντόπουλου,
Μ.Ρ. Κούνδουρος.
Το Συμβούλιο επί των Εσωτερικών της Κρητικής Πολιτείας, το οποίο μεταξύ άλλων ήταν αρμόδιο και για τα υγειονομικά θέματα, διαδραμάτισε, όπως θα δούμε στη συνέχεια, σπουδαιότατο ρόλο και στις συνεργασίες με ιατρούς και νοσοκομεία της Ελλάδος, αλλά και με ιδιώτες, με στόχο την παροχή τεχνογνωσίας και βοήθειας σε θέματα αντιμετώπισης υγειονομικής μορφής περιστατικών.
Χαρακτηριστικό είναι το έγγραφο της Σύμβασης που υπεγράφη στο Παρίσι το 1900 μεταξύ της Κρητικής Πολιτείας και του ειδικού «Εν Αθήναις Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη», για την θεραπεία όσων είχαν μολυνθεί από δάγκωμα σκύλου (των λυσσοδήκτων). Ενώ η Χωροφυλακή της Κρήτης εξέδωσε διαταγή με αυστηρούς κανόνες για τους ιδιοκτήτες των ζώων, τα οποία περιπλανιόταν ασυνόδευτα και χωρίς φίμωτρο, οι οποίοι ιδιοκτήτες: «…όταν καταγγελθήσονται ένεκεν μη επιμελείας περί την διατήρησιν του κυνός αυτών..» πλήρωναν μεγάλο πρόστιμο.
Τα άρθρα της σύμβασης αυτής έχουν ως ακολούθως:
2ον: Σύμβασις:
«Μεταξύ της Κρητικής Πολιτείας και της Κυβερνήσεως αντιπροσωπευομένης παρά του κυρίου Μ.Ρ. Κούνδουρου, Συμβούλου επί των Εσωτερικών αφ’ ενός και του κ. Παναγιώτου Σ. Παμπούκη κατοίκου Αθηνών, ιατρού ως διευθυντού του εν Αθήναις Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη, παρισταμένου δια του πληρεξουσίου αυτού Ανδρέα Χ. Μοσχονά, δημοσιογράφου, κατοίκου Χανίων αφ’ εταίρου και συνεφωνήθησαν τα εξής…» (Ακολουθεί περίληψη):
Το Λυσσιατρείο ανέλαβε την υποχρέωση να δέχεται για θεραπεία τους Κρητικούς ασθενείς που θα έστελνε η Κρητική Πολιτεία. Να τους παρέχει στέγη και τροφή ανάλογη μ’ αυτή που ήταν καθορισμένη να προσφέρεται στους άπορους Κρήτες στο Δημοτικό Νοσοκομείο Αθηνών. Από την πλευρά της η Κρητική Πολιτεία υποχρεούτο να πληρώνει για την περίθαλψη των λυσσοδήκτων Κρητικών: «…χρυσάς δραχμάς είκοσι δι’ έκαστον εάν ούτος διαμείνη εν τω Λυσσιατρείω πλείονας των 25 ημερών… Η δε πληρωμή θέλει γίνεται εις το τέλος εκάστου έτους καθ’ όν τρόπον και η ετήσια επιχορήγησις…».
Αυτή η επιχορήγηση εκ μέρους της Κρητικής Πολιτείας αφορούσε την πανταετή σύμβαση συνεργασίας των δύο μερών και όριζε: «… χρυσάς δραχμάς οκτακοσίας μεν εφ’ όσον ο αριθμός των λυσσοδήκτων δεν υπερβαίνει ετησίως τους είκοσι. Χιλίας διακοσίας δε, εάν ανέρχεται μέχρι τριάκοντα και χιλίας πεντακοσίας, εάν υπερβή τον αριθμόν τούτον… Η πληρωμή θέλει γίγνεσθαι εις το τέλος εκάστου έτους, επ’ ονόματι του Διευθυντού του Ελληνικού Λυσσιατρείου Παμπούκη, δι’ επιταγής της Τραπέζης Κρήτης προς την Εθνικήν Τράπεζαν της Ελλάδος, ή όπως άλλως κανονίσει προσφορότερον η Κρητική Πολιτεία…
Εγένετο εν Χανίοις σήμερον τη 27η Οκτωβρίου 1900 εις διπλούν και έλαβον εκάτερον των συμβαλλομένων μερών το έτερον».
Ο Σύμβουλος επί των Εσωτερικών
Μ.Ρ. Κούνδουρος
Ο Αντιπρόσωπος του Π. Παμπούκη
Διευθυντού του Λυσσιατρείου Αθηνών
Ανδρέας Χ. Μοσχονάς.
Η Κρητική Πολιτεία μάλιστα προχώρησε και στην Ίδρυση της Κτηνιατρικής Υπηρεσίας η οποία, ανάμεσα στις άλλες αρμοδιότητές της, ανέλαβε και την υποχρέωση να εκδίδει «Δελτίον Υγιεινής» των ζώων κάθε μήνα («Κεντρική Κτηνιατρική Υπηρεσία. Εν Χανίοις τη 3η Οκτωβρίου 1903»).
Στις μέρες μας, 120 και πλέον χρόνια μετά, βλέπουμε πως οι πρώτες εκείνες προσπάθειες υγειονομικής κάλυψης του πληθυσμού της Κρήτης όχι μόνο απέδωσαν, αλλά αποτέλεσαν και τις βάσεις για τις υπηρεσίες και τις υποδομές κοινής ωφέλειας, οι οποίες, όσο και αν μας φαίνεται εξωπραγματικό, λειτουργούν σε σημαντικό βαθμό…. μέχρι και σήμερα!
Βιβλιογραφία - προτάσεις:
Παναγιωτάκη Γ., Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αι., Ηράκλειο 1998.
Καπαρουνάκη Κ. – Περαντώνη Α. – Φρουζάκη Ε., Η δημόσια υγεία στην Κρήτη το α’ μισό του 20ου αι., Α.Τ.Ε.Ι. Ηρακλείου, 2007-2008.
Πολυχρονίδη Ι.Ε., Δημόσια Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια και Υγειονομική Πολιτική στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” – Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας – εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2010.
Παναγιωτάκη Γ., Η Κρήτη στις αρχές και τα τέλη του 20ου αι., Ηράκλειο 1998.
Καπαρουνάκη Κ. – Περαντώνη Α. – Φρουζάκη Ε., Η δημόσια υγεία στην Κρήτη το α’ μισό του 20ου αι., Α.Τ.Ε.Ι. Ηρακλείου, 2007-2008.
Πολυχρονίδη Ι.Ε., Δημόσια Υγεία, Κοινωνική Πρόνοια και Υγειονομική Πολιτική στην Κρητική Πολιτεία (1898-1913). Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών “Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος” – Εθνική Σχολή Δημόσιας Υγείας – εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2010.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου