Το 1204 ξεκίνησε από τη Δύση η τέταρτη σταυροφορία για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Όμως οι «Σταυροφθόροι» αυτοί, όπως ονομάστηκαν αργότερα, βρήκαν πιο πρόσφορη από την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων τη λεηλασία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Κατέλαβαν τη βασιλεύουσα, και η άλλοτε τρανή αυτοκρατορία μοιράστηκε ανάμεσα σ' αυτούς τους πλιατσικολόγους. Ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός πουλάει ένα τμήμα από το μερίδιο του, την Κρήτη, στους Ενετούς, για χίλια ασημένια μάρκα. Η αγοραπωλησία αυτή στάθηκε μοιραία για τους Κρητικούς. Ενώ σε λιγότερο από ένα αιώνα ανακτήθηκε η αυτοκρατορία, η Κρήτη έμελε να μείνει υπόδουλη στους Ενετούς για 450 ολόκληρα χρόνια, όχι για να γνωρίσει κατόπιν την ελευθερία της, αλλά για να πέσει σε χειρότερη σκλαβιά, στα χέρια των Τούρκων. Να πώς περιγράφει ο Στέφανος Ξανθουδίδης την κοινωνική κατάσταση της Κρήτης επί Ενετικής κατοχής.
Με τους άποικους που έστειλε η Ενετία, καθιερώθηκε απ' την αρχή στην Κρήτη το Δυτικό φεουδαρχικό σύστημα. Η χώρα στο μεγαλύτερο της μέρος μοιράστηκε στους Ενετούς άποικους, όπως συμβαίνει με τους φεουδάρχες. Καθένας πήρε σαν φέουδο ένα ή περισσότερα χωριά της Κρήτης που του τα καλλιεργούσαν οι πάροικοι (Βιλλάνοι), δίνοντας στον άρχοντά τους το 1/3 απ' το εισόδημα. Τα κύρια εισοδήματα του Νησιού εκείνη την εποχή ήταν τα δημητριακά και το εξαιρετικό Κρητικό κρασί που πουλιόταν και στο εξωτερικό. Κάθε φεουδάρχης έδινε ένα ορισμένο χρηματικό ποσό στο δημόσιο ταμείο και ήταν υποχρεωμένος να προσφέρει προσωπική στρατιωτική υπηρεσία με δύο καβαλαραίους υπασπιστές που τους συντηρούσε ο ίδιος.
Στα θρησκευτικά ζητήματα οι Ενετοί ακολούθησαν μια σχετική αν
εξιθρησκεία. Είναι αλήθεια ότι κατήργησαν μητροπόλεις και εγκατέστησαν Λατινοεπισκόπους, όμως ουσιαστικά δεν ενόχλησαν τον κατώτερο κλήρο, και άφησαν ελεύθερο το λαό να τελεί τα της λατρείας του. Αυτό που τους ενδιέφερε πρώτα απ' όλα ήταν η γαλήνη του τόπου και γι' αυτό δεν ήθελαν να προκαλέσουν το θρησκευτικό αίσθημα του λαού, πράγμα που θα μπορούσε να οδηγήσει σε φανατισμούς και αναταραχές. Εξάλλου είναι γνωστό το δόγμα των Ενετών: Siamo Veneziani e poi Cristiani. Είμαστε πρώτα Βενετοί, και μετά χριστιανοί.
Η θρησκευτική αυτή ανοχή, αν και τους γλύτωσε από μεγαλύτερους μπελάδες, είχε όμως και τα παρατράγουδα της, γιατί οι κρητικοί δεν άφησαν ανεκμετάλλευτα αυτά τα περιθώρια θρησκευτικής ανοχής που τους δόθηκαν. Να τι γράφει σχετικά ο Σπύρος Ζαμπέλιος.
Σύμφωνα με ομολογία των Ενετών, ο ορθόδοξος κλήρος παίρνοντας θάρρος από την αδράνεια και των Διοικητών και των Επισκόπων του νησιού, άρχισε από την αρχή της 14ης εκατονταετηρίδας να προσηλυτίζει τους ξενοφερμένους Λατίνους και να μεταδίνει τους σπόρους της Ορθοδοξίας. Έλληνες παπάδες, παρακινημένοι από την υπερβολική τους αφοσίωση στο Ορθόδοξο δόγμα, προσποιηθήκανε πως ήτανε πρόθυμοι να γίνουν Καθολικοί κι αφού χειροτονήθηκαν Λατινεπίσκοποι, προώθησαν με δραστηριότητα την υπόθεση του προσηλυτισμού. Είναι βέβαιο πως με Αποστολική Επιστολή του Πάπα Ουρβανού του 5ου που την έστειλε στον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης το 1368, απαγορεύεται στο εξής η είσοδος οποιουδήποτε Κρητικού στα τάγματα των Λατίνων Κληρικών και αποκλείονται από τη Λειτουργία και από κάθε Ρωμαϊκή (καθολική) ιεροτελεστία όλοι οι ντόπιοι Επίσκοποι ή γενικά Γραικοκατόλικοι (Ελληνοκαθολικοί).
Οι Ενετοί μπορεί να έστειλαν βέβαια τους δικούς τους αποίκους στο νησί, και να τους μοίρασαν γαίες και προνόμια, όμως το ντόπιο αρχοντολόι, τους αρχοντορωμαίους, δεν τους έθιξαν ουσιαστικά. Αυτό ήταν μια πολύ έξυπνη τακτική από τη μεριά τους. Αν έθιγαν τα συμφέροντά τους, θα είχαν κατόπιν να αντιμετωπίσουν ένα σύσσωμο λαό. Διαιρώντας όμως τον κατακτημένο πληθυσμό σε προνομιούχους και μη προνομιούχους, κατάφεραν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους. Να τι γράφει ο Σπύρος Ζαμπέλιος για τον ντόπιο φεουδάρχη, που φαίνεται πως έχει γενικότερη ισχύ.
Ο τότε 'Αρχοντας ή Αρχοντόπουλος, ήτανε, βέβαια, Έλληνας κι αγαπούσε τους συμπατριώτες του για το κοινό σύμβολο της Πίστης, την ίδια ώρα όμως ήτανε και φίλος του δυνάστη για τους φεουδαρχικούς τίτλους. Αν εξαιτίας της καταγωγής, της γλώσσας, της εκκλησίας, ήτανε προσκολλημένος στους συμπατριώτες του, όμως εξαιτίας των προνομίων του που ο Λατίνος Κύριος τα επικύρωνε κατά καιρούς, ήτανε προσκολλημένος στον τύραννο.
Τα εκατόν πενήντα πρώτα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας, το νησί συγκλονίστηκε από εξεγέρσεις. Αυτές αρχίζουν την επαύριο της εγκατάστασης των Ενετών, το 1212, με την επανάσταση των Αγιοστεφανιτών ή των Αργυρόπουλων. Το 1217 έχουμε την επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών. Το 1230 επαναστατούν και πάλι οι Σκορδίληδες και οι Μελισσηνοί, μαζί με τους Δρακοντόπουλους. Το 1273 ξεσπά η επανάσταση των αδελφών Χορτάτση, που ο Σπύρος Ζαμπέλιος τους θέλει προγόνους του Χορτάτση, του ποιητή της Ερωφίλης. Το 1283 έχουμε την επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη, που δεν σταματά παρά το 1299, με σύναψη ειρήνης ανάμεσα, στα δύο μέρη. Το 1332 έχουμε την επανάσταση του Κώστα Σμιρίλιου, που έγινε με την συνεργεία του Λέοντα Καλλέργη και των πεθερικών του, των Καψοκαλύβηδων. Την ίδια χρονιά επαναστατούν και οι Ψαρομήλιγγοι, στην Ανατολική Κρήτη. Το 1363 έχουμε άλλη μια επανάσταση, που αυτή τη φορά γίνεται από τους ίδιους τους Ενετούς ενάντια στη μητρόπολη. Η επανάσταση αυτή πνίγηκε στο αίμα. Μόλις όμως απεχώρησαν τα ενετικά στρατεύματα, ξεσηκώθηκαν αμέσως τρεις αδελφοί Καλλέργηδες, μαζί με τρεις άλλες ενετικές οικογένειες. Και αυτή η επανάσταση είχε το ίδιο τέλος.
Βλέπουμε ότι όλες σχεδόν οι επαναστάσεις που αναφέραμε πήραν το όνομά τους από τους αρχοντορωμαίους, που ήσαν κάθε φορά επικεφαλής του ξεσηκωμού. Αυτό όμως δεν πρέπει να δημιουργήσει καμιά ψεύτικη εικόνα. Οι επαναστάσεις ήσαν κατά βάση επαναστάσεις λαϊκές. Όλες τους ξεκινούσαν από την ύπαιθρο (με εξαίρεση την ενετικής πρωτοβουλίας εξέγερση του 1363), από τον αγροτικό πληθυσμό, που μέχρι και την τελευταία στιγμή υπέφεραν τα πάνδηνα από την ενετική κατοχή. Δεν είναι τυχαίο που βοήθησαν τους Τούρκους στην κατάληψη του Χάντακα. Αν έμπαιναν επικεφαλής κάθε φορά κάποιοι αρχοντορωμαίοι, είναι ή γιατί ήσαν δυσαρεστημένοι με τους Ενετούς, ή γιατί ήλπιζαν σε μεγαλύτερα προνόμια αν πετύχαινε η επανάσταση. Ο Αλέξης Καλλέργης ξεκίνησε την επανάσταση του 1283 για να την εξαργυρώσει κατόπιν με άφθονα προνόμια, αφού παζάρεψε άγρια με τους Ενετούς με μυστικές διαπραγματεύσεις που κράτησαν μέχρι το 1299. Ο μόνος αρχοντορωμαίος που φαίνεται πως κινήθηκε από αγνό ιδεαλισμό, και μάλιστα με αρκετά επιδέξιο και συνομωτικό τρόπο, ήταν ο Λέοντας Καλλέργης, απόγονος του Αλέξη. Συνελήφθηκε όμως με δόλο από ένα θείο του, ο οποίος τον έπνιξε ρίχνοντάς τον στη θάλασσα, δεμένο μέσα σε ένα σακί.
Εξάλλου, δεν είναι απορίας άξιο πως πολλές από τις επαναστάσεις αυτές συνετρίβησαν χωρίς τη βοήθεια μητροπολιτικού στρατού; Ο λόγος είναι πολύ απλός: οι Ενετοί είχαν απλούστατα την υποστήριξη άλλων ντόπιων αρχοντορωμαίων και ευκατάστατων νοικοκυραίων οι οποίοι, ποντάροντας σωστά, ή κέρδιζαν κατόπιν περισσότερα προνόμια, ή έπαιρναν τίτλους ευγένειας, αν δεν ήσαν ήδη τιτλούχοι. Στο τέλος μάλιστα οι ευγενείς είχαν πληθύνει τόσο πολύ, ώστε ο τίτλος του ευγενούς άρχισε να ξευτίζει, με αποτέλεσμα να αναγκασθεί η μητρόπολη να βάλει κάποιο φρένο, απαιτώντας την προηγούμενη δική της έγκριση πριν από την απονομή οποιουδήποτε τίτλου.
Με τους άποικους που έστειλε η Ενετία, καθιερώθηκε απ' την αρχή στην Κρήτη το Δυτικό φεουδαρχικό σύστημα. Η χώρα στο μεγαλύτερο της μέρος μοιράστηκε στους Ενετούς άποικους, όπως συμβαίνει με τους φεουδάρχες. Καθένας πήρε σαν φέουδο ένα ή περισσότερα χωριά της Κρήτης που του τα καλλιεργούσαν οι πάροικοι (Βιλλάνοι), δίνοντας στον άρχοντά τους το 1/3 απ' το εισόδημα. Τα κύρια εισοδήματα του Νησιού εκείνη την εποχή ήταν τα δημητριακά και το εξαιρετικό Κρητικό κρασί που πουλιόταν και στο εξωτερικό. Κάθε φεουδάρχης έδινε ένα ορισμένο χρηματικό ποσό στο δημόσιο ταμείο και ήταν υποχρεωμένος να προσφέρει προσωπική στρατιωτική υπηρεσία με δύο καβαλαραίους υπασπιστές που τους συντηρούσε ο ίδιος.
Στα θρησκευτικά ζητήματα οι Ενετοί ακολούθησαν μια σχετική αν
εξιθρησκεία. Είναι αλήθεια ότι κατήργησαν μητροπόλεις και εγκατέστησαν Λατινοεπισκόπους, όμως ουσιαστικά δεν ενόχλησαν τον κατώτερο κλήρο, και άφησαν ελεύθερο το λαό να τελεί τα της λατρείας του. Αυτό που τους ενδιέφερε πρώτα απ' όλα ήταν η γαλήνη του τόπου και γι' αυτό δεν ήθελαν να προκαλέσουν το θρησκευτικό αίσθημα του λαού, πράγμα που θα μπορούσε να οδηγήσει σε φανατισμούς και αναταραχές. Εξάλλου είναι γνωστό το δόγμα των Ενετών: Siamo Veneziani e poi Cristiani. Είμαστε πρώτα Βενετοί, και μετά χριστιανοί.Η θρησκευτική αυτή ανοχή, αν και τους γλύτωσε από μεγαλύτερους μπελάδες, είχε όμως και τα παρατράγουδα της, γιατί οι κρητικοί δεν άφησαν ανεκμετάλλευτα αυτά τα περιθώρια θρησκευτικής ανοχής που τους δόθηκαν. Να τι γράφει σχετικά ο Σπύρος Ζαμπέλιος.
Σύμφωνα με ομολογία των Ενετών, ο ορθόδοξος κλήρος παίρνοντας θάρρος από την αδράνεια και των Διοικητών και των Επισκόπων του νησιού, άρχισε από την αρχή της 14ης εκατονταετηρίδας να προσηλυτίζει τους ξενοφερμένους Λατίνους και να μεταδίνει τους σπόρους της Ορθοδοξίας. Έλληνες παπάδες, παρακινημένοι από την υπερβολική τους αφοσίωση στο Ορθόδοξο δόγμα, προσποιηθήκανε πως ήτανε πρόθυμοι να γίνουν Καθολικοί κι αφού χειροτονήθηκαν Λατινεπίσκοποι, προώθησαν με δραστηριότητα την υπόθεση του προσηλυτισμού. Είναι βέβαιο πως με Αποστολική Επιστολή του Πάπα Ουρβανού του 5ου που την έστειλε στον Αρχιεπίσκοπο Κρήτης το 1368, απαγορεύεται στο εξής η είσοδος οποιουδήποτε Κρητικού στα τάγματα των Λατίνων Κληρικών και αποκλείονται από τη Λειτουργία και από κάθε Ρωμαϊκή (καθολική) ιεροτελεστία όλοι οι ντόπιοι Επίσκοποι ή γενικά Γραικοκατόλικοι (Ελληνοκαθολικοί).
Οι Ενετοί μπορεί να έστειλαν βέβαια τους δικούς τους αποίκους στο νησί, και να τους μοίρασαν γαίες και προνόμια, όμως το ντόπιο αρχοντολόι, τους αρχοντορωμαίους, δεν τους έθιξαν ουσιαστικά. Αυτό ήταν μια πολύ έξυπνη τακτική από τη μεριά τους. Αν έθιγαν τα συμφέροντά τους, θα είχαν κατόπιν να αντιμετωπίσουν ένα σύσσωμο λαό. Διαιρώντας όμως τον κατακτημένο πληθυσμό σε προνομιούχους και μη προνομιούχους, κατάφεραν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους. Να τι γράφει ο Σπύρος Ζαμπέλιος για τον ντόπιο φεουδάρχη, που φαίνεται πως έχει γενικότερη ισχύ.
Ο τότε 'Αρχοντας ή Αρχοντόπουλος, ήτανε, βέβαια, Έλληνας κι αγαπούσε τους συμπατριώτες του για το κοινό σύμβολο της Πίστης, την ίδια ώρα όμως ήτανε και φίλος του δυνάστη για τους φεουδαρχικούς τίτλους. Αν εξαιτίας της καταγωγής, της γλώσσας, της εκκλησίας, ήτανε προσκολλημένος στους συμπατριώτες του, όμως εξαιτίας των προνομίων του που ο Λατίνος Κύριος τα επικύρωνε κατά καιρούς, ήτανε προσκολλημένος στον τύραννο.
Τα εκατόν πενήντα πρώτα χρόνια της ενετικής κυριαρχίας, το νησί συγκλονίστηκε από εξεγέρσεις. Αυτές αρχίζουν την επαύριο της εγκατάστασης των Ενετών, το 1212, με την επανάσταση των Αγιοστεφανιτών ή των Αργυρόπουλων. Το 1217 έχουμε την επανάσταση των Σκορδίληδων και των Μελισσηνών. Το 1230 επαναστατούν και πάλι οι Σκορδίληδες και οι Μελισσηνοί, μαζί με τους Δρακοντόπουλους. Το 1273 ξεσπά η επανάσταση των αδελφών Χορτάτση, που ο Σπύρος Ζαμπέλιος τους θέλει προγόνους του Χορτάτση, του ποιητή της Ερωφίλης. Το 1283 έχουμε την επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη, που δεν σταματά παρά το 1299, με σύναψη ειρήνης ανάμεσα, στα δύο μέρη. Το 1332 έχουμε την επανάσταση του Κώστα Σμιρίλιου, που έγινε με την συνεργεία του Λέοντα Καλλέργη και των πεθερικών του, των Καψοκαλύβηδων. Την ίδια χρονιά επαναστατούν και οι Ψαρομήλιγγοι, στην Ανατολική Κρήτη. Το 1363 έχουμε άλλη μια επανάσταση, που αυτή τη φορά γίνεται από τους ίδιους τους Ενετούς ενάντια στη μητρόπολη. Η επανάσταση αυτή πνίγηκε στο αίμα. Μόλις όμως απεχώρησαν τα ενετικά στρατεύματα, ξεσηκώθηκαν αμέσως τρεις αδελφοί Καλλέργηδες, μαζί με τρεις άλλες ενετικές οικογένειες. Και αυτή η επανάσταση είχε το ίδιο τέλος.
Βλέπουμε ότι όλες σχεδόν οι επαναστάσεις που αναφέραμε πήραν το όνομά τους από τους αρχοντορωμαίους, που ήσαν κάθε φορά επικεφαλής του ξεσηκωμού. Αυτό όμως δεν πρέπει να δημιουργήσει καμιά ψεύτικη εικόνα. Οι επαναστάσεις ήσαν κατά βάση επαναστάσεις λαϊκές. Όλες τους ξεκινούσαν από την ύπαιθρο (με εξαίρεση την ενετικής πρωτοβουλίας εξέγερση του 1363), από τον αγροτικό πληθυσμό, που μέχρι και την τελευταία στιγμή υπέφεραν τα πάνδηνα από την ενετική κατοχή. Δεν είναι τυχαίο που βοήθησαν τους Τούρκους στην κατάληψη του Χάντακα. Αν έμπαιναν επικεφαλής κάθε φορά κάποιοι αρχοντορωμαίοι, είναι ή γιατί ήσαν δυσαρεστημένοι με τους Ενετούς, ή γιατί ήλπιζαν σε μεγαλύτερα προνόμια αν πετύχαινε η επανάσταση. Ο Αλέξης Καλλέργης ξεκίνησε την επανάσταση του 1283 για να την εξαργυρώσει κατόπιν με άφθονα προνόμια, αφού παζάρεψε άγρια με τους Ενετούς με μυστικές διαπραγματεύσεις που κράτησαν μέχρι το 1299. Ο μόνος αρχοντορωμαίος που φαίνεται πως κινήθηκε από αγνό ιδεαλισμό, και μάλιστα με αρκετά επιδέξιο και συνομωτικό τρόπο, ήταν ο Λέοντας Καλλέργης, απόγονος του Αλέξη. Συνελήφθηκε όμως με δόλο από ένα θείο του, ο οποίος τον έπνιξε ρίχνοντάς τον στη θάλασσα, δεμένο μέσα σε ένα σακί.
Εξάλλου, δεν είναι απορίας άξιο πως πολλές από τις επαναστάσεις αυτές συνετρίβησαν χωρίς τη βοήθεια μητροπολιτικού στρατού; Ο λόγος είναι πολύ απλός: οι Ενετοί είχαν απλούστατα την υποστήριξη άλλων ντόπιων αρχοντορωμαίων και ευκατάστατων νοικοκυραίων οι οποίοι, ποντάροντας σωστά, ή κέρδιζαν κατόπιν περισσότερα προνόμια, ή έπαιρναν τίτλους ευγένειας, αν δεν ήσαν ήδη τιτλούχοι. Στο τέλος μάλιστα οι ευγενείς είχαν πληθύνει τόσο πολύ, ώστε ο τίτλος του ευγενούς άρχισε να ξευτίζει, με αποτέλεσμα να αναγκασθεί η μητρόπολη να βάλει κάποιο φρένο, απαιτώντας την προηγούμενη δική της έγκριση πριν από την απονομή οποιουδήποτε τίτλου.
