ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΙΣΑΜΟΥ 1890 (Στατιστικά και ενδιαφέροντα)

Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Νίκου Σταυράκη* Στατιστική Πληθυσμού Κρήτης του 1890 αναφέρει σχετικά με τους δήμους και τα χωριά της Επαρχίας Κισάμου τα εξής
Η επαρχία αποτελείται απο 6 δήμους
Δήμος Σπηλιάς με 27 χωριά πρωτεύουσα η Σπηλιά και πληθυσμό ο δήμος 3.951 κατοίκους

Δήμος Πανεθύμου με 19 χωριά πρωτεύουσα η Πανέθυμος και πληθυσμό 2436 κατοίκους

Δήμος Καστελιου με 19 χωριά πρωτεύουσα το Καστέλι και πληθυσμό 4.749 κατοίκους

Δήμος Εννέα Χωριών με 14 χωριά και ένα μοναστήρι (Χρυσοσκαλίτισσα) πρωτεύουσα το Βαράδω και κάτοικοι 2.803

Δήμος Βουκολιών με 14 χωριά πρωτεύουσα η Βουκολιές και πληθυσμό 2860 κατοίκους

Δήμος Μεσογείων με 6 χωριά πρωτεύουσα οι Άγιοι Πάντες και πληθυσμό 1638 κάτοικοι.

Τώρα ενδιαφέρον παρουσιάζουν και τα όρια των τότε δήμων που δεν έχουν σχεδόν καμιά σχέση με το σήμερα.

Στο Δήμο Σπηλιάς διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Σπηλιά (555 κάτοικοι), Ροδωπού (557), Αφράτα (203), Άσπρα Νερά (35), Αστράτηγος (102), Καμάρα Κουμούλη (163), Μελισουργειό (99), Βένι (47), Νοχία (270), Ραβδούχας (134), Γριμπιλιανά (181), Καρθιανά (77), Πλακάλωνα (60), Βασιλόπουλο (80), Πισκοπή (97), Νταμηλιανά (19), Γερακιανά (56), Δρακώνα (131), Νταρμαροχώρι (48), Μαραθοκεφάλα (58), Κλαδουριανά (33), Μινωθιανά (22), Σκουτελώνας (87), Ραπανιανά (69), Καμισιανά (283), Δέμπλα (124) Πολεμάρχι (304) και Μονή Γωνιας (57).

Στο Δήμο Πανεθύμου διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Πανέθυμος (193), Συμπραγού (476), Άστρικας (44), Κρύα Βρύση (43), Πρόδρομος και Πύργος (181), Γρα Κερά (89), Μαλάθυρος-Μεσαύλια (303), Σάσαλος (228), Μουρί (137), Περβολάκια (100), Κερά (106), Ρόκκα (85), Κοτσιανά (76), Μάκρωνας 64), Χουδαλιανά (29), Αρμενοχωριο Σκευιανά (112), Σφακοπηγάδι (68), Κωσταδιανά, Μεσονήσι (47) Λυριδιανά (55).

Στο Δήμο Καστελίου διοικητικά ανήκουν τα εξής χωριά

- Καστέλι (Πύργος Κουνουπίτσα και Καμάρα) (733), Λουσακιες (Πατεριανά, Μεράδες κλπ) (461), Παλαιόκαστρο (Γαλουβάς, Γληγοριανά, Μαριδιανά κλπ) (547), Καλλεργιανα (117), Χαρχαλιανά (39), Κουκουναρά (Τσικαλαριά, Χαλέπα) (209), Καλάθενες (279), Σειρικάρι (334), Δραπανιάς (Νοπήγεια κλπ) (446), Χαιρεθιανά (119), Ποταμίδα (Παπαδιανά, Αγία Άννα, Κατρεμάδος, Γαλανιανά, Μουλαδιανά, Μπουμπουλιανά, Νταμπασιανά, Μπρεδιανά) 289), Σκουλουδιανα (33), Κουρθιανά (16), Καλουδιανά Γερωνυμιανά (101), Παντουριανα (73), Κουρφαλώνας (52), Βουλγάρω (170), Τοπόλια (575), Άγιος Κυρ Γιάννης (156).

Στο Δήμο Εννιά Χωριών ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Βαραβάδω (Σημαντηριανά Πλοκαμιανά κλπ) (368), Μελλισιά (95), Σφηνάρι (133), Κάμπος (Κάβος Σελλοραχος) (285), Κεραμωτή (1260, Αμυγδαλοκεφάλι (179), Περβόλια (163), Κούνενι και Τζιτζιφιά (376), Αερινός (Κεφάλι Φελεσιανά κλπ) (223), Λόυχι (83), Έλος και Κουφή Καρά (317), Λίμνη (Ραισιανά κλπ) (99), Ρογδιά (241), Βλάτος (241), Μονη Χρυσοσκαλιτισσας (6).

 Στο Δήμο Βουκολιών ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Βουκολιές (211), Νέμπρος (43), Γαβαλομούρι (Κουλουκουτιανα) (235), Μούλετε (Σφενδυλιανά) (279), Βούβες (Ποντικιανά) (387), Σφακιώτω (132), Γλώσσα (105), Ανώσκελη (174), Ξεναλιανά (104), Κακόπετρος (188), Παλαιά Ρούματα (707) Απάνω Κεφάλα (97), Κάτω Κεφάλα (95), Φωτακάδω (103).

Στο Δήμο Μεσογείων ανήκουν διοικητικά τα χωριά

- Άγιοι Πάντες και Καβούσι (470), Πόρρω Μεσόγεια (312), Λαρδάς (108), Καμάρτζος (52), Άγιος Γεώργιος και Φουρνάδω (303), Καλυβιανη (Αζογυρες, Νιο Χωριό) (393).
 
 Από τα ενδιαφέροντα που ίσως να μην τα ξέραμε ως και σήμερα ειναι .... οτι στην Χρυσοσκαλίτισσα το μοναστήρι ήταν μικτό τότε, υπήρχαν 3 καλόγεροι και 3 καλογριές. Ο Δήμος Πανεθύμου τα δυτικά του όρια ήταν ο Τυφλός ποταμός και του ανήκαν τα απέναντι χωριά του Βουλγάρω (Χουδαλινά-Μάκρωνας και Άρμενο χωριό). Το Βαραβάδω στα Εννιά Χωριά ειναι η μόνη πρωτεύουσα Δήμου που δεν υπάρχει πλέον. Το Σφηνάρι άνηκε τότε στα Εννιά Χωριά... και φυσικά πολλά χωριά που σήμερα έχουν αλλάξει όνομα ή ενώθηκαν με τα διπλανά και τα ξεχάσαμε.

Λύπη προκαλεί οτι χωριά με 200 και 300 κατοίκους τότε, σήμερα έχουν 3-4 και με το ζόρι.

Συνεχίζεται..