ΑΝΑΣΚΑΦΗ ΣΤΑ ΤΣΟΥΡΟΥΝΙΑΝΑ ΚΙΣΑΜΟΥ
Γράφει ο Νεκτάριος Πατεράκης*
Η ανασκαφή στα Τσουρουνιανά Κισάμου διενεργήθηκε το 2018 στα πλαίσια της εκτέλεσης εργασιών του υποέργου με τίτλο ''Αρχαιολογικές Έρευνες και Εργασίες'' της πράξης «Οδικός άξονας Καλουδιανά-Τοπόλια-Μύλοι-Έλος-Βάθη-Χρυσοσκαλίτισσα» απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων. Η πράξη στο Επιχειρησιακού Προγράμματος 2014-2020 αφορά την παράκαμψη του οικισμού, της σήραγγας και του φαραγγιού των Τοπολίων στον οδικό άξονα Καλουδιανά-Χρυσοσκαλίτισσα.
Η θέση βρίσκεται 300μ. βόρεια του ενεργού οικισμού σε υψόμετρο 370 μ. από την θάλασσα περίπου 8χλμ σε ευθεία νότια της Κισάμου και δυτικά 2χλμ των Τοπολίων. Το 1988 από τον τεχνίτη της Υπηρεσίας μας Μπιτσάκη Γιάννη είχαν εντοπιστεί στα πρανή του κεντρικού δρόμου κιβωτιόσχημοι τάφοι και διακρίνονταν κατά τόπους κεραμική, λιγοστά κομμάτια κεραμίδων και εργασμένες πέτρες.
Τον Φλεβάρη και τον Μάρτη του 2018 το προσωπικό της Εφορείας στην Κίσαμο εργάστηκε στις δοκιμαστικές τομές στο μήκος του άξονα του δρόμου από Ν προς Β. Συγχρόνως παρακολουθήσαμε την αποχωμάτωση με μηχάνημα του εργολάβου σ’ όλο σχεδόν το μήκος και πλάτος του δρόμου, καθώς πάνω από τις ταφές κατά τόπους υπήρχαν προσχώσεις από τον παρακείμενο λόφο στα ανατολικά πάνω από 1,5 μέτρο στα δυτικά. Από τον Απρίλη έως τα μέσα Νοεμβρίου οι εργασίες συνεχίζονται εντατικά με το προσωπικό της Εφορείας.
Στο νότιο τμήμα (τομέας 1), όπου πρόκειται να γίνει η διακλάδωση προς τον οικισμό Τσουρουνιανά από την αρχή της ανασκαφής εντοπίστηκαν οικοδομικά λείψανα με προσανατολισμό Δ-Α και κατασκευασμένα με λασπόκτιστους τοίχους με ανομοιογενές δομικό υλικό – κατά τόπους ογκόλιθους και αργολιθοδομή. Η κεραμική ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, με εξαίρεση ελάχιστα αβαφή όστρακα, καθώς επίσης και τα κινητά ευρήματα που θα βοηθούσαν στην ακριβή χρονολόγηση των αρχαίων οικοδομικών λειψάνων. Δεν διαπιστώθηκε ίχνος από πεσμένη κεραμοσκεπή- στο στρώμα καταστροφής υπήρχαν μικροί λίθοι και χώμα. Στους κατώτερους δόμους των τοίχων είχαν χρησιμοποιηθεί εκτός από αδρά λαξευμένους λίθους και αρκετοί ογκόλιθοι. Αναγνωρίστηκαν συνολικά 3 τετράγωνοι χώροι-δωμάτια με δάπεδα επιμελώς κατασκευασμένα από χτυπητή γη και κατά τόπους έντονο κάψιμο. Η είσοδος βρισκόταν στα δυτικά και υπήρχε επικοινωνία με μικρότερα εσωτερικά θυραία ανοίγματα. Στα ανατολικά και ψηλότερα από τα δάπεδα διασώθηκε κυκλική εστία σε μη στεγασμένο χώρο. Η κακή κατάσταση δεν επιτρέπει ασφαλή συμπεράσματα για την χρήση ή την τυπολογία του κτιρίου. Από τη τοιχοποιία μπορούμε με επιφύλαξη να υποθέσουμε ότι πρόκειται για κάποια αγροικία των ύστερων χρόνων της αρχαιότητας ή εγκατάσταση αγροτικού τύπου λίγο μεταγενέστερη.
Βορειότερα και σε απόσταση περίπου 50μ. (τομέας 2) και δυτικά του εγκαταλειμμένου πετρόχτιστου οικοδομήματος ήλθε στο φως κοιμητήριο των μέσων βυζαντινών χρόνων. Ανασκάφηκαν σε μήκος περίπου 100 μ. του υπό διάνοιξη δρόμου και ανατολικά του υφιστάμενου ασφαλτοστρωμένου δρόμου προς τον οικισμό Τσουρουνιανά Τοπολίων συνολικά 156 κιβωτιόσχημοι τάφοι.
Υποψιαζόμαστε ότι παλιότερα κατά τη διάνοιξη του δρόμου προς τον οικισμό πιθανό να είχαν καταστραφεί τουλάχιστον δυο συστάδες τάφων, καθώς το έδαφος ήταν πιο ομαλό.
Οι περισσότεροι ήταν κατασκευασμένοι μέσα σε λάκκους στο μαλακό ιζηματογενές πέτρωμα ή στον ασβεστολιθικό βράχο κατά κανόνα από λίθους κάθετα τοποθετημένους περιμετρικά του λάκκου. Κατά προσέγγιση πρόκειται για ορθογώνιες κατασκευές και ελάχιστοι σε σχήμα τραπεζίου. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι ο φυσικός βράχος της περιοχής είναι ιδανικός για την εξόρυξη και την λάξευση πλακών καλυπτήριων των τάφων –ίσως ένας λόγος παραπάνω που επιλέχτηκε ο χώρος για την οργάνωση του κοιμητηρίου. Η παρουσία σε ορισμένα σημεία του βράχου, καθώς και το επικλινές του εδάφους εμπόδισαν στην οργάνωση του κοιμητηρίου σε συστάδες, αν και στο μέσο περίπου είναι φανερή η προσπάθεια τοποθέτησης σε τρεις έως τέσσερις σειρές τάφων. Επίσης, στο μέσο περίπου του κοιμητηρίου τουλάχιστον σε τρία σημεία διαπιστώθηκε η παρουσία τμημάτων πρόχειρου πλακόστρωτου δαπέδου πάνω από παλιότερους τάφους Όλοι οι τάφοι είχαν τοποθετηθεί με άξονα Α-Δ και είχαν κάλυψη από ανισομεγέθεις ασβεστολιθικές πλάκες (συνήθως 3-4, μόνον οι ΤΦ 128 και 135 με μια μεγάλη πλάκα) και στο νότιο τμήμα απ’ όπου φαίνεται το πιθανότερο να ξεκίνησε η χρήση του κοιμητηρίου τα τοιχώματά τους ήταν από όρθια τοποθετημένες πλάκες μιμούμενοι κεραμοσκεπείς τάφους, ενώ βορειότερα πληθαίνουν οι τάφοι με τοιχώματα από αργολιθοδομή. Χρήση κονιάματος ως συνδετική ύλη δεν διαπιστώθηκε σε κανέναν τάφο, μονάχα σε δυο τάφους στο μέσο περίπου του κοιμητηρίου (ΤΦ 60 και 80) και περίπου 20 εκ. πάνω από τις καλυπτήριες διασώθηκε ίχνος κονιάματος σε σαμαρωτή κάλυψη. Οι περισσότερες ταφές ήταν μονόσωμες, ελάχιστες δίσωμες, όλες με το κεφάλι στα δυτικά και τα χέρια σταυρωτά στην κοιλιακή ή στη βουβωνική χώρα.
Στο μέσο περίπου του ανεσκαμμένου χώρου παρατηρείται μεγαλύτερη πυκνότητα τάφων σε αντίθεση από τα βόρεια των δίδυμων τάφων 119-120, όπου δεν γίνεται οικονομία του χώρου όσο νοτιότερα. Επίσης, στο μέσο παρατηρείται και η μεγαλύτερη πυκνότητα βρεφικών και παιδικών ταφών..
Από την ανασκαφή απουσιάζουν τα νομίσματα, οι επιγραφές, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη και αυτή από τις προσχώσεις των τάφων. Από τους τάφους περισυλλέχτηκαν συνολικά 126 μικροευρήματα, κυρίως χάλκινα δακτυλίδια, χάλκινα ενώτια και περικάρπια και πάνω από 200 γυάλινες χάνδρες από περιδέραια. Από αυτά τα ευρήματα μπορούμε να χρονολογήσουμε τους τάφους στον 11και12ο αιώνες.
Κρίνοντας από τα συνοδά αντικείμενα φαίνεται ότι ήταν τουλάχιστον 34 γυναικείες ταφές. Στον τάφο 68 δίπλα στο κρανίο βρέθηκε σιδερένια λόγχη-ίσως η μοναδική ανδρική ταφή με αντικείμενο -συνήθως οι σλάβοι θάβονταν με τα όπλα . Εντύπωση προκαλεί ο αριθμός των βρεφικών και παιδικών ταφών που φτάνουν τους 31. Επίσης, επτά ανακομιδές στο σύνολο των τάφων από τις οποίες οι 6 με δυο νεκρούς και μια με τρεις Σε τρεις σκελετούς τα κρανία βρέθηκαν τοποθετημένα στο ύψος του θώρακα στοιχείο που μαρτυρά ότι οι νεκροί είχαν αποκεφαλιστεί. Πρέπει να αναφέρουμε ότι στα ανατολικά τεσσάρων τάφων υπήρχαν όρθια τοποθετημένες πλάκες με χαραγμένους σχετικά πρόχειρα σταυρούς. (Ίσως ιερωμένοι;)
Προς το παρόν ίχνη παρουσίας πλησίον κοιμητηριακού ναού δεν υπάρχουν. Κάτοικοι του χωριού αναφέρουν ότι βρίσκεται ανατολικότερα και ήταν αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα. Βέβαια πρέπει να αναφέρουμε ότι σε απόσταση περίπου 160 μ. νότια των οικοδομικών λειψάνων βρίσκεται ο Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στον οποίο διατηρείται το εικονογραφικό πρόγραμμα (1324) του Οσίου Ιωάννου του Ξένου. Κοντά στον οικισμό σε νεώτερο διμάρτυρο ναό φυλάσσεται η κάρα του Οσίου, ο οποίος φαίνεται ότι έζησε και έδρασε στη Δυτική Κρήτη το α μισό του 11 αι. αμέσως μετά την κατάκτηση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά. Παλιότερα ο οικισμός Τσουρουνιανά ονομαζόταν Πάνω Αϊ κυρ Γιάννης, δυτικά και χαμηλότερα του κοιμητηρίου βρίσκεται ο οικισμός που φέρει ακόμη το όνομα του Οσίου Αϊ Κυρ Γιάννη. Τα δε τοπωνύμια Τοπόλια, Βουλγάρω (όπου και ο ναός της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά) και Άρμενο Χωριό πλησίον του κοιμητηρίου που ήρθε στο φως μαρτυρούν την πύκνωση του πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή μετά την εκδίωξη των Αράβων. Η παρούσα θέση δεν αποκλείεται να εντάσσεται κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο σε μια γραμμή οχυρώσεων από τη Μαλάθυρο προς τον ανενεργό οικισμό Νησί (στην ανατολική είσοδο του Τοπολιανού φαραγγιού, όπου πρόσφατα εντοπίστηκε ) έως και την Πολυρρήνια.. Πάντως στο ύψωμα που δεσπόζει ανατολικά του κοιμητηρίου αν και πρόκειται για φυσική οχυρή θέση δεν διακρίνονται ίχνη τεχνιτής οχύρωσης.
Σαφώς πρόκειται για ένα καλά οργανωμένο κοιμητήριο τυπικού αγροτικού οικισμού της δεύτερης βυζαντινής περιόδου σημαντικό και μεγάλο σε έκταση όχι μόνον για το νησί της Κρήτης, αλλά και για όλο τον ελλαδικό χώρο. Παρόμοια αλλά όχι με τόσο μεγάλο αριθμό τάφων έχουν ανασκαφεί στον Πλαταμώνα, στο Αερινό της Νέας Αγχιάλου, στο Άζερο της Ελασσόνας, στην Βοιωτία, στη Θάσο και σε πολλά άλλα μέρη της βόρειας κυρίως Ελλάδας. Στο νομό Χανίων σύγχρονες ταφές έχουν εντοπιστεί σε κοιμητηριακούς ναούς στον Στύλο Αποκορώνου και στον Αλικιανό.
Το σκελετικό υλικό που διατηρήθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση και τα μικροευρήματα-κοσμήματα, κυρίως προϊόντα μικροτεχνίας προσφέρονται για περαιτέρω μελέτη.
Από την Εφορεία μας ζητήθηκε η διερεύνηση δυνατότητας μετακίνησης της μηκοτομής του προτεινόμενου δρόμου ψηλότερα ώστε να διασωθούν σε κατάχωση τα οικοδομικά λείψανα στον τομέα 1, καθώς και δυο τουλάχιστον συστάδων τάφων ή και περισσότερων προς την άσφαλτο.
*Αρχαιολόγος της ΕΦΑ Χανίων και υπεύθυνος της ανασκαφής
Το βιντεάκι μαζί με αρκετές φώτο είναι του Φοίβου (Στελιος Αποστολάκης) που τον ευχαριστούμε για την βοήθεια.
Η ανασκαφή στα Τσουρουνιανά Κισάμου διενεργήθηκε το 2018 στα πλαίσια της εκτέλεσης εργασιών του υποέργου με τίτλο ''Αρχαιολογικές Έρευνες και Εργασίες'' της πράξης «Οδικός άξονας Καλουδιανά-Τοπόλια-Μύλοι-Έλος-Βάθη-Χρυσοσκαλίτισσα» απολογιστικά και με αυτεπιστασία από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων. Η πράξη στο Επιχειρησιακού Προγράμματος 2014-2020 αφορά την παράκαμψη του οικισμού, της σήραγγας και του φαραγγιού των Τοπολίων στον οδικό άξονα Καλουδιανά-Χρυσοσκαλίτισσα.
Η θέση βρίσκεται 300μ. βόρεια του ενεργού οικισμού σε υψόμετρο 370 μ. από την θάλασσα περίπου 8χλμ σε ευθεία νότια της Κισάμου και δυτικά 2χλμ των Τοπολίων. Το 1988 από τον τεχνίτη της Υπηρεσίας μας Μπιτσάκη Γιάννη είχαν εντοπιστεί στα πρανή του κεντρικού δρόμου κιβωτιόσχημοι τάφοι και διακρίνονταν κατά τόπους κεραμική, λιγοστά κομμάτια κεραμίδων και εργασμένες πέτρες.
Τον Φλεβάρη και τον Μάρτη του 2018 το προσωπικό της Εφορείας στην Κίσαμο εργάστηκε στις δοκιμαστικές τομές στο μήκος του άξονα του δρόμου από Ν προς Β. Συγχρόνως παρακολουθήσαμε την αποχωμάτωση με μηχάνημα του εργολάβου σ’ όλο σχεδόν το μήκος και πλάτος του δρόμου, καθώς πάνω από τις ταφές κατά τόπους υπήρχαν προσχώσεις από τον παρακείμενο λόφο στα ανατολικά πάνω από 1,5 μέτρο στα δυτικά. Από τον Απρίλη έως τα μέσα Νοεμβρίου οι εργασίες συνεχίζονται εντατικά με το προσωπικό της Εφορείας.
Στο νότιο τμήμα (τομέας 1), όπου πρόκειται να γίνει η διακλάδωση προς τον οικισμό Τσουρουνιανά από την αρχή της ανασκαφής εντοπίστηκαν οικοδομικά λείψανα με προσανατολισμό Δ-Α και κατασκευασμένα με λασπόκτιστους τοίχους με ανομοιογενές δομικό υλικό – κατά τόπους ογκόλιθους και αργολιθοδομή. Η κεραμική ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, με εξαίρεση ελάχιστα αβαφή όστρακα, καθώς επίσης και τα κινητά ευρήματα που θα βοηθούσαν στην ακριβή χρονολόγηση των αρχαίων οικοδομικών λειψάνων. Δεν διαπιστώθηκε ίχνος από πεσμένη κεραμοσκεπή- στο στρώμα καταστροφής υπήρχαν μικροί λίθοι και χώμα. Στους κατώτερους δόμους των τοίχων είχαν χρησιμοποιηθεί εκτός από αδρά λαξευμένους λίθους και αρκετοί ογκόλιθοι. Αναγνωρίστηκαν συνολικά 3 τετράγωνοι χώροι-δωμάτια με δάπεδα επιμελώς κατασκευασμένα από χτυπητή γη και κατά τόπους έντονο κάψιμο. Η είσοδος βρισκόταν στα δυτικά και υπήρχε επικοινωνία με μικρότερα εσωτερικά θυραία ανοίγματα. Στα ανατολικά και ψηλότερα από τα δάπεδα διασώθηκε κυκλική εστία σε μη στεγασμένο χώρο. Η κακή κατάσταση δεν επιτρέπει ασφαλή συμπεράσματα για την χρήση ή την τυπολογία του κτιρίου. Από τη τοιχοποιία μπορούμε με επιφύλαξη να υποθέσουμε ότι πρόκειται για κάποια αγροικία των ύστερων χρόνων της αρχαιότητας ή εγκατάσταση αγροτικού τύπου λίγο μεταγενέστερη.Βορειότερα και σε απόσταση περίπου 50μ. (τομέας 2) και δυτικά του εγκαταλειμμένου πετρόχτιστου οικοδομήματος ήλθε στο φως κοιμητήριο των μέσων βυζαντινών χρόνων. Ανασκάφηκαν σε μήκος περίπου 100 μ. του υπό διάνοιξη δρόμου και ανατολικά του υφιστάμενου ασφαλτοστρωμένου δρόμου προς τον οικισμό Τσουρουνιανά Τοπολίων συνολικά 156 κιβωτιόσχημοι τάφοι.
Υποψιαζόμαστε ότι παλιότερα κατά τη διάνοιξη του δρόμου προς τον οικισμό πιθανό να είχαν καταστραφεί τουλάχιστον δυο συστάδες τάφων, καθώς το έδαφος ήταν πιο ομαλό.
Οι περισσότεροι ήταν κατασκευασμένοι μέσα σε λάκκους στο μαλακό ιζηματογενές πέτρωμα ή στον ασβεστολιθικό βράχο κατά κανόνα από λίθους κάθετα τοποθετημένους περιμετρικά του λάκκου. Κατά προσέγγιση πρόκειται για ορθογώνιες κατασκευές και ελάχιστοι σε σχήμα τραπεζίου. Εδώ πρέπει να αναφέρουμε ότι ο φυσικός βράχος της περιοχής είναι ιδανικός για την εξόρυξη και την λάξευση πλακών καλυπτήριων των τάφων –ίσως ένας λόγος παραπάνω που επιλέχτηκε ο χώρος για την οργάνωση του κοιμητηρίου. Η παρουσία σε ορισμένα σημεία του βράχου, καθώς και το επικλινές του εδάφους εμπόδισαν στην οργάνωση του κοιμητηρίου σε συστάδες, αν και στο μέσο περίπου είναι φανερή η προσπάθεια τοποθέτησης σε τρεις έως τέσσερις σειρές τάφων. Επίσης, στο μέσο περίπου του κοιμητηρίου τουλάχιστον σε τρία σημεία διαπιστώθηκε η παρουσία τμημάτων πρόχειρου πλακόστρωτου δαπέδου πάνω από παλιότερους τάφους Όλοι οι τάφοι είχαν τοποθετηθεί με άξονα Α-Δ και είχαν κάλυψη από ανισομεγέθεις ασβεστολιθικές πλάκες (συνήθως 3-4, μόνον οι ΤΦ 128 και 135 με μια μεγάλη πλάκα) και στο νότιο τμήμα απ’ όπου φαίνεται το πιθανότερο να ξεκίνησε η χρήση του κοιμητηρίου τα τοιχώματά τους ήταν από όρθια τοποθετημένες πλάκες μιμούμενοι κεραμοσκεπείς τάφους, ενώ βορειότερα πληθαίνουν οι τάφοι με τοιχώματα από αργολιθοδομή. Χρήση κονιάματος ως συνδετική ύλη δεν διαπιστώθηκε σε κανέναν τάφο, μονάχα σε δυο τάφους στο μέσο περίπου του κοιμητηρίου (ΤΦ 60 και 80) και περίπου 20 εκ. πάνω από τις καλυπτήριες διασώθηκε ίχνος κονιάματος σε σαμαρωτή κάλυψη. Οι περισσότερες ταφές ήταν μονόσωμες, ελάχιστες δίσωμες, όλες με το κεφάλι στα δυτικά και τα χέρια σταυρωτά στην κοιλιακή ή στη βουβωνική χώρα.
Στο μέσο περίπου του ανεσκαμμένου χώρου παρατηρείται μεγαλύτερη πυκνότητα τάφων σε αντίθεση από τα βόρεια των δίδυμων τάφων 119-120, όπου δεν γίνεται οικονομία του χώρου όσο νοτιότερα. Επίσης, στο μέσο παρατηρείται και η μεγαλύτερη πυκνότητα βρεφικών και παιδικών ταφών..
Από την ανασκαφή απουσιάζουν τα νομίσματα, οι επιγραφές, ενώ η κεραμική είναι ελάχιστη και αυτή από τις προσχώσεις των τάφων. Από τους τάφους περισυλλέχτηκαν συνολικά 126 μικροευρήματα, κυρίως χάλκινα δακτυλίδια, χάλκινα ενώτια και περικάρπια και πάνω από 200 γυάλινες χάνδρες από περιδέραια. Από αυτά τα ευρήματα μπορούμε να χρονολογήσουμε τους τάφους στον 11και12ο αιώνες.
Κρίνοντας από τα συνοδά αντικείμενα φαίνεται ότι ήταν τουλάχιστον 34 γυναικείες ταφές. Στον τάφο 68 δίπλα στο κρανίο βρέθηκε σιδερένια λόγχη-ίσως η μοναδική ανδρική ταφή με αντικείμενο -συνήθως οι σλάβοι θάβονταν με τα όπλα . Εντύπωση προκαλεί ο αριθμός των βρεφικών και παιδικών ταφών που φτάνουν τους 31. Επίσης, επτά ανακομιδές στο σύνολο των τάφων από τις οποίες οι 6 με δυο νεκρούς και μια με τρεις Σε τρεις σκελετούς τα κρανία βρέθηκαν τοποθετημένα στο ύψος του θώρακα στοιχείο που μαρτυρά ότι οι νεκροί είχαν αποκεφαλιστεί. Πρέπει να αναφέρουμε ότι στα ανατολικά τεσσάρων τάφων υπήρχαν όρθια τοποθετημένες πλάκες με χαραγμένους σχετικά πρόχειρα σταυρούς. (Ίσως ιερωμένοι;)
Προς το παρόν ίχνη παρουσίας πλησίον κοιμητηριακού ναού δεν υπάρχουν. Κάτοικοι του χωριού αναφέρουν ότι βρίσκεται ανατολικότερα και ήταν αφιερωμένος στην Αγία Βαρβάρα. Βέβαια πρέπει να αναφέρουμε ότι σε απόσταση περίπου 160 μ. νότια των οικοδομικών λειψάνων βρίσκεται ο Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου στον οποίο διατηρείται το εικονογραφικό πρόγραμμα (1324) του Οσίου Ιωάννου του Ξένου. Κοντά στον οικισμό σε νεώτερο διμάρτυρο ναό φυλάσσεται η κάρα του Οσίου, ο οποίος φαίνεται ότι έζησε και έδρασε στη Δυτική Κρήτη το α μισό του 11 αι. αμέσως μετά την κατάκτηση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά. Παλιότερα ο οικισμός Τσουρουνιανά ονομαζόταν Πάνω Αϊ κυρ Γιάννης, δυτικά και χαμηλότερα του κοιμητηρίου βρίσκεται ο οικισμός που φέρει ακόμη το όνομα του Οσίου Αϊ Κυρ Γιάννη. Τα δε τοπωνύμια Τοπόλια, Βουλγάρω (όπου και ο ναός της Αγίας Βαρβάρας στα Λατζιανά) και Άρμενο Χωριό πλησίον του κοιμητηρίου που ήρθε στο φως μαρτυρούν την πύκνωση του πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή μετά την εκδίωξη των Αράβων. Η παρούσα θέση δεν αποκλείεται να εντάσσεται κατά τη β΄ βυζαντινή περίοδο σε μια γραμμή οχυρώσεων από τη Μαλάθυρο προς τον ανενεργό οικισμό Νησί (στην ανατολική είσοδο του Τοπολιανού φαραγγιού, όπου πρόσφατα εντοπίστηκε ) έως και την Πολυρρήνια.. Πάντως στο ύψωμα που δεσπόζει ανατολικά του κοιμητηρίου αν και πρόκειται για φυσική οχυρή θέση δεν διακρίνονται ίχνη τεχνιτής οχύρωσης.
Σαφώς πρόκειται για ένα καλά οργανωμένο κοιμητήριο τυπικού αγροτικού οικισμού της δεύτερης βυζαντινής περιόδου σημαντικό και μεγάλο σε έκταση όχι μόνον για το νησί της Κρήτης, αλλά και για όλο τον ελλαδικό χώρο. Παρόμοια αλλά όχι με τόσο μεγάλο αριθμό τάφων έχουν ανασκαφεί στον Πλαταμώνα, στο Αερινό της Νέας Αγχιάλου, στο Άζερο της Ελασσόνας, στην Βοιωτία, στη Θάσο και σε πολλά άλλα μέρη της βόρειας κυρίως Ελλάδας. Στο νομό Χανίων σύγχρονες ταφές έχουν εντοπιστεί σε κοιμητηριακούς ναούς στον Στύλο Αποκορώνου και στον Αλικιανό.
Το σκελετικό υλικό που διατηρήθηκε σε αρκετά καλή κατάσταση και τα μικροευρήματα-κοσμήματα, κυρίως προϊόντα μικροτεχνίας προσφέρονται για περαιτέρω μελέτη.
Από την Εφορεία μας ζητήθηκε η διερεύνηση δυνατότητας μετακίνησης της μηκοτομής του προτεινόμενου δρόμου ψηλότερα ώστε να διασωθούν σε κατάχωση τα οικοδομικά λείψανα στον τομέα 1, καθώς και δυο τουλάχιστον συστάδων τάφων ή και περισσότερων προς την άσφαλτο.
*Αρχαιολόγος της ΕΦΑ Χανίων και υπεύθυνος της ανασκαφής
Το βιντεάκι μαζί με αρκετές φώτο είναι του Φοίβου (Στελιος Αποστολάκης) που τον ευχαριστούμε για την βοήθεια.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου