Η ΠΡΩΤΗ ΚΙΣΑΜΙΤΙΚΗ ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ ΤΟ 1866 ΚΑΙ Ο ΝΙΚΟΣ ΔΑΡΜΑΡΟΣ

Γράφει ο Κυριακός Ροδουσάκης

ΕΚΔΟΤΗΣ Ν.Ι. ΔΑΡΜΑΡΟΣ

Ασφαλώς η προσοχή όλων  επικεντρώνεται σήμερα στις συνθήκες της πανδημίας, αλλά γεγονότα ιστορικά όπως η Επέτειος της θυσίας τού Αρκαδίου κατά τη Κρητική Επανάσταση τού 1866 μας επαναφέρουν και στο ιστορικό παρελθόν του Τόπου. Οι θυσίες και η προσφορά τής Κισάμου και κατά την Επανάσταση του 1866 αποτελούν άλλο ένα μεγάλο κεφάλαιο αυταπάρνησης, αγώνων και ξεριζωμού και για την Επαρχία μας, που θα πρέπει να ξαναέλθει στο φως με πρώτη ευκαιρία. Σήμερα θα επιθυμούσα νά παρουσιάσω την χειρόγραφη εφημερίδα πού κυκλοφορούσε ο Ν.Ι. Δαρμάρος "στήν Επαρχία Κυσσάμου" κατά την πρώτη περίοδο τής Επανάστασης εκείνης. Στην εφημερίδα αυτή είχα αναφερθεί στο 1ο Συνέδριο για την Ιστορία της Κισάμου στο Καστέλλι τον Οκτώβριο τού 2016. Ο Νικόλαος Δαρμάρος ήταν γιατρός από γνωστή αρχοντική οικογένεια των Κυθήρων, προπάππος του Τζώρτζη Δαρμάρου, συζύγου της Θεανώς τό γένος Ξηρουχάκη που θυμόμαστε εμείς οι παλαιότεροι στό Καστέλλι. Ο γιατρός N. Δαρμάρος είχε εγκατασταθεί στο Δραπανιά, όπου η οικογένεια του διατηρούσε και κτηματική περιουσία (ελαιόδεντρα) μέχρι τις μέρες μας, σε ορισμένους δε είναι γνωστό και ποιο ήταν το σπίτι της οικογένειας  στον Δραπανιά. Όπως φαίνεται και από την χειρόγραφη εφημερίδα, ο νεαρός γιατρός από τα Κύθηρα προσαρμόστηκε αμέσως στο κλίμα του τόπου και τής εποχής με θερμό πατριωτικό αίσθημα, ως εντόπιος πλέον. Στον Ν. Δαρμάρο 

William Stillman

αναφέρεται ο Αμερικανός Πρόξενος στα Χανιά William Stillman (φιλέλληνας δημοσιογράφος, συγγραφέας από τους πρώτους συστηματικούς φωτογράφους, πού έγραψε και βιβλίο για τα γεγονότα τής Κρητικής Επανάστασης τού 1866) ο οποίος περιόδευσε στο Καστέλλι το καλοκαίρι τού 1866 πριν από την έναρξη της Επανάστασης όπου φωτογράφισε δύο αρχαία αγάλματα που είχαν ανακαλυφθεί εκείνες τις μέρες (τις φωτογραφίες έστειλε ο Stillman για δημοσίευση τον Σεπτέμβριο τού 1866 στα "Εικονογραφημένα Νέα" του Λονδίνου μαζί και με μία άποψη του Καστελλίου τού 1866). Αφού ο Stillman επισκέφτηκε όλη μέρα και την Πολυρρήνια καταλήγει στον Δραπανιά, όπου τον φιλοξένησε ένας "νέος εργένης υπεύθυνος τού λοιμοκαθαρτηρίου στο Καστέλλι και ο οποίος μιλούσε αγγλικά". Δεν αναγράφει το όνομά του, αλλά είναι φανερό ότι πρόκειται για τον Ν. Δαρμάρο. Οι Κισαμίτες εξάλλου οπλαρχηγοί κατά την Επανάσταση τού 1866 στις αναφορές τους (βρίσκονται στο Ιστορικό Αρχείο στα Χανιά) από την άτυχη πολιορκία τού Φρουρίου Καστελλίου, (Νοέμβριο 1866) γράφουν ότι τους πληγωμένους, από το πολιορκούμενο Φρούριο πού μεταφέρονταν στο πρόχειρο στρατόπεδο πού είχε οργανωθεί στο Κάτω Παλαιόκαστρο, περιέθαλπε ο γιατρός Ν. Δαρμάρος. Ο Γάλλος περιηγητής επίσης και φυσιοδίφης VICTOR RAULIN πού επισκέφτηκε τό Καστέλλι το 1868 γράφει: "Φθάνοντας στο Καστέλλι ένας γιατρός ονόματι Δαλμάρο (Dalmaro) με οδήγησε στο σπίτι ενός υποδηματοποιού πού διέθετε κατάλυμα για να μείνω το βράδυ."

ΑΝΟΡΘΟΓΡΑΦΟΣ ΤΙΤΛΟΣ

   Σε ό,τι αφορά την εμφάνιση και το περιεχόμενο τής εφημερίδας. Ο τίτλος τής εφημερίδας: "Ο ΨΗΛΟΡΙΤΗΣ Εφημερίς χειρόγραφος εκδιδομένη άπαξ τής εβδομάδος. Κρήτη. Επαρχία  Κύσσαμος". Τα τέσσερα πρωτοσέλιδα της ανά χείρας εφημερίδας, έχουν ημερομηνίες αντίστοιχα Κυριακή 25 Δεκεμβρίου 1866, 29 Δεκεμβρίου 1866, 5 Ιανουαρίου 1867 και 7 Ιανουαρίου 1867. Στην αριστερή άνω γωνία τής Σελίδας αναγράφεται Έτος 1 και στα 4 φύλλα. 

Ο τίτλος είναι ανορθόγραφος και στην μία από αυτές η ορθογραφία αλλάζει σε ΨΥΛΩΡΙΤΗΣ. Η Κύσσαμος με υ και ο Ιανουάριος με δύο ν. Το κείμενο είναι γραμμένο με μεγάλα καλλιγραφημένα γράμματα από το μορφωμένο, όπως φαίνεται, για την εποχή του συντάκτη.
 Στην αρχή τής πρώτης εφημερίδας εκφράζεται όλος ο ενθουσιασμός για την υποστήριξη πού βρίσκει η Επανάσταση από Ελληνες αξιωματικούς εθελοντές, από ομογενείς, ξένους φιλέλληνες, Βασιλείς και Κυβερνήσεις, αποδίδοντας το κλίμα των πρώτων ημερών και τον διακαή κρητικό πόθο και προσδοκία για την επικείμενη, όπως πίστευαν, Ένωση με την Ελλάδα. Όπως γράφει "Επτά μήνας αδελφοί ευρήσκεται η ωραία μας Κρήτη εις παντοτινήν αμηχανίαν καί τέσσερες εις τόν ιερόν αγώνα. Ολοι ηξεύρομεν τήν αδυναμίαν την οποίαν είχομεν κατ αρχάς καί ουδείς επίστευεν ότι έχει φθάσει ο ιερός μας αγών εις τήν ένδοξον κατάστασιν εις τήν οποίαν ευρήσκεται τώρα. Ιδομεν τώ όντι απιστεύτους βοηθείας νά μάς έλθωσι εκατομμύρια χρήματα νά δαπανώνται καθ εκάστην από τούς ομογενείς, νά τρέξωσι μάλλον διακεκριμένοι αξιωματικοί τής Ελλάδος νά αγωνίζωνται καί νά κακοπάσχωσι μεθ ημών υπέρ τής Ελευθερίας μας. Ευρωπαίοι φιλέλληνες νά αφιχθώσι διά τόν αυτόν σκοπόν. Εις όλον δέ αυτό τό διάστημα τού αγώνος ευχόμεθα όλοι εις τόν Θεόν νά νεύση εις τάς καρδίας τών Ισχυρών Χριστιανών Βασιλέων τής Ευρώπης, νά ίδωσι τά δίκαιά μας καί νά επέμβωσι διά νά μάς ελευθερώσωσι από τήν άγριαν τυραννίαν τών Τούρκων. Ενώ τώρα μετά θετικότητος μανθάνομεν ότι ο Φιλόχριστος Αυτοκράτωρ τής Ρωσσίας συνεννοείται  μετά τής γενναίας Αγγλίας διά νά τελειώσουν τό μέγα έργον τής Κρήτης καί νά τήν προσκολήσωσι μετά τής μητρός της Ελλάδος" 

Στην συνέχεια δε αναφέρει ότι ενώ συμβαίνουν όλα αυτά τα θετικά, "..τά όργανα τού Μουσταφά πασά άρχισαν νά σπερμολογούν φόβους καί νά ζητούν υπογραφάς ότι τάχα ο Μουσταφάς καθυπέταξε την Κρήτην. Αλλά δέν μάς απατούν αυτοί, οι οποίοι καί τήν θρησκείαν καί τήν πατρίδα καί τήν τιμήν των δίδωσι εις τούς Τούρκους διά νά λάβωσι μόνον χρήματα. Ερωτώμεν αυτούς διατί βιάζεται ο Μουσταφά Πασάς νά αποδείξη τήν Κρήτην προσκυνημένην? παράδιότι ηξεύρει ότι τώρα αρχίζει η Ευρώπη νά επεμβαίνει επισήμως εις τόν Κρητικόν αγώνα καί απόδειξις είναι τά ευρωπαικά πλοία τά οποία καθ εκάστην έρχονται εις  Σούδα καί παρατηρούσι. Οθεν διασπείρει όργανα τά οποία παρακινούν τόν λαόν νά δώση υπογραφάς ότι δήθεν επροσκύνησε.
Αλλά δέν θέλει τό κατορθώσι.."

ΔΟΞΑ ΚΑΙ ΦΗΜΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

 * Στο δεύτερο φύλλο (29/12/1866) εκθειάζονται τα ανδραγαθήματα της Επανάστασης, καθώς επίσης, η δόξα και η φήμη που κέρδισε ο κρητικός αγώνας στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, καλείται δε και ο κάθε κρητικός "νά βαστά τό όπλον του εναντίον των Τούρκων" και να μη ντροπιάσει την δόξα του..Όπως γράφει "Εάν οι εντός τής Νήσου αγωνιζόμενοι Κρήτες εγνωρίζαμεν τήν φήμην, τόν έπαινον καί τήν συμπάθειαν τήν οποίαν έχομεν εις τόν έξω κόσμον, βεβαίως όχι οίκους, καταστάσεις καί αγαθά τά οποία χάνομεν, αλλά καί μυρίας ζωάς αν είχαμεν ευχαρίστως έπρεπε νά τάς θυσιάσωμεν πρός  διατήρησιν τής μεγίστης δόξης  τήν οποίαν απολαμβάνομεν διά τόν ιερόν μας αγώνα. Άπασα η Ευρώπη, όλοι οι διπλωμάται υπουργοί, οι πρέσβεις τής Ρωσσίας, τής Αγγλίας καί αυτής τής Γαλλίας, έχουσι τό μάτι προσηλωμένον εις ημάς. Καί οι μέν φίλοι τής Τουρκίας θαυμάζουν πώς διατηρείται η Επανάστασίς μας καί δέν δύνανται νά μήν ομολογήσουν τήν ανικανότητα τού τουρκικού στόλου όστις δέν είναι άξιος μέ 38 ατμόπλοια νά διατηρήση τήν πολιορκίαν μιάς νήσου. Οι δέ φίλοι τού Δικαίου χαίρουσι διά τάς ανδραγαθίας μας καί μάς παρακινώσι νά επιμείνωμεν εις τόν ιερόν μας αγώνα καί βεβαίως θέλομεν απολαύση τήν ποθητήν μας ελευθερίαν.
Η μάχη τού Αρκαδίου εδωκε μεγίστην εντύπωσιν εις τήν Ευρώπην καί επέσυρε τήν προσοχήν όλων τών πολιτικών καί όλων τών εφημερίδων. Όθεν καθείς εξ ημών άν λέγη ότι είναι Χριστιανός Κρητικός, δι αγάπην τής δόξης τής Κρήτης, πρέπει νά βαστά τό όπλον του εναντίον τών Τούρκων μέχρι τελευταίας αναπνοής. Διότι ποία εντροπή χειροτέρα θέλει είναι δι ημάς τούς Κρήτας παρά έπειτα από τόσους επαίνους  καί από τήν δόξαν τήν οποίαν απολαμβάνομεν απ όλον τόν κόσμον καί από Ευρωπαίους καί από Ελληνας, νά ακουσθή αίφνης, ότι οι κρητικοί επροσκύνησαν πάλιν εις τόν Τούρκον!.μόνο νά τό συλλογισθή τις είναι καλύτερον νά αποθάνη....".

ΟΧΥΡΗ ΘΕΣΗ ΣΦΑΚΙΩΝ ΦΟΒΟΙ ΓΙΑ ΠΕΔΙΝΗ ΚΥΣΣΑΜΟ
Στη τρίτη εφημερίδα (5/1/1867) ο συντάκτης Ν. Δαρμάρος αναφέρεται στην "ταχύπτερον φήμην" σύμφωνα με την οποία ο Μουσταφά Πασάς εξόρμησε δια θαλάσσης στα Σφακιά. Στο μεγαλύτερο μέρος τού κειμένου του, αναλύεται σε αυθόρμητα θαυμαστικά επαινετικά σχόλια για τούς Σφακιανούς και την οχυρή θέση τους "τήν κατάλληλοτέραν θέσιν τής Κρήτης" όπως γράφει.
Όπως φαίνεται, εκφράζει μια  μάλλον απλουστευτική άποψη, αλλά καλόπιστα εμπεδωμένη στην αντίληψη τού πληθυσμού, λόγω και τής εξαίρετης πολεμικής φήμης των Σφακιανών. Κατά την αντίληψη αυτή, οι Σφακιανοί, διαθέτοντας μια δοκιμασμένη πολεμική παράδοση και το
πλεονέκτημα τής ορεινής τους θέσης, θα παρέσυραν και θα εξουδετέρωναν τον εχθρό στα μέρη τους, "πρός σωτηρίαν τής λοιπής Κρήτης", όπως χαρακτηριστικά αναφέρει. Παράλληλα, από την αρχή, διατυπώνει τούς φόβους του για τις αδυναμίες της πεδινής Κισάμου. Όπως λέγει: "Απαντες είχομεν το βλέμμα προσηλωμένον εις αυτόν (τον Μουσταφά) αγνοούντες ποίαν οδόν ήθελε βαδίσει και εσκεπτόμεθα ότι εάν ήρχετο εις τά πεδινά διά τής Κυσσάμου τί ηδυνάμεθα να πράξωμεν κατ αυτού? μήν έχοντες την κατάλληλον θέσιν,, ου μόνον να τον καταβάλλωμεν αλλά ούτε κάν να τον προσκρούσωμεν. Η επιστροφή τού εχθρού εις τά Σφακιά συντείνει τά μέγιστα εις τον σκοπόν τού αγώνος μας...."  Η εξέλιξη του αγώνα, και όχι μόνο κατά την εξέγερση του 1866, έδειξε ότι πράγματι, όπως προβληματίζεται ο Ν. Δαρμάρος, η πεδινή Κίσαμος υπήρξε διαχρονικά και η "αχίλλεια πτέρνα" της Επαρχίας. Ενώ οι Κισαμίτες καπετάνιοι, οπλαρχηγοί και σωματάρχες συμμετείχαν με τούς άνδρες τους στις συγκρούσεις πάνω στα ορεινά μέτωπα τής Κισάμου, ή στο Σέλινο, στην Αγιά Ρουμέλη, στην ορεινή Κυδωνία, ή στον Αποκόρωνα, οι Τούρκοι ρήμαζαν και εβανδάλιζαν στα πεδινά χωριά τής Κισάμου καίγοντας σπίτια και γεννήματα και βιαιοπραγόντας κατά των γυναικοπαίδων.. 

Εκτός από τους Κισαμίτες οπλαρχηγούς και τούς δικούς μας ιστορικούς, την κατάσταση αυτή ειδικότερα στην Κίσαμο έχουν διεκτραγωδήσει στα τηλεγραφήματα και στις αναφορές τους και οι ξένοι Πρόξενοι των Χανίων, όπως ο Αμερικανός Stillman, ο οποίος αποδίδει σε τουρκικό σχέδιο την τακτική των βανδαλισμών στα πεδινά τής Κισάμου, για να υποχρεώνονται οι άνδρες αγωνιστές να κατεβαίνουν από τα βουνά για να προστατεύσουν τις οικογένειές τους. Για ωμότητες στην Κίσαμο γράφει ο Βρετανός Πρόξενος Murray, ενώ ο Γάλλος Tricou χαρακτηρίζει ως "καταδικαστέες ακρότητες" όσα διέπραξαν οι Τούρκοι στην Κίσαμο, όπως προσθέτει δε "τρείς Τούρκοι αξιωματικοί παραιτήθηκαν για να μη παρίστανται μάρτυρες παρόμοιων κατακρεουργήσεων."  Ο δε Πρόξενος τής Ελλάδος στα Χανιά Νικ. Σακόπουλος, ευνόητον, ότι παρακολουθεί στενότερα και καταγράφει λεπτομερέστερα τις βιαιότητες των Τούρκων στην Κίσαμο, τις οποίες αναφέρει μαζί με όλες τις άλλες πληροφορίες στην Αθήνα.
Στο τέταρτο τέλος φύλλο (8/1/1867) ο Ν. Δαρμάρος επισείει εντονότερα τον κίνδυνο πού διατρέχουν οι συμπατριώτες όχι μόνο από τα όπλα αλλά και από τα δόλια μέσα πού μετέρχεται ο εχθρός. "..φοβίζων ου μόνον με τά όπλα του, αλλά μετέρχεται  και την μάλλον επικίνδυνον δολιότητά του και απάτην, πασχίζων με υπουλότητα να μάς καθησυχάση και ύστερον μετά ταύτα να μάς εκδικηθή καί να επιπέση επάνω μας ως άγριον θηρίον". Εξορκίζει δε και πάλι  "..δι αγάπην Χριστού, δι αγάπην τής πατρίδος μας, δι αγάπην των ιδίων ημών τέκνων και συμφερόντων πρέπει να ομονοούμεν και να συζώμεν όχι ως ακέφαλοι, αλλαι ως ότι είμεθα υπό την σκέπην καί επαγρύπνισιν των δικαιοτέρων νόμων. Καθείς μας οφείλει να σέβεται τού άλλου την ζωήν και την ιδιοκτησίαν…"

ΕΝΑΣ ΑΓΝΟΣ ΚΑΙ ΑΝΗΣΥΧΟΣ ΠΑΤΡΙΩΤΗΣ

 Τα τέσσερα αυτά χειρόγραφα φύλλα, πού δεν γνωρίζουμε πώς και σε ποια έκταση κυκλοφορούσαν στην Επαρχία, δείχνουν ένα αγνό και ανήσυχο πατριώτη συντάκτη που μας δίνει πολύ ζωντανά την ατμόσφαιρα τής πρώτης περιόδου τής Επανάστασης του 1866 στην Επαρχία, αλλά και ευρύτερα, με την πέννα, το μελάνι και όποιο χαρτί είχε στην διάθεσή του. Παρ όλο πού τα φύλλα δεν έχουν μεγάλη χρονική απόσταση μεταξύ τους, παρατηρούμε ότι τον ενθουσιασμό τού πρώτου φύλλου, διαδέχεται μια έκδηλη ανησυχία με την πάροδο των ημερών, τόσο λόγω της πίεσης των Τούρκων, όσο και λόγω τού φόβου για την ενότητα του πατριωτικού μετώπου.
Σημειώνεται για την ιστορία, ότι την ύπαρξη της χειρόγραφης εφημερίδας Ο ΨΗΛΟΡΙΤΗΣ πού εκδιδόταν "άπαξ τής εβδομάδος στην Κύσσαμο" μου υπέδειξε ο Χανιώτης ιστοριοδίφης κ. Ιωάννης Λεντάρης τόν οποίον ευχαριστώ θερμά άλλη μια φορά.. Ο κ. Λεντάρης, ο οποίος είχε ασχοληθεί με την χειρόγραφη αυτή εφημερίδα σε ένα δημοσίευμά του στην ετήσια έκδοση τού Δήμου Χανίων *ΕΝ ΧΑΝΙΟΙΣ*( 2013)  (στο οποίο μάλιστα έγραφε ότι για τον Τζώρτζη Δαρμάρο στο Καστέλλι τού είχε μιλήσει ο αξέχαστος Καστελλιανός καθηγητής Στέλιος Γιακουμάκης.) Την εφημερίδα αυτή κατά τον κ. Λεντάρη είχε πρωτοανακαλύψει στους φακέλλους τής Ελληνικής Εθνολογικής Εταιρίας πού στεγάζεται στην Παλαιά Βουλή στην Αθήνα, ο Ηρακλειώτης δημοσιογράφος κ. Ανδρικάκης Αλέξανδρος. Ο κ. Ανδρικάκης είχε συμπεριλάβει τα 4 αντίγραφα τής χειρόγραφης εφημερίδας Ο ΨΗΛΟΡΙΤΙΣ στο αφιέρωμα τής Ηρακλειώτικης εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ υπό τον τίτλο *Κρήτης σπαράγματα* με την ευκαιρία τής Επετείου για την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα εκείνου του έτους. Όπως σημειώνει ο κ. Ανδρικάκης. Την χειρόγραφη εφημερίδα υπέγραφε στην τελευταία της σελίδα "ο Συντάκτης και χειρογράφος Ν.Δ"  δηλ. Ν.Ι.Δαρμάρος "εξ επαρχίας Κυσσάμου" όπως διαπιστώνουμε από την επιστολή πού έστειλε ο ίδιος στην Εν Αθήναις υπέρ των Κρητών Κεντρικήν Επιτροπήν, προκειμένου να γνωστοποιήσει την έκδοση τής εφημερίδας.
Στο Κρητικόν Αρχείον "δεν εντοπίσαμε άλλο φύλλο" καταλήγει. Λίγο πριν από το 1ο Συνέδριο για την Ιστορία της Κισάμου (Οκτώβριος 2016) στο Καστέλλι, είχα ζητήσει από την "Βικελαία Βιβλιοθήκη" στο Ηράκλειο, τα αντίγραφα  από το Αρχείο των εφημερίδων και ευχαρίστως και αμέσως μου έστειλαν τα 4 πρωτοσέλιδα από το αφιέρωμα της εφημερίδας ΠΑΤΡΙΣ. 

Ευχαριστώ επίσης θερμά την Διεύθυνση και το προσωπικό της Βικελαίας για την άμεση ανταπόκριση.