William Jam
es Stillman Αμερικάνος δημοσιογράφος και υπέροχος φωτογράφος.
Στα Χανιά βρίσκεται το 1865 σαν περιστασιακός πρόξενος των Η.Π.Α
Με ελεύθερο χρόνο κατόρθωσε να γυρίσει το νησί στα δύσκολα χρόνια που συνέπεσαν και με την επανάσταση του 1866, ήταν φιλοκρητικός και αυτό φάνηκε στις πολλές αναφορές που έστελνε στην Αμερική για αφύπνιση της κοινής γνώμης για τον δίκαιο αγώνα των Κρητικών. Αυτές οι αναφορές του στοίχισαν και την ανάκληση του, αφού ήταν μεγάλος ο αναβρασμός στον οθωμανικό πληθυσμό προς το πρόσωπο του. Το 1874 στην Νέα Υόρκη τυπώνει το περίφημο βιβλίο του με τίτλο The Cretan Insurrection of 1866-7-8 τo οποίο αποτέλεσε βασικό βοήθημα για τους ιστορικούς που μελέτησαν την μεγάλη επανάσταση του΄66.
Η μετάφραση του έξοχου βιβλίου έγινε από την Λίζα Εκκεκάκη σε Επιμέλεια Γ. Εκκεκάκης στο Ρέθυμνο το 2002.
Μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο του που αφορούν την Κίσαμο!
« Ήταν ευτύχημα που η πρώτη μου γνωριμία με την Κρήτη και τους Κρητικούς έγινε λίγο πριν από το ξέσπασμα της επανάστασης, που τώρα έχει φέρει το νησί στο επίκεντρο της προσοχής του κόσμου. Οι μελλοντικοί ταξιδιώτες αυτής της γενιάς δεν θα μπορέσουν να δουν την Κρήτη όπως την είδα εγώ, στο υψηλότερο δηλαδή σημείο μιας σχετικής ευημερίας……πριν αρχίσει εκείνη η καταστροφική πορεία, που τώρα έχει μετατρέψει τον τόπο σε μια έκταση στην οποία κυριαρχούν η φτώχεια και η ερήμωση.
(Αυτό είναι ένα κομμάτι από τον πρόλογο του ταξιδιώτη, έτσι αποκαλεί τον εαυτόν του ο περιηγητής, που δείχνει την δύσκολη κατάσταση που βρισκόταν το νησί τα χρόνια εκείνα)
….Τα χωριά ελάχιστα διαφέρουν μεταξύ τους. Τα συνηθισμένα σπίτια έχουν δυο μόνο δωμάτια και οι κάτοικοι, λίγο απέχουν από το να στερούνται τα απαραίτητα της καθημερινής διαβίωσης. Οι ελιές που τους δίδουν τους βασικούς τους πόρους έχουν μια αβέβαιη σοδειά. Από την υπεραφθονία μιας χρονιάς, το λίγο που συσσωρεύουν το απορροφά συνήθως η άλλη χρονιά με λειψή σοδειά. Είναι αναγκασμένοι να δανείζονται από τους τοκογλύφους για την καλοκαιρινή διαβίωση, πληρώνοντας με λάδι, όταν έλθει. Το δάνειο είναι με τόκο 12-20% για έξι μήνες και με την προϋπόθεση να πουλήσουν το λάδι στο δανειστή κάπου πέντε πιάστρες το μιστάτο κάτω από την τιμή πώλησης…….
….Προγευματίσαμε στη Γωνιά, όπου οι καλόγεροι μας καλωσόρισαν με διπλή θέρμη, επειδή είχε περάσει καιρός από την τελευταία φορά που είχαν επισκέπτη από το εξωτερικό, κι επειδή η εθνικότητα μου τους δημιούργησε προσδοκίες συμπαράστασης στις πατριωτικές βλέψεις των…..Σε όλα τα επαναστατικά κινήματα η Γωνιά είχε την φήμη ότι αποτελούσε το αρχηγείο των επαναστατών και την αποθήκη των πυρομαχικών τους……
….Περνώντας κοντά από την Αγία Ειρήνη, όπου υπάρχουν κάποια αρχαία τείχη –πιθανώς τα απομεινάρια της Αχαΐας- διασχίσαμε την κορυφογραμμή της χερσονήσου και κατηφορίσαμε σε μια μικρή απομονωμένη κοιλάδα, με ένα χωριό τόσο σαγηνευτικά χωμένο μέσα στους πυκνούς ελαιώνες της, …….Περάσαμε δίπλα από την κοιλάδα, και ανεβαίνοντας στο κορφοβούνι στην πέρα πλευρά, βρεθήκαμε να έχουμε μια καταπληκτική θέα της πεδιάδας της Κισάμου. Όπως εκείνη των Χανίων, είναι μια μεγάλη έκταση με ελαιώνες και λευκά χωριά να διακρίνονται εδώ κι εκεί. Πέρα μακριά ήταν το Καστέλι της Κισάμου, κι πιο πέρα η χερσόνησος της Γραμβούσας που συναγωνίζεται τη Σπάθα στο άπλωμα της προς τα συγγενικά ελληνικά εδάφη.
…...Φτάσαμε στην Κίσαμο περίπου στις τέσσερις μετά μεσημβρίας, και γυρέψαμε τον Μοντίρη, για τον οποίο είχα ένα σημείωμα από τον Γενικό Διοικητή που, φαινομενικά, του εφιστούσε την προσοχή στις επιθυμίες μου. Στην πραγματικότητα όμως- όπως υποθέτω- τον προειδοποιούσε να έχει τον νου του για τις δολοπλοκίες μου. Αυτά που ήθελα ήταν από αυτόν ήταν πολύ λίγα. Να μου βρει μια στέγη για την νύχτα στο σπίτι κάποιου αναμφίβολα αξιόπιστου προσώπου, ώστε να μην κατηγορούμουν μετά για κατάστρωση συνομωσιών, και να δω δυο αγάλματα που είχαν πρόσφατα βρεθεί σε ανασκαφή στην πόλη. Το πρώτο το εξασφάλισα από τον καπετάνιο της πόλης, που πάντα είναι όργανο της κυβέρνησης, και σε αυτήν την περίπτωση εμφανώς ο πιο ευκατάστατος της Κισάμου. Ο Μουντούρης ήταν ένας παλιός στρατιωτικός με ντόμπρους στρατιωτικούς τρόπους και…..πολύ στρουμπουλός……..
Με υποδέχτηκε καπνίζοντας τον ναργιλέ του μπροστά στο δημόσιο καφενείο….ειδοποίησε ένα υποδηματοποιό από εκεί κοντά, που εκτελούσε γι’ αυτόν χρέη δραγουμάνου και γραμματέα, για να διαβάζει το γράμμα και να μεταφράζει.
ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ *
………Ένα από αυτά, ο κορμός ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα με τμήμα ενός ποδιού και ενός χεριού, ήταν σε περίκομψο ρωμαϊκό στιλ, βαρύ. Πλαστική πόζα και ακαλαίσθητο στη σύνθεση του. Ήταν όμως προσεγμένο στις λεπτομέρειες της διακόσμησής του, με την πανοπλία να φέρει μια οπλισμένη Αθηνά που στέκεται πάνω στη λύκαινα, με τους Ρωμαίους δίδυμους ,και να στεφανώνεται από δυο φτερωτές Νίκες……
………Το άλλο, ένα άγαλμα ελληνικό, ήταν μια Αθηνά, που ήταν σπασμένη σε αρκετά κομμάτια της έλειπε όμως το δεξί χέρι. Όταν ήταν συναρμολογημένη, φανέρωνε την τέλεια πρόθεση της, καθώς ήταν προφανές ότι το δεξί χέρι προεξείχε. Το αριστερό της που το έφερνε σταυρωτά στο στήθος, κρατούσε μια φωλιά από την οποία ξεκουλουριαζόταν ένα φίδι……..Και τα δύο παρουσιάστηκαν στο περιοδικό The Illustrated London News πέρυσι.
(Η Κίσαμος ήταν ένας τόπος παρθένος αρχαιολογικά και με σχετικά ευκολία κάθε αρχαίο αντικείμενο –άγαλμα-επιγραφή που βρισκόταν περνούσε στα χέρια του «Καπετάνιου» -σίγουρα Τούρκου- και από εκεί στα καράβια των υπερδυνάμεων. Το άγαλμα του Ρωμαίου Αυτοκράτορα βρίσκεται ακόμα εδώ στην Κίσαμο στ νέο Μουσείο μας (αίθουσα 3 ισόγειο), όσο για το άλλο, κανείς δεν ξέρει που βρίσκεται. Θα ήταν πραγματικά ενδιαφέρον να βρισκόταν το περιοδικό που παρουσιάστηκαν τα δυο αγάλματα το 1873. Διοικητής στα Χανιά την περίοδο αυτή ήταν ο Ισμαήλ Πασάς, επίσκοπος Κισάμου και Σελίνου ο Γεράσιμος Στρατάκης από το Σηρικάρι όσο για τον Μοντίρη- τοπικός διοικητής ίσως λεγόταν Σάρχος) .
…Το πρωί σεργιανίσαμε στο μέρος αυτό και μπήκαμε σε ένα μικροσκοπικό οχυρωματικό έργο σε συγκριτικά με εκείνα των Χανίων και του Χάνδακα, ανίκανο να αντισταθεί σε μια πυροβολαρχία με πεδινό πυροβολικό*. Καταλήφθηκε μετά από πολιορκία στον πόλεμο της ελληνικής ανεξαρτησίας, αφού ολόκληρη η φρουρά είχε πεθάνει από πανούκλα*.
( *Αυτές ήταν οι εκτιμήσεις του Στίλμαν για το μικρό φρούριο του Καστελιού λίγους μήνες πριν την επανάσταση του 1866, η πολιορκία του φρουρίου έγινε στις 20-Νοεμ-1866 και παρ’ όλες τις φιλότιμες προσπάθειες των Ελλήνων αξιωματικών, αλλά και των Κρητικών οπλαρχηγών, Α. Σκαλίδη, Κ. Κριάρη, Γ. Καμπούρη, μαζί με το σώμα των Γάλλων εθελοντών απέτυχαν να το καταλάβουν. Στην πολιορκία αυτή σκοτώθηκε ο Ταγματάρχης Κυρ. Φρουδάκης μαζί με άλλους 12 Κισαμίτες , ανάμεσα τους ο Μιχ. Μαυροδημητράκης, ο Εμμ. Μαυρομματάκης, ο Α Παπαδάκης, ο Παντελάκης και ο Σαμψάκης, ο Ι. Κουτελάκης κ.α.
…Τα ερείπια της αρχαίας πόλης βρίσκονται στην πεδιάδα, νότια* της σημερινής πόλης. Πρόκειται για τα συντρίμμια μιας ρωμαϊκής πλινθοδομής, τα θεμελιακά τοιχώματα ενός κτίσματος που εμένα μου φαινόταν ότι είναι θέατρο*. Αποκαλύφθηκαν κατά την πρόσφατη ανασκαφή λίγες σκόρπιες κολώνες εδώ κι εκεί στην πόλη και γύρω από αυτή, και κάποια κομμάτια γλυπτά, τοποθετημένα στα τείχη του κήπου. Ένα από αυτά, μια Άρτεμη, πρέπει να ήταν έργο εκλεκτό, αλλά τώρα δεν ήταν παρά ένα συντρίμμι. Τα απομεινάρια, κι αν ήταν λίγα, μαρτυρούν μια πλούσια πόλη και προβλέπω ότι, αν γίνουν ποτέ ανασκαφές κάποια θαυμάσια έργα θα έρθουν στο φως*.
(*Όλοι οι περιηγητές που πέρασαν από την Κίσαμο τα χρόνια αυτά αναφέρονται στα αρχαία κατάλοιπα νότια της τότε πόλης « η τότε πόλη ήταν το φρούριο και λίγα σπίτια γύρω από αυτό, η Καμάρα ήταν ένα ξεχωριστό χωριό που το αναφέρει και ο Πασλευ το 1834, βασικά τα χρόνια αυτά κατοικείτο μόνο από τούρκους και γενίτσαρους »
*Το αρχαίο θέατρο που υπέθεσε ο συγγραφέας πρέπει να βρισκόταν κάπου μεταξύ του Α΄ νηπιαγωγείου και της πλατείας του Ο.Τ.Ε, οι δε κολόνες που αναφέρει αρκετές από αυτές βρίσκονται και στον Άγιο Σπυρίδωνα σήμερα.
*Δυστυχώς για το αν ποτέ γίνουν ανασκαφές, κάποια θαυμαστά έργα θα έρθουν στο φως κανείς δεν φαντάστηκε το μέγεθος της αρχαίας πόλης όλοι σχεδόν οικοδομούμαι πάνω στην ρωμαϊκή Κίσαμο και θα ήταν ευχής έργο αν το σύγχρονο Καστέλι ήταν 3 χιλιόμετρα πιο ανατολικά, το μέγεθος των αρχαιολογικών ευρημάτων θα ήταν τεράστιο. Τώρα με την προγραμματική σύμβαση του Υπ. Πολ. , και τα προγράμματα της Ε.Ε οι ανασκαφές έχουν σκοπό μόνο την γρήγορη απελευθέρωση των οικοπέδων.)
...Πριν πιάσει για τα καλά η ζέστη της ημέρας, ξεκινήσαμε να επισκεφτούμε την Πολυρρήνια., της οποίας τα ερείπια στεφανώνουν έναν από τους λόφους νότια της Κισάμου. Ο δρόμος είναι υπερβολικά άσχημος και απότομος…….
…η σύσταση του βράχου εδώ μοιάζει με ψαμμίτη, ένα πέτρωμα εύκολο να σκαφτεί. Βρήκαμε εδώ κι εκεί ίχνη από τάφους. Ένας ιδιαίτερα ήταν πραγματικά αξιοπρόσεκτος. Σα να είχε σπάσει στα δυο από σεισμό και ο δρόμος περνούσε από ανάμεσα από τα τμήματα………
ΠΟΛΥΡΡΗΝΙΑ
...Ένας δύσκολος δρόμος και απόκρημνος ανεβαίνει ψηλά ,περίπου ένα μίλι, ως μια πηγή που αναβλύζει από μια σκαμμένη στέρνα, η οποία τροφοδοτείται από μια δεξαμενή σκαμμένη στο βράχο. Ο αγωγός είναι τόσο μεγάλος που μπορεί να περπατήσει μέσα σε αυτόν άνθρωπος ελαφρά σκυμμένος. Κάποιοι χωρικοί που πότιζαν τα πρόβατα τους μας είπαν ότι μπορούμε να περπατήσουμε μέσα σε αυτόν για μια ώρα και να βγούμε από την άλλη μεριά του λόφου κοντά στην κορυφή. …....
…Μπροστά από τη σπηλιά υπάρχει ένα οχύρωμα ρωμαϊκής κατασκευής, το οποίο περιέχει κομμάτια μαρμάρου με στολίσματα θαυμάσια σκαλισμένα, προφανώς αρχιτεκτονικά μέλη ενός πρώιμου κτίσματος…………
……Το ίδιο το χωριό είχε να παρουσιάσει τάφους που, για οικονομία, τους χρησιμοποιούν ως σπίτια και στάβλους…….Τα απομεινάρια της αρχαίας πολιτείας είναι πολύ ενδιαφέροντα. Υπάρχουν ακόμα στέρνες που έχουν νερό, καθώς και τείχη ελληνικά και ρωμαϊκά, με κάποια οχυρά κατασκευασμένα από Σαρακηνούς.
Ανέγραψα μερικές επιγραφές από την ελληνική και ρωμαϊκή εποχή………επιδοκιμάζω το γούστο εκείνων των Αχαιών και των Λακώνων που ήρθαν εδώ και συνοίκησαν με τους Πολυρρήνιους. Έχοντας μάθει μέσα σε τείχη την τέχνη της οικοδόμησης, εγκαθίδρυσαν μια μεγάλη πολιτεία- κράτος ανάμεσα στ’ άλλα της Κρήτης αποσπώντας από την Κυδωνία το δυτικό μέρος του νησιού. Τα απομεινάρια υποδεικνύουν μια μεγαλοπρεπή πόλη, ακόμα και επί Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Και γνωρίζομαι ότι ήταν ένας τόπος ιδιαίτερης ιερότητας, αφού ο Αγαμέμνων, επισκεπτόμενος το νησί στη διάρκεια της εξορίας του, ήρθε εδώ και πρόσφερε θυσία. (ημιτελής ή Κρητική θυσία)
...Υπάρχουν δυο κτήσεις της Πολυρρήνιας, που διεκδικούσαν την προτεραιότητα της επίσκεψης μου, πριν φύγω από το Καστέλι: η Κούτρη, η αρχαία Φαλάσαρνα δηλαδή, και η Ρόκα (κατά την αρχαιότητα η γραφή ήταν Rhokka). Με είχαν αποτρέψει από την πρώτη επιλογή οι περιγραφές του δρόμου προς τα εκεί ………Ο δρόμος από την Πολυρρήνια για την Ρόκα ήταν ευδιάκριτος αν και ανώμαλος και μπορούσα να δω την τοποθεσία από εκεί που καθόμουν ……… Ο ήλιος είχε αρχίσει να πέφτει όταν βρεθήκαμε στην ανοικτή πεδιάδα, και δεν υπήρχε χρόνος να γυρίσουμε στη Γωνιά. Έτσι ο οδηγός μου είχε ένα συγγενή που ζούσε στο Δρεπανιά ,στρίψαμε τα άλογα μας προς το μέρος εκείνο. Ήμασταν τυχεροί που φτάσαμε λίγο πριν σκοτεινιάσει, καθώς ο οδηγός δεν ήξερε ακριβώς που έμενε ο συγγενής του, τον βρήκαμε στα περίχωρα του χωριού, σε ένα ερειπωμένο βενετσιάνικο σπίτι από το οποίο μόνο δυο δωμάτια ήταν κατοικημένα, ένα για τα άλογα ,και ένα για την οικογένεια του, την γυναίκα του δηλαδή και 5-6 παιδιά. Το μισό από το δωμάτιο ήταν υπνοδωμάτιο και το άλλο κουζίνα. Ανείπωτη απελπισία με κυρίευσε στη σκέψη ότι θα περάσω μια νύχτα σε τέτοιες συνθήκες……….
…Ευτυχώς ψάχνοντας για το σπίτι, είχαμε πέσει πάνω στον φύλακα της καραντίνας στην Κίσαμο, που έμενε στον Δρεπανιά…….ήταν το μόνο πρόσωπο στην επαρχία που μιλούσε αγγλικά ……Μας είχε ακολουθήσει, και διαπιστώνοντας την δυσχέρεια στην οποία βρισκόμουν με προσκάλεσε στο σπίτι του…………ήταν εργένης υπάλληλος του λοιμοκαθαρτηρίου στο Καστέλι……..
…Ο οικοδεσπότης μου, μου έδωσε κάμποσα είδωλα από τερακότα, τα οποία είχε πάρει ο ίδιος από τη νεκρόπολη αυτού που τώρα είναι γνωστό ως Σέλινο –Καστέλι,
( Παλιόχωρα) στην νότια ακτή, καθώς και μια λάμπα με ασυνήθιστη φόρμα, στο σχήμα ενός ανθρώπινου πέλματος.
Η διαδρομή (της επιστροφής) την επόμενη μέρα με τα ζώα ήταν από έναν δρόμο ελαφρώς διαφορετικό από εκείνον που είχαμε κατά τον ερχομό μας .
es Stillman Αμερικάνος δημοσιογράφος και υπέροχος φωτογράφος.Στα Χανιά βρίσκεται το 1865 σαν περιστασιακός πρόξενος των Η.Π.Α
Με ελεύθερο χρόνο κατόρθωσε να γυρίσει το νησί στα δύσκολα χρόνια που συνέπεσαν και με την επανάσταση του 1866, ήταν φιλοκρητικός και αυτό φάνηκε στις πολλές αναφορές που έστελνε στην Αμερική για αφύπνιση της κοινής γνώμης για τον δίκαιο αγώνα των Κρητικών. Αυτές οι αναφορές του στοίχισαν και την ανάκληση του, αφού ήταν μεγάλος ο αναβρασμός στον οθωμανικό πληθυσμό προς το πρόσωπο του. Το 1874 στην Νέα Υόρκη τυπώνει το περίφημο βιβλίο του με τίτλο The Cretan Insurrection of 1866-7-8 τo οποίο αποτέλεσε βασικό βοήθημα για τους ιστορικούς που μελέτησαν την μεγάλη επανάσταση του΄66.
Η μετάφραση του έξοχου βιβλίου έγινε από την Λίζα Εκκεκάκη σε Επιμέλεια Γ. Εκκεκάκης στο Ρέθυμνο το 2002.
Μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο του που αφορούν την Κίσαμο!
« Ήταν ευτύχημα που η πρώτη μου γνωριμία με την Κρήτη και τους Κρητικούς έγινε λίγο πριν από το ξέσπασμα της επανάστασης, που τώρα έχει φέρει το νησί στο επίκεντρο της προσοχής του κόσμου. Οι μελλοντικοί ταξιδιώτες αυτής της γενιάς δεν θα μπορέσουν να δουν την Κρήτη όπως την είδα εγώ, στο υψηλότερο δηλαδή σημείο μιας σχετικής ευημερίας……πριν αρχίσει εκείνη η καταστροφική πορεία, που τώρα έχει μετατρέψει τον τόπο σε μια έκταση στην οποία κυριαρχούν η φτώχεια και η ερήμωση.
(Αυτό είναι ένα κομμάτι από τον πρόλογο του ταξιδιώτη, έτσι αποκαλεί τον εαυτόν του ο περιηγητής, που δείχνει την δύσκολη κατάσταση που βρισκόταν το νησί τα χρόνια εκείνα)
….Τα χωριά ελάχιστα διαφέρουν μεταξύ τους. Τα συνηθισμένα σπίτια έχουν δυο μόνο δωμάτια και οι κάτοικοι, λίγο απέχουν από το να στερούνται τα απαραίτητα της καθημερινής διαβίωσης. Οι ελιές που τους δίδουν τους βασικούς τους πόρους έχουν μια αβέβαιη σοδειά. Από την υπεραφθονία μιας χρονιάς, το λίγο που συσσωρεύουν το απορροφά συνήθως η άλλη χρονιά με λειψή σοδειά. Είναι αναγκασμένοι να δανείζονται από τους τοκογλύφους για την καλοκαιρινή διαβίωση, πληρώνοντας με λάδι, όταν έλθει. Το δάνειο είναι με τόκο 12-20% για έξι μήνες και με την προϋπόθεση να πουλήσουν το λάδι στο δανειστή κάπου πέντε πιάστρες το μιστάτο κάτω από την τιμή πώλησης…….
….Προγευματίσαμε στη Γωνιά, όπου οι καλόγεροι μας καλωσόρισαν με διπλή θέρμη, επειδή είχε περάσει καιρός από την τελευταία φορά που είχαν επισκέπτη από το εξωτερικό, κι επειδή η εθνικότητα μου τους δημιούργησε προσδοκίες συμπαράστασης στις πατριωτικές βλέψεις των…..Σε όλα τα επαναστατικά κινήματα η Γωνιά είχε την φήμη ότι αποτελούσε το αρχηγείο των επαναστατών και την αποθήκη των πυρομαχικών τους……
….Περνώντας κοντά από την Αγία Ειρήνη, όπου υπάρχουν κάποια αρχαία τείχη –πιθανώς τα απομεινάρια της Αχαΐας- διασχίσαμε την κορυφογραμμή της χερσονήσου και κατηφορίσαμε σε μια μικρή απομονωμένη κοιλάδα, με ένα χωριό τόσο σαγηνευτικά χωμένο μέσα στους πυκνούς ελαιώνες της, …….Περάσαμε δίπλα από την κοιλάδα, και ανεβαίνοντας στο κορφοβούνι στην πέρα πλευρά, βρεθήκαμε να έχουμε μια καταπληκτική θέα της πεδιάδας της Κισάμου. Όπως εκείνη των Χανίων, είναι μια μεγάλη έκταση με ελαιώνες και λευκά χωριά να διακρίνονται εδώ κι εκεί. Πέρα μακριά ήταν το Καστέλι της Κισάμου, κι πιο πέρα η χερσόνησος της Γραμβούσας που συναγωνίζεται τη Σπάθα στο άπλωμα της προς τα συγγενικά ελληνικά εδάφη.
…...Φτάσαμε στην Κίσαμο περίπου στις τέσσερις μετά μεσημβρίας, και γυρέψαμε τον Μοντίρη, για τον οποίο είχα ένα σημείωμα από τον Γενικό Διοικητή που, φαινομενικά, του εφιστούσε την προσοχή στις επιθυμίες μου. Στην πραγματικότητα όμως- όπως υποθέτω- τον προειδοποιούσε να έχει τον νου του για τις δολοπλοκίες μου. Αυτά που ήθελα ήταν από αυτόν ήταν πολύ λίγα. Να μου βρει μια στέγη για την νύχτα στο σπίτι κάποιου αναμφίβολα αξιόπιστου προσώπου, ώστε να μην κατηγορούμουν μετά για κατάστρωση συνομωσιών, και να δω δυο αγάλματα που είχαν πρόσφατα βρεθεί σε ανασκαφή στην πόλη. Το πρώτο το εξασφάλισα από τον καπετάνιο της πόλης, που πάντα είναι όργανο της κυβέρνησης, και σε αυτήν την περίπτωση εμφανώς ο πιο ευκατάστατος της Κισάμου. Ο Μουντούρης ήταν ένας παλιός στρατιωτικός με ντόμπρους στρατιωτικούς τρόπους και…..πολύ στρουμπουλός……..
Με υποδέχτηκε καπνίζοντας τον ναργιλέ του μπροστά στο δημόσιο καφενείο….ειδοποίησε ένα υποδηματοποιό από εκεί κοντά, που εκτελούσε γι’ αυτόν χρέη δραγουμάνου και γραμματέα, για να διαβάζει το γράμμα και να μεταφράζει.
ΤΑ ΑΓΑΛΜΑΤΑ *
………Ένα από αυτά, ο κορμός ενός Ρωμαίου αυτοκράτορα με τμήμα ενός ποδιού και ενός χεριού, ήταν σε περίκομψο ρωμαϊκό στιλ, βαρύ. Πλαστική πόζα και ακαλαίσθητο στη σύνθεση του. Ήταν όμως προσεγμένο στις λεπτομέρειες της διακόσμησής του, με την πανοπλία να φέρει μια οπλισμένη Αθηνά που στέκεται πάνω στη λύκαινα, με τους Ρωμαίους δίδυμους ,και να στεφανώνεται από δυο φτερωτές Νίκες……
………Το άλλο, ένα άγαλμα ελληνικό, ήταν μια Αθηνά, που ήταν σπασμένη σε αρκετά κομμάτια της έλειπε όμως το δεξί χέρι. Όταν ήταν συναρμολογημένη, φανέρωνε την τέλεια πρόθεση της, καθώς ήταν προφανές ότι το δεξί χέρι προεξείχε. Το αριστερό της που το έφερνε σταυρωτά στο στήθος, κρατούσε μια φωλιά από την οποία ξεκουλουριαζόταν ένα φίδι……..Και τα δύο παρουσιάστηκαν στο περιοδικό The Illustrated London News πέρυσι.
(Η Κίσαμος ήταν ένας τόπος παρθένος αρχαιολογικά και με σχετικά ευκολία κάθε αρχαίο αντικείμενο –άγαλμα-επιγραφή που βρισκόταν περνούσε στα χέρια του «Καπετάνιου» -σίγουρα Τούρκου- και από εκεί στα καράβια των υπερδυνάμεων. Το άγαλμα του Ρωμαίου Αυτοκράτορα βρίσκεται ακόμα εδώ στην Κίσαμο στ νέο Μουσείο μας (αίθουσα 3 ισόγειο), όσο για το άλλο, κανείς δεν ξέρει που βρίσκεται. Θα ήταν πραγματικά ενδιαφέρον να βρισκόταν το περιοδικό που παρουσιάστηκαν τα δυο αγάλματα το 1873. Διοικητής στα Χανιά την περίοδο αυτή ήταν ο Ισμαήλ Πασάς, επίσκοπος Κισάμου και Σελίνου ο Γεράσιμος Στρατάκης από το Σηρικάρι όσο για τον Μοντίρη- τοπικός διοικητής ίσως λεγόταν Σάρχος) .
…Το πρωί σεργιανίσαμε στο μέρος αυτό και μπήκαμε σε ένα μικροσκοπικό οχυρωματικό έργο σε συγκριτικά με εκείνα των Χανίων και του Χάνδακα, ανίκανο να αντισταθεί σε μια πυροβολαρχία με πεδινό πυροβολικό*. Καταλήφθηκε μετά από πολιορκία στον πόλεμο της ελληνικής ανεξαρτησίας, αφού ολόκληρη η φρουρά είχε πεθάνει από πανούκλα*.
( *Αυτές ήταν οι εκτιμήσεις του Στίλμαν για το μικρό φρούριο του Καστελιού λίγους μήνες πριν την επανάσταση του 1866, η πολιορκία του φρουρίου έγινε στις 20-Νοεμ-1866 και παρ’ όλες τις φιλότιμες προσπάθειες των Ελλήνων αξιωματικών, αλλά και των Κρητικών οπλαρχηγών, Α. Σκαλίδη, Κ. Κριάρη, Γ. Καμπούρη, μαζί με το σώμα των Γάλλων εθελοντών απέτυχαν να το καταλάβουν. Στην πολιορκία αυτή σκοτώθηκε ο Ταγματάρχης Κυρ. Φρουδάκης μαζί με άλλους 12 Κισαμίτες , ανάμεσα τους ο Μιχ. Μαυροδημητράκης, ο Εμμ. Μαυρομματάκης, ο Α Παπαδάκης, ο Παντελάκης και ο Σαμψάκης, ο Ι. Κουτελάκης κ.α.
…Τα ερείπια της αρχαίας πόλης βρίσκονται στην πεδιάδα, νότια* της σημερινής πόλης. Πρόκειται για τα συντρίμμια μιας ρωμαϊκής πλινθοδομής, τα θεμελιακά τοιχώματα ενός κτίσματος που εμένα μου φαινόταν ότι είναι θέατρο*. Αποκαλύφθηκαν κατά την πρόσφατη ανασκαφή λίγες σκόρπιες κολώνες εδώ κι εκεί στην πόλη και γύρω από αυτή, και κάποια κομμάτια γλυπτά, τοποθετημένα στα τείχη του κήπου. Ένα από αυτά, μια Άρτεμη, πρέπει να ήταν έργο εκλεκτό, αλλά τώρα δεν ήταν παρά ένα συντρίμμι. Τα απομεινάρια, κι αν ήταν λίγα, μαρτυρούν μια πλούσια πόλη και προβλέπω ότι, αν γίνουν ποτέ ανασκαφές κάποια θαυμάσια έργα θα έρθουν στο φως*.
(*Όλοι οι περιηγητές που πέρασαν από την Κίσαμο τα χρόνια αυτά αναφέρονται στα αρχαία κατάλοιπα νότια της τότε πόλης « η τότε πόλη ήταν το φρούριο και λίγα σπίτια γύρω από αυτό, η Καμάρα ήταν ένα ξεχωριστό χωριό που το αναφέρει και ο Πασλευ το 1834, βασικά τα χρόνια αυτά κατοικείτο μόνο από τούρκους και γενίτσαρους »
*Το αρχαίο θέατρο που υπέθεσε ο συγγραφέας πρέπει να βρισκόταν κάπου μεταξύ του Α΄ νηπιαγωγείου και της πλατείας του Ο.Τ.Ε, οι δε κολόνες που αναφέρει αρκετές από αυτές βρίσκονται και στον Άγιο Σπυρίδωνα σήμερα.
*Δυστυχώς για το αν ποτέ γίνουν ανασκαφές, κάποια θαυμαστά έργα θα έρθουν στο φως κανείς δεν φαντάστηκε το μέγεθος της αρχαίας πόλης όλοι σχεδόν οικοδομούμαι πάνω στην ρωμαϊκή Κίσαμο και θα ήταν ευχής έργο αν το σύγχρονο Καστέλι ήταν 3 χιλιόμετρα πιο ανατολικά, το μέγεθος των αρχαιολογικών ευρημάτων θα ήταν τεράστιο. Τώρα με την προγραμματική σύμβαση του Υπ. Πολ. , και τα προγράμματα της Ε.Ε οι ανασκαφές έχουν σκοπό μόνο την γρήγορη απελευθέρωση των οικοπέδων.)
...Πριν πιάσει για τα καλά η ζέστη της ημέρας, ξεκινήσαμε να επισκεφτούμε την Πολυρρήνια., της οποίας τα ερείπια στεφανώνουν έναν από τους λόφους νότια της Κισάμου. Ο δρόμος είναι υπερβολικά άσχημος και απότομος…….
…η σύσταση του βράχου εδώ μοιάζει με ψαμμίτη, ένα πέτρωμα εύκολο να σκαφτεί. Βρήκαμε εδώ κι εκεί ίχνη από τάφους. Ένας ιδιαίτερα ήταν πραγματικά αξιοπρόσεκτος. Σα να είχε σπάσει στα δυο από σεισμό και ο δρόμος περνούσε από ανάμεσα από τα τμήματα………
ΠΟΛΥΡΡΗΝΙΑ
...Ένας δύσκολος δρόμος και απόκρημνος ανεβαίνει ψηλά ,περίπου ένα μίλι, ως μια πηγή που αναβλύζει από μια σκαμμένη στέρνα, η οποία τροφοδοτείται από μια δεξαμενή σκαμμένη στο βράχο. Ο αγωγός είναι τόσο μεγάλος που μπορεί να περπατήσει μέσα σε αυτόν άνθρωπος ελαφρά σκυμμένος. Κάποιοι χωρικοί που πότιζαν τα πρόβατα τους μας είπαν ότι μπορούμε να περπατήσουμε μέσα σε αυτόν για μια ώρα και να βγούμε από την άλλη μεριά του λόφου κοντά στην κορυφή. …....
…Μπροστά από τη σπηλιά υπάρχει ένα οχύρωμα ρωμαϊκής κατασκευής, το οποίο περιέχει κομμάτια μαρμάρου με στολίσματα θαυμάσια σκαλισμένα, προφανώς αρχιτεκτονικά μέλη ενός πρώιμου κτίσματος…………
……Το ίδιο το χωριό είχε να παρουσιάσει τάφους που, για οικονομία, τους χρησιμοποιούν ως σπίτια και στάβλους…….Τα απομεινάρια της αρχαίας πολιτείας είναι πολύ ενδιαφέροντα. Υπάρχουν ακόμα στέρνες που έχουν νερό, καθώς και τείχη ελληνικά και ρωμαϊκά, με κάποια οχυρά κατασκευασμένα από Σαρακηνούς.
Ανέγραψα μερικές επιγραφές από την ελληνική και ρωμαϊκή εποχή………επιδοκιμάζω το γούστο εκείνων των Αχαιών και των Λακώνων που ήρθαν εδώ και συνοίκησαν με τους Πολυρρήνιους. Έχοντας μάθει μέσα σε τείχη την τέχνη της οικοδόμησης, εγκαθίδρυσαν μια μεγάλη πολιτεία- κράτος ανάμεσα στ’ άλλα της Κρήτης αποσπώντας από την Κυδωνία το δυτικό μέρος του νησιού. Τα απομεινάρια υποδεικνύουν μια μεγαλοπρεπή πόλη, ακόμα και επί Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Και γνωρίζομαι ότι ήταν ένας τόπος ιδιαίτερης ιερότητας, αφού ο Αγαμέμνων, επισκεπτόμενος το νησί στη διάρκεια της εξορίας του, ήρθε εδώ και πρόσφερε θυσία. (ημιτελής ή Κρητική θυσία)
...Υπάρχουν δυο κτήσεις της Πολυρρήνιας, που διεκδικούσαν την προτεραιότητα της επίσκεψης μου, πριν φύγω από το Καστέλι: η Κούτρη, η αρχαία Φαλάσαρνα δηλαδή, και η Ρόκα (κατά την αρχαιότητα η γραφή ήταν Rhokka). Με είχαν αποτρέψει από την πρώτη επιλογή οι περιγραφές του δρόμου προς τα εκεί ………Ο δρόμος από την Πολυρρήνια για την Ρόκα ήταν ευδιάκριτος αν και ανώμαλος και μπορούσα να δω την τοποθεσία από εκεί που καθόμουν ……… Ο ήλιος είχε αρχίσει να πέφτει όταν βρεθήκαμε στην ανοικτή πεδιάδα, και δεν υπήρχε χρόνος να γυρίσουμε στη Γωνιά. Έτσι ο οδηγός μου είχε ένα συγγενή που ζούσε στο Δρεπανιά ,στρίψαμε τα άλογα μας προς το μέρος εκείνο. Ήμασταν τυχεροί που φτάσαμε λίγο πριν σκοτεινιάσει, καθώς ο οδηγός δεν ήξερε ακριβώς που έμενε ο συγγενής του, τον βρήκαμε στα περίχωρα του χωριού, σε ένα ερειπωμένο βενετσιάνικο σπίτι από το οποίο μόνο δυο δωμάτια ήταν κατοικημένα, ένα για τα άλογα ,και ένα για την οικογένεια του, την γυναίκα του δηλαδή και 5-6 παιδιά. Το μισό από το δωμάτιο ήταν υπνοδωμάτιο και το άλλο κουζίνα. Ανείπωτη απελπισία με κυρίευσε στη σκέψη ότι θα περάσω μια νύχτα σε τέτοιες συνθήκες……….
…Ευτυχώς ψάχνοντας για το σπίτι, είχαμε πέσει πάνω στον φύλακα της καραντίνας στην Κίσαμο, που έμενε στον Δρεπανιά…….ήταν το μόνο πρόσωπο στην επαρχία που μιλούσε αγγλικά ……Μας είχε ακολουθήσει, και διαπιστώνοντας την δυσχέρεια στην οποία βρισκόμουν με προσκάλεσε στο σπίτι του…………ήταν εργένης υπάλληλος του λοιμοκαθαρτηρίου στο Καστέλι……..
…Ο οικοδεσπότης μου, μου έδωσε κάμποσα είδωλα από τερακότα, τα οποία είχε πάρει ο ίδιος από τη νεκρόπολη αυτού που τώρα είναι γνωστό ως Σέλινο –Καστέλι,
( Παλιόχωρα) στην νότια ακτή, καθώς και μια λάμπα με ασυνήθιστη φόρμα, στο σχήμα ενός ανθρώπινου πέλματος.
Η διαδρομή (της επιστροφής) την επόμενη μέρα με τα ζώα ήταν από έναν δρόμο ελαφρώς διαφορετικό από εκείνον που είχαμε κατά τον ερχομό μας .
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου