την περίοδο της Ενετοκρατίας
Γράφει η Νεκταρία Λαϊνάκη*
Αρχιτέκτονας Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Υποψήφια Διδάκτορας Ε.Μ.Π.
Αφορμή για την συγκεκριμένη αναφορά, είναι η σημερινή κατάσταση που βιώνουμε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο όλο. Πρόθεση μου είναι να δείξω ότι φαινόμενα σαν αυτό που ζούμε στις μέρες μας εμφανιζόταν και παλαιότερα και αποδεκάτιζαν συχνά τον πληθυσμό.
Ερέθισμα μου δόθηκε να ασχοληθώ με τη συγκεκριμένη περιοχή της Ελλάδας, την Κρήτη, και σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο, την περίοδο της Ενετοκρατίας (1204-1669), λόγω του διδακτορικού μου που αυτή την περίοδο προσπαθώ να γράψω. Από πολλές πηγές ....
.έχω συλλέξει υλικό το οποίο δείχνει ότι η πανώλη ήταν αρκετά συχνό φαινόμενο στο νησί την συγκεκριμένη περίοδο. Το θέμα παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί μέσα από τις δοκιμασίες και τις θεομηνίες (λιμούς, λοιμούς, σεισμούς1) εκμαιεύομε πληροφορίες που συμβάλλουν στην κατανόηση της Ιστορίας ενός τόπου (σε κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά πλαίσια).
Η πανώλη ήταν μια μορφή πανδημίας που εμφανιζόταν αρκετά συχνά σε χώρες της ανατολικής Μεσογείου. Η Κρήτη ως κεντρικό λιμάνι της Μεσογειακής λεκάνης και ως σπουδαίο εμπορικό κέντρο συχνά εμφάνιζε τέτοια κρούσματα. Δυστυχώς σε περιόδους όπως στην Κλασσική, την Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή υπάρχουν λίγες μαρτυρίες για την συχνότητα ή την εμφάνιση τέτοιων καταστάσεων. Όμως από την καταγραφή των κρουσμάτων στην περίοδο της ενετοκρατίας μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι κάτι ανάλογο παρουσιαζόταν και στους υπόλοιπους ιστορικούς χρόνους.
Ο Ηρόδοτος (VΙΙ,171) γράφει, ότι στην περίοδο του Τρωϊκού πολέμου , παρουσιάστηκε μία μείωση στον πληθυσμό της νήσου Κρήτης αλλά δεν είναι επιβεβαιωμένο αν ήταν πανώλη. Αρκετά χρόνια αργότερα το 251μ.χ. , καταγράφετε το πρώτο κρούσμα πανώλης από τον Coronelli, στο οποίο βρήκα μαρτυρικό θάνατο οι άγιοι Δέκα, κατά τον Διωγμό του Δεκίου.2
Από έγγραφα Ελλήνων, Ενετών και Τούρκων, το πρώτο κρούσμα πανώλης εμφανίζεται το 1330 μ.χ.. Μαρτυρία του Νικολάου Παπαδόπουλου Κομνηνού (1651-1740) μας πληροφορεί την πανδημία που πλήττει τα Χανιά και τον Χάνδακα με αρκετά θύματα 2.
Ανάλογο κρούσμα παρουσιάζεται στην πόλη του Ρεθύμνου από το 1340-1350 η οποία χαρακτηρίζεται ως μαύρη πανώλη. Επίσης το 1365, ενώ το 1376 διατάχτηκε από τον Δούκα, το Συμβούλιο και τους Ρέκτορες της Κρήτης , ο πληθυσμός του Χάνδακα να παραμείνει στην πόλη μαζί με τις οικογένειες τους για μην επεκταθεί ο συγκεκριμένος λοιμός στην ύπαιθρο. Επίσης θεσπίστηκαν νόμοι για την μείωση των φόρων και των χρεών τους 3.
Το 1389 ο H.Noiret αναφέρει ότι αναβάλλεται το ταξίδι εμπορικών αντιπροσώπων στο νησί, το οποίο πλήττεται από λοιμό.
Μεγάλο κρούσμα επιδημίας συνέβη το 1398 στο νησί όπως αναφέρεται (H.Noirret σελ.92-93)), στο Θέσπισμα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Μαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι μεταφέρθηκε στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στη Μεθώνη και την Κορώνη στις 4 Απριλίου του 1399. (Η.Νoirret σελ.101)
Νέα επιδημία εμφανίστηκε στο νησί με περισσότερα από 15.000 θύματα και διήρκεσε δυο περίπου χρόνια γύρω στα 1408-9. Η πανώλη μεταφέρθηκε από την Κάρπαθο, στα θύματα της ήταν και ο Δούκας της Κρήτης Leonardo Trivisan 4, ενώ ανάλογοι λοιμοί παρουσιάστηκαν το 1418-1419, το 1456-1457, 5.
Το 1522-1525 επίσης μεγάλος λοιμός πανώλης αναφέρεται στον κώδικα Paris, gr. 938, f 199 v.
Επανάληψη του φαινομένου έχουμε τo 1571, και μαρτυρία αποτελεί ποίημα γραμμένο για την άλωση της Κύπρου από τους Τούρκους. 6
Η μεγαλύτερη όμως πανδημία παρουσιάστηκε το 1592 και διήρκεσε μέχρι το 1595 με διαστήματα ύφεσης. Από τα έγγραφα της μονής των Απεζανών, η οποία βρίσκεται στην Κρήτη, παίρνουμε πολλές πληροφορίες. Τα έγγραφα τα οποία ανήκουν στο Ελληνικό σχολείο Σκοπέλου, τα επεξεργάστηκε ο Σπ. Λάμπρου. Την μελέτη του δημοσίευσε στα Βραχέα Χρονικά, σ.σ.11-17.
Από αυτή οι πληροφορίες που διεξάγουμε είναι συγκλονιστικές. Περίπου 8.600 κάτοικοι του Χάνδακα πέθαναν, σε σύνολο 16.000, ενώ πάνω από 5.300 κάτοικοι της υπαίθρου αποδήμησαν σε σύνολο περίπου 14.000.
Αρκετά προβλήματα δημιουργήθηκαν μέσα στους κόλπους της εκκλησίας με τους θανάτους ιερέων με αποτέλεσμα να παρθούν ειδικές αποφάσεις στην οικουμενική Σύνοδο, με Οικουμενικό Πατριάρχη τον Ιερεμία Β΄ ή Τρανό.
Με τη λήξη του λοιμού οι κάτοικοι του Χάνδακα έκτισαν αρκετές εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Ρόκκο, προστάτη κατά του λοιμού της Πανώλης. Άγιος Ρόκκος υπάρχει και στην πόλη των Χανίων (υπάρχει ναός του και στα Χανιά, ο οποίος ανήκε στον βενετικό οίκο των Παολίνι), προφανώς κτίστηκε κάτω από ανάλογες συνθήκες.
Φυσικά το μαρτύριο του νησιού δεν τελειώνει εδώ αφού και το 1611 καταγράφετε στην ιστορία και άλλο περιστατικό, το 1630, το 1646, το 1655 στη μεγάλη πολιορκία. Το Σεπτέμβριο του 1966, ο Φραγκίσκος Μοροζίνης σε απάντηση των τιμαριούχων Κρήτης ενόψει παραδόσεως του νησιού αναφέρει 7 : «Ημείς Φραγκίσκος Μορεζίνης υπό την ηγεμονία της Βενετίας Αρχιστράτηγος. Το πιστότατον Κοινόν και ο Λαός της πόλεως ταύτης έδωσαν, κατά το διάστημα του μακρού, κοπιώδους, πεισμόνος και αιματηρού πολέμου, την πλέον πειστικήν απόδειξιν σταθερότητος και αφοσιώσεως, εξοδεύοντες τα αγαθά των υποβαλλόμενοι εις καταστροφάς ανεπανόρθωτους πανώλους και λοιμού, τα πάθη τα οποία έδειξαν εις τους ίδιους και εις τους μεταγενέστερους ποσά τους οφείλονται…»6
Αναφορές υπάρχουν για τον Χάνδακα και για το Ρέθυμνο ενώ ελάχιστες για τα Χανιά λόγω της καταστροφής των επίσημων εγγράφων της πόλης των Χανίων από τους Τούρκους το 1645. Πιθανόν όμως ανάλογες επιδημίες και απώλειες στον πληθυσμό της περιοχής να συνέβησαν. Όλες αυτές οι πανδημίες, τα φυσικά καταστροφικά φαινόμενα, ‘όπως των σεισμών δημιουργούσαν πάντοτε προβλήματα στην οικονομία, στην κοινωνία, στην πολιτεία. Προβλήματα τα οποία με την πάροδο των χρόνων επουλώνονταν αφήνοντας το στίγμα τους στην τοπική κοινωνία, στη βενετική αποικία και στην ευρύτερη οικονομία της. Η πολιτιστική παραγωγή επηρεαζόταν άμεσα αφού οι ισορροπίες στην κοινωνία μεταβαλλόταν και επηρέαζαν την πνευματική παραγωγή. Πάραυτα πάντα αντιμετώπιζαν τα προβλήματα και στους τελευταίους αιώνες Κρήτες και Βενετοί συνυπήρχαν ειρηνικά για να μας αφήσουν μια σημαντική παρακαταθήκη, στην οποία χρέος έχουμε να την διατηρήσουμε ζωντανή .
1. σεισμοί της Κρήτης, Ελ. Πλατάκης, Κρητικά Χρονικά, τεύχος Δ,1950
2. στο έργο του Historia gymnasia Patavini, Venetiis, 1726 σελ.161
3. Η πανώλη εν Κρήτης, Συμβολή εις την ιστορία των επιδημιών της νήσου, Θ. Δετοράκης
4. Fl .Cornelius, Creta sacra, τεύχος ΙΙ, σελ. 356
5. Fl. Cornelius, Creta sacra, τεύχος ΙΙ, σελ. 390
6. Η Κρήτη εν ανεκδότω ποιήματι επί της αλώσεως της Κύπρου, Ά Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Κρητικά Χρονικά ΙΕ,1961-1962 σελ. 156-173
7. Πρβλ. Σοφίας Αντωνιάδη, οικονομική κατάσταση των πόλεων της Κρήτης κατά την εποχή του πολέμου 1645-1669, Θησαυρίσματα του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών 4, 1967, σσ. 38-52, εν. σ. 47
Αρχιτέκτονας Μηχανικός Ε.Μ.Π.
Υποψήφια Διδάκτορας Ε.Μ.Π.
Αφορμή για την συγκεκριμένη αναφορά, είναι η σημερινή κατάσταση που βιώνουμε στην Ελλάδα, στην Ευρώπη, στον κόσμο όλο. Πρόθεση μου είναι να δείξω ότι φαινόμενα σαν αυτό που ζούμε στις μέρες μας εμφανιζόταν και παλαιότερα και αποδεκάτιζαν συχνά τον πληθυσμό.
Ερέθισμα μου δόθηκε να ασχοληθώ με τη συγκεκριμένη περιοχή της Ελλάδας, την Κρήτη, και σε συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο, την περίοδο της Ενετοκρατίας (1204-1669), λόγω του διδακτορικού μου που αυτή την περίοδο προσπαθώ να γράψω. Από πολλές πηγές ....
.έχω συλλέξει υλικό το οποίο δείχνει ότι η πανώλη ήταν αρκετά συχνό φαινόμενο στο νησί την συγκεκριμένη περίοδο. Το θέμα παρουσιάζει ενδιαφέρον γιατί μέσα από τις δοκιμασίες και τις θεομηνίες (λιμούς, λοιμούς, σεισμούς1) εκμαιεύομε πληροφορίες που συμβάλλουν στην κατανόηση της Ιστορίας ενός τόπου (σε κοινωνικά, πολιτιστικά, πολιτικά και οικονομικά πλαίσια).
Η πανώλη ήταν μια μορφή πανδημίας που εμφανιζόταν αρκετά συχνά σε χώρες της ανατολικής Μεσογείου. Η Κρήτη ως κεντρικό λιμάνι της Μεσογειακής λεκάνης και ως σπουδαίο εμπορικό κέντρο συχνά εμφάνιζε τέτοια κρούσματα. Δυστυχώς σε περιόδους όπως στην Κλασσική, την Ρωμαϊκή και τη Βυζαντινή υπάρχουν λίγες μαρτυρίες για την συχνότητα ή την εμφάνιση τέτοιων καταστάσεων. Όμως από την καταγραφή των κρουσμάτων στην περίοδο της ενετοκρατίας μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι κάτι ανάλογο παρουσιαζόταν και στους υπόλοιπους ιστορικούς χρόνους.
Ο Ηρόδοτος (VΙΙ,171) γράφει, ότι στην περίοδο του Τρωϊκού πολέμου , παρουσιάστηκε μία μείωση στον πληθυσμό της νήσου Κρήτης αλλά δεν είναι επιβεβαιωμένο αν ήταν πανώλη. Αρκετά χρόνια αργότερα το 251μ.χ. , καταγράφετε το πρώτο κρούσμα πανώλης από τον Coronelli, στο οποίο βρήκα μαρτυρικό θάνατο οι άγιοι Δέκα, κατά τον Διωγμό του Δεκίου.2
Από έγγραφα Ελλήνων, Ενετών και Τούρκων, το πρώτο κρούσμα πανώλης εμφανίζεται το 1330 μ.χ.. Μαρτυρία του Νικολάου Παπαδόπουλου Κομνηνού (1651-1740) μας πληροφορεί την πανδημία που πλήττει τα Χανιά και τον Χάνδακα με αρκετά θύματα 2.
Ανάλογο κρούσμα παρουσιάζεται στην πόλη του Ρεθύμνου από το 1340-1350 η οποία χαρακτηρίζεται ως μαύρη πανώλη. Επίσης το 1365, ενώ το 1376 διατάχτηκε από τον Δούκα, το Συμβούλιο και τους Ρέκτορες της Κρήτης , ο πληθυσμός του Χάνδακα να παραμείνει στην πόλη μαζί με τις οικογένειες τους για μην επεκταθεί ο συγκεκριμένος λοιμός στην ύπαιθρο. Επίσης θεσπίστηκαν νόμοι για την μείωση των φόρων και των χρεών τους 3.
Το 1389 ο H.Noiret αναφέρει ότι αναβάλλεται το ταξίδι εμπορικών αντιπροσώπων στο νησί, το οποίο πλήττεται από λοιμό.
Μεγάλο κρούσμα επιδημίας συνέβη το 1398 στο νησί όπως αναφέρεται (H.Noirret σελ.92-93)), στο Θέσπισμα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας. Μαρτυρίες αποκαλύπτουν ότι μεταφέρθηκε στην Πελοπόννησο και συγκεκριμένα στη Μεθώνη και την Κορώνη στις 4 Απριλίου του 1399. (Η.Νoirret σελ.101)
Νέα επιδημία εμφανίστηκε στο νησί με περισσότερα από 15.000 θύματα και διήρκεσε δυο περίπου χρόνια γύρω στα 1408-9. Η πανώλη μεταφέρθηκε από την Κάρπαθο, στα θύματα της ήταν και ο Δούκας της Κρήτης Leonardo Trivisan 4, ενώ ανάλογοι λοιμοί παρουσιάστηκαν το 1418-1419, το 1456-1457, 5.
Το 1522-1525 επίσης μεγάλος λοιμός πανώλης αναφέρεται στον κώδικα Paris, gr. 938, f 199 v.
Επανάληψη του φαινομένου έχουμε τo 1571, και μαρτυρία αποτελεί ποίημα γραμμένο για την άλωση της Κύπρου από τους Τούρκους. 6
Η μεγαλύτερη όμως πανδημία παρουσιάστηκε το 1592 και διήρκεσε μέχρι το 1595 με διαστήματα ύφεσης. Από τα έγγραφα της μονής των Απεζανών, η οποία βρίσκεται στην Κρήτη, παίρνουμε πολλές πληροφορίες. Τα έγγραφα τα οποία ανήκουν στο Ελληνικό σχολείο Σκοπέλου, τα επεξεργάστηκε ο Σπ. Λάμπρου. Την μελέτη του δημοσίευσε στα Βραχέα Χρονικά, σ.σ.11-17.
Από αυτή οι πληροφορίες που διεξάγουμε είναι συγκλονιστικές. Περίπου 8.600 κάτοικοι του Χάνδακα πέθαναν, σε σύνολο 16.000, ενώ πάνω από 5.300 κάτοικοι της υπαίθρου αποδήμησαν σε σύνολο περίπου 14.000.
Αρκετά προβλήματα δημιουργήθηκαν μέσα στους κόλπους της εκκλησίας με τους θανάτους ιερέων με αποτέλεσμα να παρθούν ειδικές αποφάσεις στην οικουμενική Σύνοδο, με Οικουμενικό Πατριάρχη τον Ιερεμία Β΄ ή Τρανό.
Με τη λήξη του λοιμού οι κάτοικοι του Χάνδακα έκτισαν αρκετές εκκλησίες αφιερωμένες στον Άγιο Ρόκκο, προστάτη κατά του λοιμού της Πανώλης. Άγιος Ρόκκος υπάρχει και στην πόλη των Χανίων (υπάρχει ναός του και στα Χανιά, ο οποίος ανήκε στον βενετικό οίκο των Παολίνι), προφανώς κτίστηκε κάτω από ανάλογες συνθήκες.
Φυσικά το μαρτύριο του νησιού δεν τελειώνει εδώ αφού και το 1611 καταγράφετε στην ιστορία και άλλο περιστατικό, το 1630, το 1646, το 1655 στη μεγάλη πολιορκία. Το Σεπτέμβριο του 1966, ο Φραγκίσκος Μοροζίνης σε απάντηση των τιμαριούχων Κρήτης ενόψει παραδόσεως του νησιού αναφέρει 7 : «Ημείς Φραγκίσκος Μορεζίνης υπό την ηγεμονία της Βενετίας Αρχιστράτηγος. Το πιστότατον Κοινόν και ο Λαός της πόλεως ταύτης έδωσαν, κατά το διάστημα του μακρού, κοπιώδους, πεισμόνος και αιματηρού πολέμου, την πλέον πειστικήν απόδειξιν σταθερότητος και αφοσιώσεως, εξοδεύοντες τα αγαθά των υποβαλλόμενοι εις καταστροφάς ανεπανόρθωτους πανώλους και λοιμού, τα πάθη τα οποία έδειξαν εις τους ίδιους και εις τους μεταγενέστερους ποσά τους οφείλονται…»6
Αναφορές υπάρχουν για τον Χάνδακα και για το Ρέθυμνο ενώ ελάχιστες για τα Χανιά λόγω της καταστροφής των επίσημων εγγράφων της πόλης των Χανίων από τους Τούρκους το 1645. Πιθανόν όμως ανάλογες επιδημίες και απώλειες στον πληθυσμό της περιοχής να συνέβησαν. Όλες αυτές οι πανδημίες, τα φυσικά καταστροφικά φαινόμενα, ‘όπως των σεισμών δημιουργούσαν πάντοτε προβλήματα στην οικονομία, στην κοινωνία, στην πολιτεία. Προβλήματα τα οποία με την πάροδο των χρόνων επουλώνονταν αφήνοντας το στίγμα τους στην τοπική κοινωνία, στη βενετική αποικία και στην ευρύτερη οικονομία της. Η πολιτιστική παραγωγή επηρεαζόταν άμεσα αφού οι ισορροπίες στην κοινωνία μεταβαλλόταν και επηρέαζαν την πνευματική παραγωγή. Πάραυτα πάντα αντιμετώπιζαν τα προβλήματα και στους τελευταίους αιώνες Κρήτες και Βενετοί συνυπήρχαν ειρηνικά για να μας αφήσουν μια σημαντική παρακαταθήκη, στην οποία χρέος έχουμε να την διατηρήσουμε ζωντανή .
1. σεισμοί της Κρήτης, Ελ. Πλατάκης, Κρητικά Χρονικά, τεύχος Δ,1950
2. στο έργο του Historia gymnasia Patavini, Venetiis, 1726 σελ.161
3. Η πανώλη εν Κρήτης, Συμβολή εις την ιστορία των επιδημιών της νήσου, Θ. Δετοράκης
4. Fl .Cornelius, Creta sacra, τεύχος ΙΙ, σελ. 356
5. Fl. Cornelius, Creta sacra, τεύχος ΙΙ, σελ. 390
6. Η Κρήτη εν ανεκδότω ποιήματι επί της αλώσεως της Κύπρου, Ά Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίου, Κρητικά Χρονικά ΙΕ,1961-1962 σελ. 156-173
7. Πρβλ. Σοφίας Αντωνιάδη, οικονομική κατάσταση των πόλεων της Κρήτης κατά την εποχή του πολέμου 1645-1669, Θησαυρίσματα του Ελληνικού Ινστιτούτου Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών 4, 1967, σσ. 38-52, εν. σ. 47
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου