Η ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΥ ΔΟΜΙΝΙΚΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ

Ακούγεται πράγματι τετριμμένο το να πεις ότι ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος είναι ένας από τους 10-20 μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των εποχών. Στην εποχή μας το έργο του έχει την καθολική αναγνώριση κοινού και κριτικής και δεν αφήνει καμιά αμφιβολία για την πρωτοτυπία και τη διαχρονικότητά του. Κανείς πριν και μετά από αυτόν δεν πλησίασε ούτε τόλμησε να μιμηθεί αυτό το υπερκόσμιο ύφος αλλά και την ιδιαίτερη πνευματικότητα και δύναμη των έργων του.
Λίγο μετά το θάνατό του το έργο του είχε πέσει στην αφάνεια και την περιφρόνηση, εκτός ίσως από τις προσωπογραφίες. Άλλωστε ούτε στην εποχή του γνώρισε την επιτυχία π.χ. του Velasquez (που επηρεάστηκε από τον Θεοτοκόπουλο). Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ακόμη, είχαν συγκεντρωθεί "ιατρικές αποδείξεις" της παράνοιας ή της κακής όρασής του (υποτιθέμενος αστιγματισμός) σύμφωνα με τις οποίες υποτίθεται δικαιολογούνταν το ακατανόητο για τους κλασικιστές και νατουραλιστές ακαδημαϊκούς έργο του. Εν μέρει δικαιολογημένα: ήταν πολύ πρωτοποριακός για την εποχή του, έστω κι αν (κατά τη γνώμη μου) η πνευματική δύναμη της τέχνης του προέρχεται απευθείας από την κληρονομιά του Μεσαίωνα. Πρέπει πιστεύω να παραδεχτούμε πως το θρησκευτικό περιεχόμενο του έργου του είναι απόλυτα συμβατό με την εποχή του, ακόμη και με τις "ιδιαιτερότητες" του μισαλλόδοξου, βίαιου, κοσμικού και ταυτόχρονα μυστικιστικού ισπανικού καθολικισμού. Εκείνο που δυσκολευόντουσαν τότε να αποδεχτούν είναι αυτή η παράξενη οραματιστική τεχνική του, αυτά τα μακρόστενα πρόσωπα με τα μακριά αυτιά, τα λεπτά και παραμορφωμένα άκρα, αυτούς τους στρεβλούς κι απόκοσμους φωτισμούς, τις έτοιμες να εκραγούν συνθέσεις όπου από το κέντρο του πίνακα ξεπετάγονται με ορμή τα πρόσωπα.

Τώρα βέβαια τα πράγματα είναι πολύ πιο δύσκολα. Η εποχή μας, εποχή ορθολογισμού και αναίρεσης των πάντων, δε χαρακτηρίζεται από καμιά πνευματικότητα. Είναι όμως πολύ πιο έτοιμη να δεχτεί την υφολογική πρωτοπορία, αυτόν τον ιδιαίτερο μανιερισμό του Δομίνικου καθώς και τον πρωτοποριακό για την εποχή "ρομαντισμό" του (όταν ρομαντικό καταλήξαμε να εννοούμε καθετί μη ορθολογικό και χρησιμοθηρικό, οτιδήποτε προερχόμενο από τον κόσμο της ψυχής και των συναισθημάτων).
Με την εμφάνιση του εξπρεσιονισμού στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι., το έργο του El Greco θεωρήθηκε και θεωρείται προδρομικό αυτού του ρεύματος. Προσωπικά νομίζω πως, εξαιτίας της μεγάλης γενικότητας του όρου εξπρεσιονισμός, η αυτονομία του ως εικαστική τεχνοτροπία είναι αμφίβολη. Γι αυτό και δεν πιστεύω ότι αξίζει να μιλάμε για τη σχέση εξπρεσιονισμού - Θεοτοκόπουλου. Η τέχνη του Θεοτοκόπουλου ήταν πιο προχωρημένη από αυτά τα κακότεχνα εγκεφαλικά κατασκευάσματα των "επιγόνων" του. Το θρησκευτικό αίσθημα και γενικότερα η πνευματικότητα μιας ολόκληρης εποχής δίνουν πολύ πιο ουσιαστικά ερεθίσματα για "έκφραση" (expression) απ ότι οποιαδήποτε συνειδητή εγκεφαλική επιλογή "πρωτοπορίας". Τέλος πάντων, όλα τα παραπάνω είναι η δική μου άποψη στο θέμα.Υφολογικά, ο Δ.Θ. έχει δυο βασικούς άξονες επιρροών, που αν τους κατανοήσουμε θα καταλάβουμε καλύτερα και τη δική του τέχνη. Ο ένας είναι, φυσικά, η μεταβυζαντινή ζωγραφική (αγιογραφία) της πολύ σημαντικής Κρητικής Σχολής του 15ου-16ου αι. που κι αυτή με τη σειρά της δέχτηκε πολύ ισχυρές τις επιδράσεις της εκοσμικευμένης ιταλικής αναγεννησιακής σχολής. Η ζωγραφική του ποτέ δε θα ήταν αυτό που είναι χωρίς τη βυζαντινή παράδοση (αν και προσωπικά δεν μπορώ να εκτιμήσω την αξία της ίδιας της βυζαντινής ζωγραφικής, όντας πολύ εξαϋλωμένη και θρησκευόμενη για να την καταλάβω, αν εξαιρέσω μερικά έργα της Κρητικής Σχολής και του τέλους της μεταβυζαντινής αγιογραφίας).
Ο δεύτερος άξονας είναι η απευθείας επίδραση των Ιταλών αυθεντιών εποχής του, ειδικά των Tiziano, Μιχαήλ-Άγγελου, και κυρίως του Tintoretto. Ομορφιά, προοπτική, χαλάρωση του περιγράμματος, ελευθερία στη σύνθεση, ισχυροί φωτισμοί και φωτοσκιάσεις, όλα αυτά είναι οι -ομολογουμένως τεράστιες- κατακτήσεις της Ιταλικής Σχολής που πρώτη ξέφυγε από τους περιορισμούς της μεσαιωνικής θρησκευτικής ζωγραφικής.
Τέλος, να μη ξεχνάμε την επίδραση του περιβάλλοντος (δηλαδή του θρησκευτικού και πολιτιστικού κέντρου της Ισπανίας που ήταν τότε το Τολέδο) στην τέχνη του Δ.Θ. Δηλαδή στην καλύτερη περίοδο της παραγωγής του. Οι ίδιοι οι Ισπανοί δεν έχασαν την ευκαιρία να την υπερτονίσουν ενώ οι Έλληνες να τη μειώσουν υπέρ της βυζαντινής (άρα ελληνικής, για όσους έχουν κατανοήσει τη συνέχεια της βυζαντινής τέχνης με αυτή του ύστερου αρχαίου κόσμου) επίδρασης. Πολύ σημαντική επιρροή θα έλεγα: μια επίσκεψη στην Ισπανία και ειδικά στο Τολέδο θα σας πείσει. Οι Ισπανοί είναι λαός με θυελλώδη ιστορία, ακριβώς σαν την ιδιοσυγκρασία τους. Ικανοί για τα μεγαλύτερα και τα χειρότερα.
Επειδή η περαιτέρω "αξιολόγηση" της τέχνης του Ελ Γκρέκο και η ανάλυση των επιρροών του είναι πολύ πάνω από τις δυνατότητές μου, σταματάω εδώ. Δε θα 'θελα να αντιγράψω στα τυφλά ένα βιβλίο, προτιμότερο είναι π.χ. να ανοίξετε οποιαδήποτε σοβαρή εγκυκλοπαίδεια και να διαβάσετε μόνοι σας. Για όσους αρέσκονται στις περιηγήσεις στο Διαδίκτυο, το Web Museum είναι μια καλή επιλογή.
Author: "kreta (noreply@blogger.com)"