ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΣΤΟ ΕΛΕΟΣ ΤΩΝ...

.....εμπρηστών
Δημοσιεύθηκε στα Χανιώτικα Νέα
Γράφει ο Βασίλης Κνιθάκης*
Πριν λίγες ημέρες ξέσπασε μια πυρκαγιά από εμπρησμό στην περιοχή των χωριών Βάθης και Κεφάλι. Έσβησε αφού έκαψε ελιές και περιουσίες φτωχών ανθρώπων που ζούσαν από αυτές, έκαψε δάσος με πεύκα και κυπαρίσσια, έκαψε θαμνώδη και χορτολιβαδική έκταση τεράστιας περιβαλλοντολογικής αξίας. Μετέτρεψε την περιοχή τριών ή τεσσάρων χωριών σε κρανίου τόπο.
Η πύρινη αυτή κόλαση απείλησε με οριστικό αφανισμού δύο ανεκτίμητης αξίας μνημεία της βυζαντινής και μεσαιωνικής μας παράδοσης
Αυτά ήταν το κοιμητήριο της Μεταμόρφωσης του Σωτήριος το χωριό Κεφάλι και το ξωκκλήσι του Αγίου Αθανασίου στην περιοχή μεταξύ Βάθης και Κεφαλίου.
Γι’ αυτά δεν ακούστηκε τίποτα κι αν ακούστηκε δεν συνειδητοποιήθηκε το μέγεθος της απειλής.
Για να καταλάβουμε τι κόντεψε να χάσουμε ας δούμε πρώτα τι θησαυρούς έχουμε και πώς συμπεριφερόμαστε γι’ αυτούς.
Πριν εκατόν δέκα χρόνια ήλθε στην Κρήτη .....
.. ένας Ιταλός αρχιτέκτονας, αρχαιολόγος, ο  Giuseppe Gerola.
Ο Giusappe Gerola γεννήθηκε το 1877 και πέθανε το 1938 στην Ιταλία
Το 1900 το Ινστιτούτο Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών της Βενετίας τον έστειλε ως  επικεφαλής ενός ολόκληρου συνεργείου από ειδικευμένα άτομα στην Κρήτη, με εντολή να μελετήσει, φωτογραφήσει και καταγράψει τα ενετικά μνημεία σε όλο το νησί, προτού αυτά  καταστραφούν από τον χρόνο. Έφτασε στην Κρήτη σε μια εκρηκτική κατάσταση την περίοδο της ανεξαρτησίας της  Το παγκόσμιο ενδιαφέρον είχε επικεντρωθεί τότε στην περιοχή της Κρήτης
Γιατί ανοιγόταν η Διώρυγα του Σουέζ, που έως τότε ήταν το μεγαλύτερο τεχνικό οικονομικό γεγονός που έχει δει η ανθρωπότητα. Η ολοκλήρωση όμως του έργου αυτού, προϋπόθετε στρατιωτικό έλεγχο της περιοχής, και ο στρατιωτικός έλεγχος θα εξασφαλιζόταν με ισχυρή παρουσία Ναυτικού και Στρατού κοντά στο Σουέζ .
Οι αρμόδιοι επί των στρατιωτικών θεμάτων ανακάλυψαν ότι ιδανικό μέρος για τον στρατιωτικό έλεγχο της περιοχής ήταν ο όρμος και το λιμάνι της Σούδας.
Οι διπλωμάτες, κυρίως Άγγλοι τότε, ανακάλυψαν ότι υπάρχει καταπίεση του Κρητικού λαού από τους Τούρκους στο νησί.
Και φρόντισαν να το κάνουν δημοσίως γνωστό, τόσο στον κόσμο όσο και στις κυβερνήσεις.
Και οι Κρητικοί δεν έχασαν την ευκαιρία να ξεσηκωθούν για μια ακόμη φορά.
Και τότε αμέσως οι μεγάλες δυνάμεις της  εποχής δεν έχασαν την ευκαιρία να στείλουν στόλους και στρατιώτες στο λιμάνι της Σούδας για να περιφρουρήσουν την ειρήνη.
Γέμισε ο τόπος στρατιώτες και ναύτες, Γάλλους, Άγγλους, Ιταλούς, Αυστριακούς, Γερμανούς, Τούρκους (νέες αφίξεις) και Έλληνες (εθελοντές).
Η Κρήτη έμοιαζε με ένα καζάνι που βράζει κάθε μέρα σκοτωμοί, εμπρησμοί και σφαγές.
Όλοι οι ξένοι έλεγαν ότι επιβάλουν την ειρήνη, στην πραγματικότητα ο καθένας ήθελε να προσαρτήσει την Κρήτη με το μέρος του.
Σε αυτό το καζάνι και σε αυτή την εκρηκτική ιστορική στιγμή ήλθε ο Gerola. Γύρισε την Κρήτη από τη μια άκρη μέχρι την άλλη. Με τα πρωτόγονα (για σήμερα) μέσα μεταφοράς, μουλάρια και γαϊδούρια, φωτογράφισε και μελέτησε κάθε πέτρα που είχε μείνει όρθια από τον χρόνο και τους Τούρκους (της περιόδου της Ενετοκρατίας).
Το έργο που άφησε είναι ένα από τα σπουδαιότερα στην ιστορία της Αρχαιολογίας και της Κρήτης.
Βρήκε ανάκτορα, πύργους και φούρια, όχι μόνο στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης, αλλά και σε μικρά απόμερα χωριά, που δεν τα έγραφε ούτε ο χάρτης κι ήταν ξεχασμένα κι από τον Θεό και από τους ανθρώπους. Ανακάλυψε και φωτογράφισε ξωκκλήσια γαντζωμένα σε βουνοπλαγιές που έκρυβαν μέσα τους πολιτισμό, παράδοση και ιστορία εκατοντάδων χρόνων.
Κι από τότε τι έγινε;
Εγκατάλειψη αδιαφορία, φθορά, καταστροφή.
Πρέπει να αναφέρουμε ό,τι γλύτωσε οφείλεται στη θρησκοληψία του κόσμου της υπαίθρου, και τη φτώχεια των ανθρώπων των αστικών κέντρων που δεν είχα λεφτά να γκρεμίσουν το παλιό και στη θέση του να σηκώσουν ένα 'σύγχρονο'.
Πρέπει όμως να ομολογήσουμε ότι από την δεκαετία του εξήντα και μετά, τη μελέτη, τη σωτηρία και την αναστήλωση των Βυζαντινών  μνημείων ανέλαβε με πολύ μεγάλη φροντίδα  και ζήλο η Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Ειδικά στα τελευταία χρόνια έγινε μια πραγματική έκρηξη από συντηρήσεις, κυρίως σε εκκλησίες και σε οχυρώσεις των μεγάλων τειχών.
Τα σπίτια και τα αρχοντικά έχουν αφεθεί στην πλειονότητά τους στην τύχη τους.
Η φθορά του χρόνου είναι αμείλικτη κι αν δεν δοθεί περισσότερη σημασία υπάρχει φόβος ότι οι λίγοι τοίχοι που έχουν μείνει όρθιοι σε μερικά χρόνια θα έχουν εξαφανιστεί ολότελα.
Τι μνημεία έχει καταγράψει στο χωριό Κεφάλι ο Gerola;
Σε τι κατάσταση είναι σήμερα;
Τι κινδύνευσε από οριστικό αφανισμού λόγω της φωτιάς;
Αφού οι ξένοι μάς έμαθαν την ιστορίας μας και αφού γνωρίσουμε τους θησαυρούς της παράδοσής μας που βρίσκονται δίπλα μας ας αναλογιστούμε τις ευθύνες μας και τι κόντεψε να χάσουμε μια για πάντα.
Αρχίσουμε με το γαντζωμένο σε μια βουνοπλαγιά ανάμεσα στα πεύκα και στα κυπαρίσσια εκκλησάκι του Αγίου Αθανασίου. Βρίσκεται μεταξύ Βάθης και του χωριού Κεφάλι.
Η σημερινή εξωτερική του όψη είναι αποκαρδιωτική. Κρανίου τόπος.
Όλα μαύρα μόνο πού και πού μια τούφα από πράσινες πευκοβελόνες πάνω στα δέντρα δείχνουν τη μάχη της φωτιάς με τους πυροσβέστες.
Το εκκλησάκι μικρό και ταπεινό βρίσκεται πάνω από το καμένο σχολείο, με τα καμένα και σπασμένα τζάμια στα παράθυρα, που ο αέρας χτυπά δίνουν ένα ήχο που μοιάζει με πένθιμο επιθανάτιο ρόγχο.
Το εκκλησάκι γλύτωσε με μια μαυρισμένη πόρτα μόνο.
Έτσι κράτησε ακέραιο στο εσωτερικό του την  τέχνη, την παράδοση και την ιστορία εκατοντάδων χρόνων.  Η έκπληξη του επισκέπτη είναι απερίγραπτη όταν ανοίξει η μαυρισμένη πόρτα και μπει μαζί με το φως στο εσωτερικό της μονόκλιτης βασιλικής που είναι το εκκλησάκι.
Αμέσως στα δεξιά σου σε υποδέχονται δύο κτητόρισσες Βενετοκρητικές αδελφές, η Άννα   και η Μονάννα.  Είναι όρθιες σοβαρές και με λεπτά χαρακτηριστικά σε στάση χαιρετισμού.
Και στις δύο το αριστερό τους χέρι είναι κολλημένο στο σώμα τους στο ύψος της κοιλιάς, το δεξί τους χέρι είναι υψωμένο στο ύψος του  στήθους με την παλάμη στραμμένη προς το μέρος του επισκέπτη σαν να θέλουν να τον χαιρετίσουν από μακριά κουνώντας το δεξιά αριστερά.
Δύο λεπτά και περιποιημένα φρύδια στολίζουν το ωραίο πρόσωπό τους και σκεπάζουν τα όμορφα μάτια τους με το επιμελημένο ελαφρύ μακιγιάζ.
Το πρόσωπό τους είναι σοβαρό και τα χείλη τους μικρά και κόκκινα.
Η Άννα φορά ένα σκούφο που καλύπτει όλα τα μαλλιά της. Η Μονάννα φορά ένα κεφαλόδεσμο που καλύπτει το πίσω μέρος της κεφαλής της αφήνοντας στο άλλο εμπρός μέρος να φαίνονται τα κοκκινόξανθα μαλλιά της. Φορούν λαμπρές μακριές και έξωμες τουαλέτες.
Της Άννας το φόρεμα έχει βαθύ μπλε χρώμα  με κόκκινη ραφή γύρω - γύρω. Η Μονάννα φορά ένα πορτοκαλί φόρεμα με μπορντούρες σκούρες κόκκινες.   Και οι δύο φορούν πελώρια στρογγυλά σκουλαρίκια που θα ζήλευαν κι οι σημερινές μοντέρνες γυναίκες. Της Μονάννας το προσώπου είναι σχεδόν κατεστραμμένο και δεν διακρίνεται καλά.
Είναι βέβαια 620 ετών!!!  Ευτυχώς που τις διέσωσε ο Gerola κι ήταν τόσο ο θαυμασμός του, που σε ένα μοναδικό άλμπουμ έγχρωμων έξι φωτογραφιών που είχε στο βιβλίο του, η μία από αυτές είναι η φωτογραφία της. Άννας και της Μονάννας. Τη φωτογραφία αυτή την ανατύπωσαν χιλιάδες άλλα νεότερα  βιβλία, ενώ δεκάδες εργασίες έχουν γίνει με βάση τη φωτογραφία αυτή.
Οι χρήσιμες πληροφορίες που παίρνουμε είναι για τη θέση των γυναικών στην τότε κοινωνία, το πώς ντυνόταν και το πώς στολιζόταν, που ίσως να τις ζήλευαν και οι σημερινές σύγχρονες γυναίκες. Ο υπόλοιπος διάκοσμος με τους Αγίους και την ιστορία της εκκλησίας μας είναι σε σχετικά καλή κατάσταση. Σπουδαιότερες είναι οι κτητορικές επιγραφές καθώς και η χρονολόγηση ανέγερσης της εκκλησίας που αναφέρεται το έτος 1393 μ.Χ.
Σημαντικότερες ιστορικές πληροφορίες παίρνουμε από το εκκλησάκι της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος που είναι σήμερα κοιμητήριο του χωριού και βρίσκεται δίπλα στον πύργο του Καλλέργη.
Εκεί κοντά σε μερικά μέτρα απόσταση σταμάτησε η φωτιά αλλά δεν ακούμπησε καθόλου την εκκλησία. Πρόλαβαν οι πυροσβέστες την  ανυπολόγιστη ζημιά.
Στο εκκλησάκι αυτό υπάρχουν κτητορικές  επιγραφές με χρονολόγηση και κάνουν γνωστό  πότε χτίστηκε η εκκλησία.
Eπειδή έχει τον ίδιο ρυθμό με το παρακείμενο κτήριο - αρχοντικό όπως το ονομάζει ο Gerola μας δίνει χρήσιμη πληροφορία το πότε χτίστηκε κι ο Πύργος.
Σε μια επιγραφή αναφέρει ότι η εκκλησία χτίστηκε το 6828 από συστάσεως κόσμου (Μια ημερομηνία που χρησιμοποιούσαν οι Βυζαντινοί στη χρονολόγηση των ιστορικών γεγονότων) δηλαδή το 1320 μ.Χ. Το όνομα που αναφέρουν οι κάτοικοι και έχει διασωθεί ότι είναι πύργος του Καλλέργη.
Παίρνομε πληροφορία ότι χτίστηκε 21 μόλις χρόνια μετά την περίφημη συνθήκη του 1299 γνωστή ως PAX ALEXII KALLERGII KAI 1 χρόνο μετά πεθάνει ο Αλέξιος Καλλέργης και 1 χρόνο πριν έρθει στην Αγιά Ρουμέλη των Σφακιών  και καταπνίξει την επανάσταση των Σφακιανών που έμεινε γνωστή ως επανάσταση της χρυσομαλλούσας
Πολύ χρήσιμες πληροφορίες για να εντοπίσουν μελλοντικοί ερευνητές σε ποιον ανήκει το αρχοντικό που βρίσκεται στο χωριό αυτό και δίπλα στην εκκλησούλα που περιγράφουμε.
Αναφέρομαι για τη συνέχιση της έρευνας σχετικά με την ιδιοκτησία του αρχοντικού που οι κάτοικοι ονομάζουν Πύργο Καλλέργη.
Πολλοί ιστορικοί αμφισβητούν το όνομα και επίσης αμφισβητούν την ιστορία (Χρονικό του Αντωνίου Τριβάν) που αναφέρει πολλά για  την δράση της οικογένειας του Αλέξιου Καλλέργη.
Στην εκκλησούλα αυτή εκτός από τις αγιογραφίες, που αποδίδουν μερικοί ερευνητές στον ζωγράφο Ιωάννη Παγωμένο, υπάρχει πληθώρα από τα χαράματα, σκαλίσματα δηλαδή, πάνω στον τοίχο και στις αγιογραφίες. Είχαν γίνει σε προηγούμενους αιώνες και  πολλές από αυτές αναφέρονται στον 15ο αιώνα άλλες στον 16ο αιώνα κι αναγράφονται ξένα ονόματα.
Πολλά από αυτά τα χαράγματα αποδίδονται  στους πειρατές, οι οποίοι έρχονταν στο χωριό για να το λεηλατήσουν και ν’ αρπάξουν τους κατοίκους για δούλους ή έρχονταν στο χωριό για να βρουν καταφύγιο μετά από καταδίωξή τους.
Πάντως τα χαράγματα  αυτά παρουσιάζουν  μια σπουδαίας ιστορικής σημασίας πληροφορία σχετικά με τη δράση της πειρατείας.
Το πού ήταν τα ορμητήρια τους, εάν υπήρχε σχέση της πειρατείας με το χωριό ή εάν υπήρχαν σχέσεις πειρατών με τους ευγενείς  που έμεναν στο χωριό.
Γιατί συνήθως οι ευγενείς φεουδάρχες προμηθεύονταν δούλους για τα κτήματά τους  από τους πειρατές. Κι αν πράγματι το αρχοντικό που υπάρχει στο χωριό ανήκει στην οικογένεια Καλλέργη, για μελλοντικούς ερευνητές ποια η σχέση του Καλλέργη και η δράση της οικογένειάς του με το χωριό. Είναι μεγάλη ευθύνη σε όλων μας να προσέχουμε και να προστατεύουμε τους πολύτιμους θησαυρούς της τέχνης, της αρχιτεκτονικής, της παράδοσης και της ιστορίας μας.
Όλα αυτά που έφτασαν σε μας πρέπει κι εμείς να τα παραδώσουμε ακόμα καλύτερα στις επόμενες γενιές.  Η τεχνολογία κι η γνώση χρόνο με το χρόνο γίνονται καλύτερες και σοφότερες κι έτσι πράγματα που για μας δεν λένε τίποτα σήμερα, στα επόμενα χρόνια θα μπορούν να δώσουν χρήσιμες πληροφορίες.  Αυτό θα βοηθήσει στο να ξετυλίξουν οι μελλοντικοί άνθρωποι το κουβάρι του χρόνου και να γνωρίσουν πού μπερδεύεται ο μύθος με την πραγματικότητα.
Πρέπει επίσης για μεγάλης σημασίας αρχαιολογικά κτίσματα να υπάρξει στο μέλλον μια μεγαλύτερη πρόνοια και προστασία. Τον τρόπο μπορούν να τον βρούνε οι αρμόδιοι, διότι όσο και να προσπαθεί ο λογικός άνθρωπος να εξαλείψει την ανθρώπινη βλακεία είναι αδύνατο επειδή είναι άπειρη και μη μετρήσιμη, όπως έλεγε κι ένας σύγχρονος σοφός.
* μαθηματικός