ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΤΗΣ ΚΑΡΥΑΤΙΔΑΣ

Γράφει η Ευτυχία Δεσποτάκη
Η αποκάλυψη ενός αρχαίου τάφου, η ενός μνημείου, γενικότερα που έρχεται στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη, είναι  αποκάλυψη ενός ολόκληρου κόσμου, που έζησε πριν από μας «πάλαι ποτέ και επ' εσχάτων». Για ένα ολόκληρο κόσμο θα μιλήσει και το μνημείο της Αμφίπολης, που Σφίγγες και εντυπωσιακές Καρυάτιδες με αινιγματικό βλέμμα και υπομειδίαμα φυλάσσουν αιώνες μέσα στον τύμβο..
Η μεταφυσική αγωνία του ανθρώπου για το μετά τη ζωή και η ανάγκη να ξεπεράσει το θάνατο οδήγησε στην κατασκευή τάφων, ή σημάτων, όπως λεγόταν στην αρχαιότητα για να φυλαχτεί το σώμα και κυρίως η μνήμη του νεκρού.
Ακόμη και όταν για διάφορους λόγους η σορός του νεκρού δεν βρέθηκε πάλι κατασκευάζεται τάφος, κενοτάφιο. Στον Επιτάφιο λόγο του Περικλή για τους νεκρούς του πολέμου αναφέρεται: "Μία δε κλίνη κενή φέρεται των αφανών".
Ένας τάφος μνημειώδης ή απλός σημαίνει πολλά και σηματοδοτεί μια εποχή. Σημαίνει θεσμούς και αξίες μιας κοινωνίας, θρησκεία, πολιτική, παιδεία, κοινωνικές τάξεις οικονομία, σχέση λαών, ήθη, έθιμα. Ποιος ο νεκρός, ποιους ρόλους έπαιξε στη ζωή, τι πίστευε ο ίδιος, ή τι πίστευαν οι δικοί του για τη ζωή και το θάνατο.
Όλα τα παραπάνω θα καθορίσουν .......
..και τον τρόπο ταφής και τη μορφή του τάφου, σήματος, κατά εποχές.
Για την περίπτωση που πιστεύεται ότι ο θανών συνεχίζει τη ζωή και αλλού, χρειάζεται και όλα τα αγαπημένα του αντικείμενα, χρηστικά και κοσμήματα, γι΄αυτό και χιλιάδες είναι τα τοιαύτα, που σαν κτερίσματα βρέθηκαν στους τάφους πλάι στους νεκρούς, κοσμούν τα μουσεία σήμερα και συναρπάζουν τους επισκέπτες. Αγάλματα και επιτύμβιες στήλες, μικρά ειδώλια, κοσμήματα, αντικείμενα, όπλα, αγγεία τελετουργικά, τα λεγόμενα ρυτά, μικρά φιαλίδια για αρώματα, οι αρύβαλοι. Υλικά: πηλός, ο χρυσός, άργυρος, χαλκός, ορείχαλκος, μάρμαρο, λίθος, ορεία, κρύσταλλος, αλάβαστρος κ.α.
  Όλα τα παραπάνω μαζί με τα ταφικά έθιμα, που σκοπό έχουν την ανακούφιση των νεκρών, αλλά και την παρηγορία των ζώντων αποτελούν τεράστιο κεφάλαιο τέχνης και πολιτισμού των κοινωνιών. Ίσως όλα αυτά είναι και μια απάντηση γι΄αυτούς που τάσσονται αβασάνιστα στην καύση
των νεκρών. Το μνήμα είναι σήμα, είναι μνήμη.
Οι τάφοι άλλοτε, λακκοειδείς, μακρόστενοι με το νεκρό σε ύπτια στάση, άλλοτε θολωτοί στους οποίους οδηγεί διάδρομος, όπως οι βασιλικοί  τάφοι των Μυκηνών οι λεγόμενοι θησαυροί, του Ατρέα, του Αγαμέμνονα, της Κλυταιμνήστρας. Πολλές φορές στον ίδιο τάφο είναι θαμμένοι πολλοί, γιατί ο νεκρός βασιλιάς και βασίλισσα πρέπει να έχουν και την ακολουθία τους. Άλλοτε οι νεκροί είναι σε στάση οκλαδόν, οι οκλάζοντες νεκροί, άλλοτε σε λάρνακες, σαρκοφάγους.
Στη Μινωική Κρήτη, οι νεκροί θάπτονται μέσα σε πιθάρια, ως σαρκοφάγους
Στην Αίγυπτο έχομε τους μνημειώδεις τάφους των Φαραώ, όπου σε μεγάλο βάθος φυλάσσεται το σώμα, διατηρημένο σε μούμια για να προστατευθεί και η ψυχή. Τεράστιοι ογκόλιθοι από πάνω δημιουργούν τις πυραμίδες, μυστηριώδη μνημεία παγκόσμιου  ενδιαφέροντος
Η Αθηναϊκή δημοκρατία εισάγει μια εξισωτική απλότητα στα ταφικά μνημεία για να αποφεύγεται η επίδειξη του πλούτου. Τα μνήματα είναι απλά, επισημαίνονται από επιτύμβιες στήλες μαρμάρινες, με λαξευμένα πρόσωπα και παραστάσεις και χαραγμένα επιγράμματα που έχουν σχέση με τον θανόντα. Οι επιτύμβιες στήλες ήταν ένα από τα πιο ενδιαφέροντα μαθήματα της κλασσικής αρχαιολογίας, όταν φοιτούσαμε στο ιστορικό Αρχαιολογικό τμήμα του Πανεπιστημίου. Εξ΄ίσου ενδιαφέροντα είναι και τα επιγράμματα τα αναγραφόμενα στους τάφους. Χιλιάδες από αυτά είναι συγκεντρωμένα στην "παλατινή ανθολογία" μέρος από τα οποία έχει μεταφράσει ο μακαρίτης Αντρέας Λεντάκης.
Ενδεικτικά αναφέρομε  το παρακάτω:
«Αστήρ πριν μεν έλαμπες ενι ζωοίσι Εώος
Νυν δε θανών λάμπεις ‘Εσπερος εν φθιμένοις», που σημαίνει
(Πρώτα στους ζωντανούς έλαμπες αστέρι Αυγερινός
Τώρα που πέθανες στους πεθαμένους λάμπεις Αποσπερίτης)
Οι μακεδονικοί τάφοι της περιόδου του Φιλίππου, του Αλεξάνδρου και των διαδόχων, γίνονται μεγαλοπρεπείς, εκφράζοντας τον πλούτο της εποχής.
Τους μνημειώδεις τάφους με στοιχεία αρχαϊκής και κλασσικής τέχνης εισάγει ο Κάσσανδρος και ο Δημήτριος ο Φαληρέας, τοποτηρητής του στην Αθήνα. Οι βασιλικοί τάφοι της Βεργίνας, και τώρα της Αμφιπόλης είναι δείγματα της μνημειακής ταφικής που είχε σταματήσει στο αθηναϊκό κράτος.
Το ίδιο μνημειώδεις είναι και οι ρωμαϊκοί τάφοι της μετέπειτα εποχής.
Οι πρώτοι χριστιανικοί τάφοι, τα αρκοσόλια στις κατακόμβες, είναι επίσης λιτοί, συνήθως φέροντες το σχήμα του σταυρού με το όνομα του θανόντος και τοιχογραφίες με παραστάσεις συμβολικές από τη φύση, και τον συμβολικό αμνό.
Οι κατακόμβες είναι πολλά μέτρα κάτω από τη γη, όπου προσεύχονται και θάβονται οι χριστιανοί, ενώ στην επιφάνεια μαίνονται οι διωγμοί. Είναι γνωστές οι κατακόμβες της Ρώμης και της Μήλου.
Με βάση τον χριστιανισμό μετά θάνατον ο άνθρωπος περνά σε μια άλλη διάσταση, δεν αποθνήσκει αλλά μεθίσταται « ες χώρα ζώντων» ως ψυχή. Έτσι ο χριστιανικός τάφος όπου κείται ο «δούλος του θεού» είναι απλός με το σταυρό και ένα καντηλάκι που καίει.
Στην πόλη μας την Κίσαμο, με πλούσιο αρχαιολογικό θησαυρό που ελάχιστα έχει έρθει στο φως, αναφερόμαστε στο ρωμαϊκό νεκροταφείο στην περιοχή Μπερντίου, στο Χριστιανικό  κοιμητήριο ανατολικά της Κισάμου και βόρεια του Α΄Γυμνασίου. Επίσης αναφερόμαστε στην επιτύμβια στήλη της Τυρώς από την Πολυρρήνεια. Στο Μουσείο Κισάμου πολλά ευρήματα τάφων εκτίθενται.
Τέλος να πούμε ότι όλα αυτά γράφονται με  αφορμή την αποκάλυψη της Αμφίπολης και να προσθέσομε: Σημασία δεν έχει σε ποιόν ανήκει ο τάφος ή το μνημείο. Σημασία έχει ότι με την καινούργια αυτή ανασκαφή ανοίγει ένα καινούργιο κεφάλαιο πολιτισμού στον τόπο μας!!