ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΑΝΔΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

Οι ορεσίβιοι κτηνοτρόφοι της δυτικής και της κεντρικής Κρήτης φημίζονται για τον επιδεικτικό ανδρισμό τους. Με άλλα λόγια, μια σημαντική όψη της ενδοκοινοτικής ηθικής τους προβάλλεται και ως εξωτερική έκφραση τοπικής ταυτότητας. Χάρη σε πλήθος λογοτεχνημάτων (όπως ιδιαίτερα του Νίκου Καζαντζάκη) αλλά και στην ιστορικά τεκμηριωμένη συμμετοχή τους στις εξεγέρσεις κατά των αλλεπάλληλων ξένων κατακτητών, αποτελούν μια έντονη παρουσία στη θρυλοποιία του ελληνικού εθνισμού. Η κοινωνική τους ιδεολογία εμφανίζει σημαντικές ομοιότητες μ' εκείνη των «κλεφτών» της ηπειρωτικής Ελλάδας πατρογραμμική οργάνωση της συγγένειας, ισχυρά αισθήματα εδαφικής ανεξαρτησίας, δυσπιστία προς κάθε είδους επίσημη αρχή, αλλά συγχρόνως τους φέρνει επανειλημμένως σε αντίθεση με τον κρατικό νόμο. χάρη, κατά μεγάλο μέρος, στην ξακουστή τους αφοσίωση, η οποία συνεχίζεται ακόμη, στη ζωοκλοπή.
Η ζωοκλοπή, κατά συνέπεια, επιφέρει και σοβαρά διλήμματα ταυτότητας. Συνταυτισμένη με τη "ληστεία από τις κρατικές αρχές, αφομοιωμένη όμως απ' τους ίδιους τους βοσκούς στο θρύλο της «κλεφτουριάς» που και οι πιο αγράμματοι ακόμα έμαθαν από μικρά παιδιά του δημοτικού να θεωρούν εθνικό στόλισμα, η ζωοκλοπή παίζει δύο, διαμετρικά αντιπαρατιθέμενους, ρόλους στην καθημερινή εμπειρία τους. Απ' τη μια μεριά δηλαδή, την αποδοκιμάζουν οι ίδιοι πολιτικοί, οι οποίοι όμως την υποθάλπουν ταυτόχρονα μέσω των πελατειακών σχέσεων που αναπτύσσουν με τις πιο δραστήριες κτηνοτροφικές οικογένειες (ή. μάλλον, πατρογραμμικές ομάδες ή «σόγια, «γενιές-, «φάρες"). Στους όρους πάντως του επίσημου λόγου αποτελεί έγκλημα και «μάστιγα» της κτηνοτροφίας. Από την άλλη όμως μεριά, η ζωοκλοπή αποτελεί κοινωνικό θεσμό που επιτρέπει στους κτηνοτρόφους να δοκιμάζουν τη δύναμη εκείνων, με τους οποίους σκοπεύουν να συνάψουν κάποιες συμμαχίες. Από την άποψη εξάλλου και του κράτους η ζωοκλοπή προκαλεί αμηχανία, για η φερόμενη ως ληστρική πράξη αναπαράγει συγχρόνως και τις πιο δοξασμένες ως «εθνικές" αρετές, όπως την άρνηση κάθε μορφής ελέγχου της προσωπικής και της κοινωνικής ελευθερίας.
Οι βοσκοί έχουν από καιρό συνειδητοποιήσει τις πρακτικές και ρητορικές δυνατότητες τις οποίες τους προσφέρει η αμφίσημη έννοια αυτού του θεσμού. Σε μια ζωή άπου η κάθε κοινωνική σχέση ακόμη και μεταξύ πολίτη και κράτους είναι διαπραγματεύσιμη, η ζωοκλοπή λειτουργεί σαν πλούσιο είδος «συμβολικού κεφαλαίου. Είναι ολοφάνερο ότι η κεντρική θέση των ανδροκεντρικών αξιών στον κρατικό λόγο, καθώς και της μυθοποιημένης πια εικόνας του κλέφτη-επαναστάτη δημιουργούν τις καλύτερες συνθήκες για την εσκεμμένη εκμετάλλευση και των τοπικών αξιών στην καλλιέργεια της ισορροπίας μεταξύ επίσημων αρχών και πληθυσμού. Έτσι. εξάλλου, τροφοδοτείται και η καθαρά συνειδητή παραγωγή —ή κοινωνική "παράσταση» —του στερεότυπου ανδρισμού. Το καλούπι είναι έτοιμο, ντόπιο προϊόν, η δε χρήση του εξυπηρετεί, μερικές φορές, την πιο διαυγή σκοπιμότητα. Πολύτιμη η συμβολική επένδυση. Εκεί που κάποτε ο κάθε "καλά κλέφτης» (έκφραση άλλωστε που αποδεικνύει τον θεατρικό χαρακτήρα της δράσης) συνταύτιζε το προσωπικό του γόητρο μ' εκείνο της «γενιάς» του. ο σημερινός ζωοκλέφτης εκμεταλλεύεται συχνά την επίσημη δόξα της «κλεφτουριάς για να δικαιολογηθεί. «Εδώ είναι η ελεύθερη Ελλάδα», ακούγονται να λένε, και καυχιούνται για τους "άγραφους νόμους» τους οποίους αντιπαραθέτουν με τη νομιμοσύνη του κράτους. Σε εκτενέστερη μελέτη μου σ ένα χωριό του Άνω Μυλοποτάμου (Νομού Ρεθύμνης), εξέτασα την καθημερινή αναπαραγωγή, μέσω πράξεων και διηγήσεων, της κοινωνικής ιδεολογίας του ανδρισμού. Σπονδυλική στήλη της ανάλυσης, η καλλιέργεια από τους βοσκούς της κοινωνικής αμφισημίας. Κάθε «κλεψιά" προκαλεί ποικιλία ερμηνειών. Πράξη εκδίκησης, έκφραση καθαρού ανδρισμού, οικονομική αντίσταση, επίδειξη κρητικότητας —ή και όλα μαζί; Ακριβώς όπως συμβαίνει με την ποιητική έκφραση, έτσι και η έννοια όλων των πράξεων πηγάζει από τη συγχώνευση ερμηνειών και από τη μεταφορικότητα της κάθε τέτοιας ενέργειας Σε τέτοιου είδους -κοινωνική ποιητική δεν ισχύει αποκλειστικά μια μόνο εξήγηση. Η παραγωγή του ανδρισμού διέπει την καθημερινότητα και εισχωρεί στα πάντα. Εδώ θέλω να τονίσω ιδιαίτερα τις οπτικές διαστάσεις. Όπως στις «κλεψιές» έτσι και σε κάθε συναλλαγή και σε κάθε «πόζα» οι άντρες του χωριού εκφράζουν μια ποικιλία ταυτοτήτων, που η κάθε μια αντιστοιχεί σ' ένα συγκεκριμένο επίπεδο κοινωνικής αλληλεγγύης. Ομόλογες οι κοινωνικές οντότητες αυτές, αφού όλες οριοθετούνται με βάση την ηθική διαφοροποίηση μεταξύ «ξένων» και «(ε)δικών μας», η εννοιολογική όμως αμφισημία των κοινωνικών "παραστάσεων» επιτρέπει την επιδέξια και ζωηρή διαπραγμάτευση της κάθε περίπτωσης. Στις παρατιθέμενες φωτογραφίες, όπου μερικές φορές οι απεικονιζόμενοι επισημαίνουν την παρουσία του φακού, συχνά όμως όχι, ο αναγνώστης θα διαπιστώσει εύκολα τον κεντρικό ρόλο της χειρονομίας, της γκριμάτσας, της επιδεικτικής κατανάλωσης, του σηκωμένου ποτηριού. Τέτοιου είδους παραστάσεις αποτελούν το κοινό και αποδεκτό νόμισμα της αμοιβαίας επικοινωνίας στο χωριό και φανερώνουν με κυριολεκτικά δραματικά τρόπο τη διαχείριση της ταυτότητας στις καθημερινές συναλλαγές του πληθυσμού. Μέσα στα όρια των καθιερωμένων τύπων, η κοινωνική ζωή ανανεώνεται διαρκώς με την παράβαση και την άρνηση, κατά παραδοξολογία, της συμβατικότητας. Οι παραδοξολογίες είναι άφθονες για όσους επιμένουν στην κυριολεξία της ερμηνείας και στον επίσημο λόγο. Έτσι, παραδείγματος χάριν, το αρνί —κατεξοχήν αντικείμενο της κλεψιάς— λειτουργεί και σον σύμβολο της αγνότητας και της καθαρής ψυχής, υπενθυμίζοντας, κατά πάσα πιθανότητα, την κατά γης παρουσία του Χριστού..........
Michael Herzfeld Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard
Ολάκερο το άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικο Αρχαιολογία στο : www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/883.pdf