Γράφει ο Γ. Πευκιανάκης*
Ο μακαριστός αοίδιμος Ειρηναίος παραμένει σχεδόν δέκα χρόνια από την κοίμησή του ο πλησιέστερος «άγιος». Είχαμε γνωρισθεί και πριν την επιστροφή του από τη Γερμανία, τότε ως νέος εκπαιδευτικός και εγώ και η από μαθήτρια γειτόνισσα του και σύζυγός μου. Από το 1980 και μετά συνυπήρξαμε και ως γείτονες και δάσκαλοι.
Οι επισκέψεις του ως συνήθιζε, ήταν να μας ευχηθεί και να συζητήσομε. Η σχέση του με τα παιδιά των οικοτροφείων και οι επισκέψεις του στα σχολεία ήταν σχέση καθημερινής επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης.
Σε μια τέτοια επίσκεψη, μας προσέφερε δώρο ένα βιβλίο για τον Σωκράτη (470-399
π.χ) .. - τι ωραία το λέει ο Σωκράτης, ότι το ενύπνιο, όραμα τον διέτασσε «μουσικήν ποίει και εργάζου»(Πλάτωνος – Φαίδων 60γ) Υποδηλώνει την σημασία της τέχνης τόσο στην παιδεία, όσο και στη ζωή γενικότερα, με την προϋπόθεση, ότι η παιδεία έχει τελικό στόχο την ανύψωση του ανθρώπου με γνώση αλλά και ευαισθησία, με κρίση και ανθρωπιά, με εσωτερική καλλιέργεια και κοινωνική συνείδηση και εγώ τονίζει, σαν αλογόμυγα που έλεγε ο Σωκράτης, ενοχλώ τους ανθρώπους, ανήσυχοι να είναι στον αγώνα της ζωής στην ορθοδοξία και ορθοπραξία. Όμως -ο πολύς κόσμος συνεχίζει αγνοεί τη διδασκαλία του Σωκράτη και τα περί ιδεών του Πλάτωνος και την μεταφυσική του Αριστοτέλη και ότι το δάσκαλο- που γνωρίζει- πρέπει να διδάσκει και ως πρότυπο και παράδειγμα. Η παρουσία μας στην εκκλησία- των δασκάλων επενεργεί πνευματικά όσο μάλλον και των ιερέων.
- Εμείς λοιπόν σαν εκκλησία τι κάνομε; Ζητούμε και την συνεργασία με τους εκπαιδευτικούς.
Επεδίωκε ο Ειρηναίος να ενισχύσει την επίδραση της εκκλησίας και δια της παρουσίας των δασκάλων και σε κάθε ευκαιρία συνεργάζονταν και με δασκάλους και τι τιμή έλεγε, ένας δάσκαλος κα να ψάλλει στο Αναλόγιο.
Αυτή η συνύπαρξη σχολείου και εκκλησίας ήταν ζητούμενο για τον Ειρηναίο. Η πνευματικότητα των ανθρώπων ως αλληλεπίδραση σχολείου και εκκλησίας, την οποία σε ανώτερη μορφή επιτελούσε και συνεχίζει η Ορθόδοξη Ακαδημία.
Χρόνους πολλούς η φωτεινή μορφή του Ειρηναίου, και το παραδειγματικό του έργο του οδηγεί πολλές ψυχές αλλά και οι μαθητές μας με σεβασμό πολλά θυμούνται.
Έτσι σαν συνέχεια πνευματικής υπενθύμισης, στον νου μου το κήρυγμα και η ζωή του Ειρηναίου, ο Σωκράτης και ο Χριστός συμπορεύονται αέναοι οδηγοί της ψυχής.
Φιλοσοφία και πίστη. Η φιλοσοφία, η αναζήτηση της αλήθειας της πραγματικότητας. Αυτή η φιλία, η φιλότητα αγνή συνύπαρξη με την σοφία. Όπου σοφία, σεβασμός σέβομαι και σεμνός ο σοφός! Σοφός, η δυνατότητα να δεις το εσωτερικό φως και την μεταβλητότητα των πραγμάτων. Όποιος μένει στην επιφάνεια του κόσμου στα μεν εύκολα ναρκώνεται στα δε δύσκολα καταρρακώνεται.
Οι Διοσημίες της μαντικής σήμαιναν μια διαδραστικότητα με το Υπέρτατο, όπου έρχεται η πίστη και η προσευχή να ενεργοποιήσει την ψυχή. Καμιά μαντεία όμως και κανένας οιωνός δεν πρέπει να εμποδίζει τον ανώτερο αγώνα, που το καθήκον επιβάλλει, όταν στην Ιλιάδα του Ομήρου παρά την πρόβλεψη της ήττας των Τρώων ο Έκτωρ επιλέγει «είς οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρης»
Παιδεία είναι η με την φιλοσοφία- επιστήμη- καλλιέργεια της ψυχής. Ψυχή εις τον Όμηρο είναι η ζωή στο φως, αφού ο Άδης είναι σκοτεινός, όπου δεν έχει φως, ζωή είδος - Α-ε-ιδης.
Η αφιλοσόφητη ζωή (αδιαφορία για την ψυχή) με υπερβολικό φόβο και χωρίς μέτρο οδηγεί στον χρηματισμό - διαρκής αγωνία πλουτισμού- για πολυτελή ζωή, την δυσκολία καλύψεως αναγκών, τ ’αναπάντεχα της ζωής, επίσης στη συσσώρευση αγαθών οδηγεί και ο άμετρος συναγωνισμός επιδείξεως και η επιδίωξη και διατήρησης εξουσίας.
Η άγνοια-η μη βαθύτερη γνώση- μεγεθύνει τον φόβο, αυξάνει τον ατομισμό, μας απομακρύνει από την φιλανθρωπία, μας προτρέπει όμως στην ικανοποίηση επιθυμιών που σε πολλούς γίνονται πάθη. Ο άνθρωπος αφημένος στον θόρυβο των παθών, την ανάγκη εξεύρεσης μέσων-χρημάτων- διαρκούς προσπάθειας, «επακούσαι και παρασχείν την διάνοιαν ου δύναται»- Δεν βοηθά τον νου του να καταλάβει.
Εσωτερική διάνοια είναι η ενθύμηση «ποιος είμαι». Χωρίς το «γνώθι σ’ αυτόν» την αυτοσυνειδησία, υπό τον θόρυβο των παθών, η ψυχή σιωπά και ο άνθρωπος λυγίζει. Κατά τον Σωκράτη η πραγμάτωση του κακού γίνεται από άγνοια του αγαθού « ουδείς εκών κακός» Η σοφία είναι σώζουσα, το φως εντός της υποστάσεως μας.
Η πίστη στο χριστιανισμό είναι πέρα από τις άλλες γνώσεις σχέση αλήθειας, της δια του Θεανθρώπου σωτηρίας της ψυχής σε μια αιωνιότητα που την βιώνομε από εδώ.
Η ψυχή- συνείδηση του ποιος είμαι- και η συμπεριφορά μου έναντι των άλλων, σημαίνει και δια τον χριστιανό, τον σταθερά πιστό στα θεμελιώδη διδάγματα, που πολλοί «άγιοι» ηρωικά και με αυτοθυσία υπερασπίστηκαν. Αυτά τα ιερά από την ιστορία και την παράδοση, κάθε συνεπής σε αξίες και πίστη δεν παρακάμπτει με ευκολία.
Από τους αρχαίους φιλοσόφους ως τους μεγάλους πατέρες, από την Αθηνά - Ηθονόη- το πρώτον- νόηση με ήθος σημαίνει,- ως την Παναγία- αγνότητα και αγιότητα- οι Θεϊκές ιδιότητες είναι ηθική που στηρίζεται σε «αξίες» αρετή, δικαιοσύνη, αγάπη, οι οποίες υπάρχουν μέσα μας. «Η βασιλεία του Θεού εντός ημών εστί» (Λουκάς ιζ21) Ταυτόσημη αντίληψη ελληνικής φιλοσοφίας και χριστιανισμού: Η ψυχή ελέγχει το σώμα και η πορεία στη γνώση- φιλοσοφία- ανυψώνει την διάνοια όπου βίωμα και προσταγή είναι ο σεβασμός του θείου.
Δεν έχομε μηδενιστική φιλοσοφία, η αιτία των όντων έχει Αρχή, όποιος απορρίπτει τον Θεό απορρίπτει την ύπαρξη «Μηδεν εκ του μη όντος γίγνεσθαι μηδες το μη όν φθείρεσθαι» . Τίποτα δεν γίνεται από το τίποτα και τίποτα δεν καταστρέφεται ώστε να γίνει τίποτα (Δημόκριτος 460-370 π.χ)
Ο Ιησούς διδάσκει κυρίως για την ευθύνη των πράξεων, όχι τον φόβο του Θεού αλλά και η Εκκλησία περισσότερον επικαλείται όχι την δύναμη αλλά το έλεος του Κυρίου «Κύριε Ελέησον!»
Η φιλοσοφική αντίληψη περί του θείου υπερβαίνει την ανάγκη κρίσεως από τους θεούς αλλά και τον φόβο του θανάτου και εξαγιάζει την πράξη του αγαθού με ανιδιοτέλεια «κάλλιον εστί αδικείσθαι ή αδικείν» -Σωκράτης- ή του καλού Σαμαρείτου- Χριστός.
Το ενδιαφέρον του ανθρώπου πρέπει να εστιάζεται στην αναζήτηση, την γνώση του αγαθού, διότι η άγνοια είναι το λάθος και αυτός που δεν επιτυγχάνει τον στόχο, αυτός που σφάλλει, αμαρτάνει, αμαρτία - σφάλμα. Η λάθος ζωή με σφάλματα, αμαρτίες, είναι έξω από την θεϊκή ουσία, -ενέργεια- που είναι η ψυχή, και αυτή ζημιώνει.
Παραστατικά, θυμώνοντας ο Ειρηναίος στο κήρυγμα, για αφύπνιση τόνιζε, «δεν υπάρχει άλλη ζωή, μια είναι η η ζωή θείο δώρο, που συνεχίζεται, αν χαλάσεις αυτή την ζωή ποια συνέχεια θα περιμένεις;»
Κατά τους συμπαντικούς φυσικούς (Deepak Chopra και Μηνά Καφάτο) καθένας μας είναι το Σύμπαν και είναι σημαντικό να το ανακαλύψομε, και επιστρέφοντας σε θεμελιακές αξίες που δίδαξαν οι μαθητές του Σωκράτη και του Χριστού.
Είναι τυχαίο που οι δυό μεγάλοι αυτοί δάσκαλοι όχι μόνο δεν έγραψαν, αλλά και δεν εφρόντισαν πέρα της διδασκαλίας των – Υπήρξαν παραδειγματικά πρότυπα δασκάλου δια της παρουσίας των. Η διδασκαλία των είναι περισσότερο μάθηση δι’αλληλεπίδρασης. Ο πολύς Πλάτων, οι μαθητές του Κυρίου ημών Ιησού και ο μέγας Παύλος έδωσαν στην ανθρωπότητα αιώνια κείμενα. Προγενέστερος ο Σωκράτης προετοίμασε δρόμο στον Θεάνθρωπο. Σε πολλές εκκλησίες ο Σωκράτης και άλλοι φιλόσοφοι εικονίζονται ως «άγιοι προ Χριστού»
Το του Σωκράτη «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα» είναι η ταπείνωση του δασκάλου, όπου η παραδοχή του άλλου, εξυψώνει τον μαθητή και με την μαιευτική- διαλεκτική- γεννάται η αλήθεια ως κοινή παραδοχή.
Ο Χριστός αποκαλεί εαυτόν «ραβί» δάσκαλο και απευθύνεται στους μαθητές του «υμείς δε μη κληθητε καθηγηταί…πάντες δε υμείς αδελφοί έστε» (Κατά Ματθαίον23.10)
Τι ήλπιζε ο Χριστός να μείνει από τη διδασκαλία του στον κόσμο, στο νου αυτών των μέχρι χθες αλιέων; Η υπερβατικότητα κάποιων θαυμάτων ή η ταπείνωση του; «Μυσταγωγών σου κύριε του μαθητάς σου εδίδασκες λέγων» (Ύμνος Μ. Τετάρτη- «μυστικός δείπνος») «…αν είστε φίλοι μου εμέ μιμείσθε αυτός- ο μαθητής μου, που θέλει να είναι πρώτος, να φέρεται ως τελευταίος- ο δεσπότης, όπως ο διάκονος, μένοντας σε Μένα - στις διδαχές μου- θα γεννήσετε καρπόν, εγώ είμαι της ζωής η άμπελος.
Και ένας σύγχρονος του Σωκράτη, εκ των αρχόντων, αναφερόμενος προς αυτόν του λέει- Από σένα Σωκράτη δεν έμαθα τίποτα! Αλλά κάθε φορά που βρισκόμουν μαζί σου βελτιωνόμουν. Η επίδραση του δασκάλου γίνεται και δια της σιωπής ακόμη. Αλλού ο πλατωνικός έρωτας αναφέρεται ως η μαθησιακή εκείνη σχέση (χημεία) που εισπράττει ο μαθητής μόνο από την παρουσία του δασκάλου.
Με πολλούς από τους παλιούς μας μαθητές και αναγνώστες μου με ευχαρίστηση εισπράττομε πολλά χρόνια μετά, περισσότερη αγάπη και σεβασμό από ό,τι στο γνωστό δημόσιο σχολείο επέτρεπε να προσφέρομε.
Ποιο το παράδειγμα του Σωκράτη και εν πολλοίς του Χριστού; Ζουν και διδάσκουν μέσα στον κόσμο αμέριμνοι. Όχι πέρα από τον άρτον τον επιούσιον. Ο Σωκράτης θαμώνας της αγοράς, θεωρεί τον εαυτό του ευτυχή που δεν έχει ανάγκες και λυπάται που οι συμπολίτες του έχουν χρεία τόσων πολλών πραγμάτων. Συχνάζει όπου εργαστήριο, παρέα και καλό κρασί αλλά με αποφυγή της υπερβολής, δίδαγμα εγκράτειας πάντοτε και ο λόγος του σοβαρός και ευγενικός.
Σωκράτης - κυνικοί και στωϊκοί φιλόσοφοι- λίγο ενδιαφέρονται για την ενδυμασία των. Χριστός, Απόστολοι και Άγιοι αδιαφορούν για το φαίνεσθαι «Μη μεριμνάτε δια την αύριο (Ματθαίος 6:25) «Γι’ αυτό, λοιπόν, σας λέω: Μη μεριμνάτε για τη ζωή σας, τι θα φάτε και τι θα πιείτε ούτε για το σώμα σας, τι θα ντυθείτε. Η ζωή δεν είναι σπουδαιότερη από την τροφή; και το σώμα δεν είναι σπουδαιότερο από το ντύσιμο; Κοιτάξτε τα πουλιά που δε σπέρνουν ούτε θερίζουν….. Τα αφημένα στη μέριμνα του Κυρίου.
Στις μετέπειτα εποχές μαθητές του Σωκράτη και όχι μόνο άνοιξαν σχολές αλλά εχρηματίζοντο! διδάσκοντες ως και οι συνεχιστές των αποστόλων- ιερείς και αρχιερείς, διδάσκαλοι και άλλοι λειτουργοί. Οι ηγούμενοι και οι άλλοι άρχοντες της πολιτείας και της εκκλησίας, μετά τρυφής διαβιούντες όχι μόνο δεν πείθουν διδάσκοντες αλλά και αμφισβήτησαν την μίαν αρετή, την οποία ο Σωκράτης και Χριστός δίδαξαν να επιδιώκομε. «Πάσα τε επιστήμη χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής πανουργία, ου σοφία φαίνεται». Οι άρχοντες μας βολεύονται να ερμηνεύουν και να κρίνουν Αρετή και Δίκαιο κατά περίσταση.
Υποδειγματικός πολίτης και οπλίτης, ο Σωκράτης πολέμησε γενναία σε τρείς μάχες.
Ανατρεπτικά της διδασκαλίας του «τα καινά δαιμόνια - όπου Δαίμων Δαΐμων το Θείον- ήτοι ο έλεγχος της μάθησης και της γνώσης της Αρετής όπως η ψυχή ως θεία ουσία ορέγεται-επιθυμεί- ενόχλησαν την τάξη της ζωής των αρχόντων και η κατασκευασμένη κατηγορία οδηγεί τον Σωκράτη στη θανατική καταδίκη, αλλά η πνευματική του ελευθερία του επιτρέπει όχι μόνο να μη φοβάται τον θάνατο αλλά και τον σεβασμό των νόμων να διδάσκει. Ο σεβασμός των νόμων είναι για τον Σωκράτη θεμέλιο της δημοκρατικής πολιτείας. (Πλάτωνος- Κρίτων 50α:Οι νόμοι επισκέπτονται τον Σωκράτη στη φυλακή)
Ο ίδιος όμως επί των τριάκοντα τυράννων 404 π χ. ηρωικά αρνήθηκε να εκτελέσει εντολή αντικείμενη στον θείο νόμο. Άλλο η από την αυθαιρεσία, οι από της τυραννίας νόμοι. Από αυτό το δίκαιο -μη υπακοή σε δικτάτορες- απορρέει το συνταγματικό καθήκον αντίστασης σε κάθε πραξικόπημα .
Στην από δικαστηρίου δική του καταδίκη λέει, (Πλάτωνος: Απολογία του Σωκράτη) ο Μέλητος και ο Άνυτος- οι κατήγοροί του -δεν μπορούν δια του θανάτου να βλάψουν την ψυχή μου – Τώρα εγώ βαδίζω στον θάνατο που ή είναι ένας γλυκός ύπνος ή μια άγνωστη αιωνιότητα όπου με τόσους άλλους προγενέστερους θα συνεχίσω διαλεγόμενος και συζών. -Εσείς παραμένετε στη ζωή σ’ ένα τέτοιο κόσμο, κανείς ειμή μόνον οι Θεοί γνωρίζουν τι είναι καλύτερο.
Ο Ιησούς επικεντρώνει την διδασκαλία του στην αγάπη προς τον συνάνθρωπο «ουκ ήλθον κρίναι αλλά σώσαι τον κόσμο» ( Ιωάννης.Ι΄) Επίσης στα περί μελλούσης κρίσεως το ερώτημα είναι: όχι πόσες προσευχές και τάματα και νηστείες αλλά τι έκανες για τον συνάνθρωπο ( Ματθαίου κε΄το Ευαγγέλιο της Απόκρεως) «Επείνασα και ουκ εδωκατέ μοι φαγείν.. ασθενής και εν φυλακή και ουκ ήλθατε προς με» Αυτή η διδασκαλία αγάπης του Ιησού πήρε πολλά φτιασιδώματα και με αμφισβητούμενους εκκλησιαστικούς εκπροσώπους απομάκρυνε τους πολλούς, και ο από αιώνες προβληματισμός παραμένει.
Πολιτικοί και πολίτες, ζητούμενο είναι, η εφαρμογή των νόμων. Οι νόμοι πρέπει να έχουν υπόβαθρο την δικαιοσύνη για ένα κόσμο που θα προσπαθεί με γνώση την αρετή να είναι επ’ αγαθώ της ζωής. Με παιδεία οι άνθρωποι ασκούνται στην καλλιέργεια της ψυχής και στο μέτρο του αρίστου της ζωής. Η σημερινή παιδεία επικεντρώνεται στα χρήσιμα. Όσοι όμως θέλουν να καλλιεργήσουν το πνεύμα τους έχουν περισσότερες ευκαιρίες παρά ποτέ. Η παραπληροφόρηση, η εύκολη αντίληψη, ότι γνωρίζομε, προκαλεί την σύγχυση των πολλών και η άγνοια της άγνοιας, ότι κάθε πληροφορία δεν είναι γνώση ή είναι και κατά το άλλο γνωμικό «η ημιμάθεια της αμαθείας χείρον εστί»
Η ημιμάθεια είναι η επιφανειακή γνώση. Ο αγώνας της αληθινής γνώσης είναι απαραίτητος και περνά από την οικογένεια το σχολείο και την κοινωνία με πολύ δική μας προσπάθεια και ευθύνη, αλλά χωρίς το παράδειγμα των ηγουμένων (πολιτείας και εκκλησίας) όλα τα διακηρυσσόμενα είναι υπό αμφισβήτηση.
Η σχέση του Ελληνισμού με το πνεύμα της αρχαιότητας και η διδασκαλία των πατέρων όπως ολοκληρώθηκαν στην Βυζαντινή εποχή, στην πτώση της αυτοκρατορίας 1453 - ακόμη όταν μας έμεινε μόνο η Ελληνική γλώσσα και η χριστιανική πίστη όχι μόνο μας έσωσαν σαν λαό αλλά με την διαμορφωμένη εθνική συνείδηση, αγωνιστήκαμε και ξανακτίσαμε το κράτος που βιώνομε με τις όποιες αδυναμίες, στο χέρι μας είναι με ποια γνώση - επίγνωση υπάρχομε.
Φιλόλογος π. Λυκειάρχης
