ΟΛΩΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΩΣ

Παράδοξα και παρεξηγήσεις στη φιλοσοφία του Επίκουρου
Γράφει ο Μανώλης Κουφάκης *
Ο Επίκουρος ανέπτυξε ένα αξιοπρόσεκτο φιλοσοφικό σύστημα που προσέλκυσε εκατοντάδες χιλιάδες οπαδούς για πάνω από 600 χρόνια, ακριβώς επειδή έδωσε σαφείς, κατανοητές και πειστικές απαντήσεις σε καίρια θέματα που απασχολούν πάντοτε τον άνθρωπο.
Ομως, όπως λέει ο καθηγητής D.S. Hutchinson, από την αρχή ακόμα, το μήνυμα της διδασκαλίας του Επίκουρου συνάντησε αντιδράσεις και διαστρεβλώθηκε από τους πλατωνικούς φιλοσόφους και την πολιτική εξουσία.
Ολα τα χρόνια, μέχρι και σήμερα, οι επικριτές του επικουρισμού, αντί να ασκούν με επιχειρήματα κριτική στις θέσεις του, τον παραποιούν εμφανίζοντάς τον ως «μια φυγόπονη πνευματικά, ρηχή, ηδονοθηρική, ανήθικη ή άθεη παρωδία της αληθινής φιλοσοφίας». Εφθασε, έτσι, στις μέρες μας ο επικουρισμός να σημαίνει το αντίθετό του: «κλίση προς τον ευδαιμονισμό και τις υλικές απολαύσεις».
Ο ανήσυχος άνθρωπος όμως, αυτός που θέλει να βρίσκει τα διαμαντάκια κάτω από τη σκόνη, πρέπει γρήγορα να προσπερνά αυτήν την πραγματικά φτηνή σκόνη που σκόρπισαν οι ανά τους αιώνες επικριτές του Επίκουρου και να βρίσκει την ουσία της διδασκαλίας του και του ...
... τρόπου ζωής που προτείνει.
Στο σημείωμα αυτό παρουσιάζουμε ορισμένα σημεία της διδασκαλίας του Επίκουρου που διαστρεβλώθηκαν, παραποιήθηκαν ή και παρεξηγήθηκαν και παραθέτουμε τις απόψεις διακεκριμένων μελετητών.
(α) Στη φιλοσοφία του Επίκουρου δύο όρους συναντάμε συχνά και παίζουν σπουδαίο ρόλο: ηδονή και άλγος. Η λέξη άλγος είναι κατανοητή ως δυσαρέσκεια ή πόνος. Την καλή διάθεση, την ευεξία, την ευθυμία, την ευχαρίστηση εν τέλει που μπορεί να έχει ο άνθρωπος από το φαγητό, το ποτό, από ένα ποίημα, από θεάματα, από τη συναναστροφή με φίλους κλπ, την ονόμασε ο Επίκουρος ηδονή. Ηδονή επίσης ονόμασε και την ευάρεστη διάθεση που έχουμε, όταν λείψει κάθε τι το ενοχλητικό, πείνα, δίψα ή άλλη επιθυμία ή φροντίδα ή όπως ο ίδιος έλεγε «παντός ἀλγοῦντος ὑπεξαίρεσιν».
Η λέξη όμως, επειδή είναι παρεξηγήσιμη για τους γνωστούς λόγους, παρανοήθηκε κι έδωσε αφορμή στις πιο ανόητες ή κακόβουλες διαστροφές των λόγων του Επίκουρου.
(β) Ο Επίκουρος λέει ότι «ο σοφός δεν ασχολείται με την πολιτική εκτός κι αν προκύψει σοβαρός λόγος». Την ίδια άποψη εκφράζει και το απόφθεγμά του «Λάθε βιώσας». Η άποψή του αυτή κατηγορήθηκε ως ανεύθυνη και αυτάρεσκη. Ομως το σωστό νόημα αυτής της παραίνεσης είναι ότι υπό ομαλές συνθήκες ο επικούρειος δεν θα φθείρει την προσωπικότητά του αναπτύσσοντας φιλοδοξίες που εξαρτώνται από τις επιθυμίες άλλων, ούτε θα στήσει ψεύτικες φιλίες, ούτε θα πει ψέματα προκειμένου να κολακεύσει την κοινή γνώμη ή την άρχουσα τάξη. Πέραν τούτων όμως, η συνολική στάση ζωής την επικουρείων (φιλοσοφία, δομή της σχολής, κοινωνική συμπεριφορά), πρόσφερε ένα εναλλακτικό πρότυπο κοινωνικής οργάνωσης βασισμένο σε αξίες όπως η δικαιοσύνη, η φιλία, η σοφία, η οικονομική αλληλεγγύη κλπ, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες των ανθρώπων χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ευτυχία τους.
Τις παραπάνω θέσεις του Επίκουρου για την πολιτική, θα πρέπει επίσης να τις δούμε μέσα στο πολιτικοκοινωνικό κλίμα της εποχής του. Στα χρόνια του Επίκουρου και των μαθητών του είχε καταργηθεί η πολιτική ανεξαρτησία των Ελληνικών Πολιτειών λόγω της μακεδονικής κατάκτησης. Ετσι το ενδιαφέρον για τα δημόσια πράγματα ατόνησε μια που οι κατακτητές πλέον κανόνιζαν την πολιτική ζωή. Αντίθετα ο δεσμός της φιλίας πρόβαλε σαν επιτακτικό καθήκον και καταφύγιο για να βρουν ανακούφιση και ασφάλεια οι άνθρωποι, στην ανήσυχη, πολυτάραχη και αβέβαιη εποχή που ζούσαν.
(γ) Ο Επίκουρος κατηγορήθηκε και κατηγορείται για αθεΐα παρά το ότι δεχόταν την ύπαρξη των θεών και παρότρυνε τους μαθητές του να συμμετέχουν στις θρησκευτικές εκδηλώσεις. Αυτό συμβαίνει διότι ο Επίκουρος θεωρεί τους θεούς ως τα τέλεια πρότυπα προς μίμηση και ορίζει ως ευσέβεια την άμιλλα προς τους θεούς. Το να προσπαθεί δηλαδή ο άνθρωπος, με οδηγό τη φιλοσοφία και πρότυπά του τους θεούς, να ζήσει «ως θεός ανάμεσα στους ανθρώπους». Δεν δέχεται όμως ότι οι θεοί καταγίνονται με τη διακυβέρνηση του σύμπαντος, ούτε ότι αναμειγνύονται στις ανθρώπινες υποθέσεις. Θεωρεί ασέβεια να αποδίδουμε στους θεούς αισθήματα οργής ή εύνοιας, έγνοιες ή φόβο προς αυτούς, γνωρίσματα δηλαδή αντίθετα προς την ύψιστη μακαριότητα του θείου.
(δ) Ο Επίκουρος δέχθηκε σφοδρή επίθεση και κατηγορήθηκε από φιλοσόφους άλλων σχολών ότι ήταν αμόρφωτος. Την κριτική τους αυτή την στήριξαν αφ’ ενός μεν στο γεγονός ότι ο Επίκουρος έγραψε στην καθομιλουμένη, τη ζωντανή γλώσσα δηλαδή της εποχής του. Να σημειώσουμε εδώ ότι για το λόγο αυτό χρησιμοποιεί και πολλούς ιδιωματισμούς της εποχής, πράγμα που κάνει ιδιαίτερα δύσκολα τα κείμενά του για τους μεταγενέστερους και δίνει αφορμές για περαιτέρω παρεξηγήσεις.
Αφετέρου, η κριτική των αντιπάλων του βασίστηκε στο γεγονός ότι, σε αντίθεση με αυτούς, ο Επίκουρος δεν έδινε ιδιαίτερη βαρύτητα στην εγκύκλια μόρφωση. Δεν τη θεωρούσε ως κάτι το κατ’ ανάγκην καλό, αν όχι και κάτι που μπορεί να βλάψει. Κάτι ανάλογο δηλαδή με την αναγκαστική αποστήθιση του δικού μας εκπαιδευτικού συστήματος, με τις όποιες συνέπειες μπορεί να έχει στο ελεύθερο και εύπλαστο πνεύμα του νέου. Αντίθετα, ο Επίκουρος έλεγε στους μαθητές του: μου φτάνει το φρέσκο μυαλό κι η φλόγα της ψυχής σας.
(ε) Τέλος, κάποιοι αντίπαλοί του, ξεπερνώντας κάθε όριο ηθικής, χρησιμοποίησαν και την πλαστογραφία. Έγραφαν αισχρές επιστολές και τις κυκλοφορούσαν με το όνομα του Επίκουρου. Ένας από αυτούς ήταν ο Διότιμος ο Στωικός που έγραψε πενήντα τέτοιες «ασελγείς επιστολάς», αλλά υπήρξαν και άλλοι που δεν μάθαμε τα ονόματά τους. Οπως είναι εύκολα αντιληπτό, ένας μεγάλος αριθμός κατηγοριών και συκοφαντιών πλέχτηκαν γύρω απ’ αυτές τις επιστολές.
Θα πρέπει λοιπόν να αγνοήσουμε τις ηθελημένες παρεξηγήσεις και συκοφαντίες, αν θέλουμε απροκατάληπτα να προσεγγίσουμε τον πυρήνα της φιλοσοφίας του Επίκουρου, που η στήλη παρουσίασε στα προηγούμενα.
*δρ Μηχανικός