ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΙΟΥ ΜΕΡΟΣ 2ον

Toυ ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ
Συνεχίζουμε και σήμερα με το Καστέλι της Κισάμου, ολοκληρώνοντας το αφιέρωμα στο σπουδαίο της κάστρο, που τόσο άδικα
αφανίστηκε από την ανανεωτική μανία και την αμορφωσιά. Για καλύτερη εικόνα των συμπερασμάτων που έβγαλα για τους 2 περιβόλους του φρουρίου (το μεσαιωνικό και της τουρκοκρατίας) παραθέτω τοπογραφικό της σημερινής κατάστασης σ' αυτή την περιοχή, στο οποίο έχω σημειώσει πρόχειρα τη θέση των οχυρώσεων, τόσο αυτών που σώζονται όσο και αυτών που έχουν καθαιρεθεί. Υπέθεσα ότι ο νεώτερος περίβολος φτιάχτηκε πριν το 1821, αν είναι αλήθεια ότι στο φρούριο κλείστηκαν 1800 Τούρκοι (οι μουσουλμάνοι της περιοχής) στην επανάσταση του 1821. Συνηθέστατα όμως οι αριθμοί αυτοί είναι “φουσκωμένοι”, οπότε είναι πιθανό οι άνθρωποι αυτοί να κλείστηκαν στο παλιό κάστρο και στις στοιχειώδεις οχυρώσεις που θα είχαν φτιάξει γύρω από τον πυρήνα της μουσουλμανικής συνοικίας και ο περίβολος να ολοκληρώθηκε πολλά χρόνια μετά, στα πλαίσια της “καστροκτησίας” των Οθωμανών κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1866. Σ' αυτό συνηγορούν δύο γεγονότα: Στο παλιότερο τμήμα του ορόφου του παλιού διοικητηρίου (σημερινού μουσείου) σώζονται και σήμερα πολεμίστρες που ανάγονται ....
..... στην εποχή της τουρκοκρατίας και που σίγουρα δε θα χρειάζονταν αν υπήρχε ο νεώτερος περίβολος,
στη μορφή μάλιστα που μας είναι γνωστός μετά το 1890. Επίσης, στη φωτογραφία του 1870 που δημοσίευσα την προηγούμενη βδομάδα, διακρίνεται ο νεώτερος περίβολος σε ατελέστερη μορφή και με πολλές φθορές από την πολιορκία του 1866, που γρήγορα φαίνεται ότι επισκευάστηκαν. Το πιθανότερο είναι λοιπόν ότι ο νεώτερος περίβολος δημιουργήθηκε σταδιακά ως αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων πολιορκιών του φρουρίου και ολοκληρώθηκε μετά το 1866 – 69 στη μορφή που είναι γνωστός από το 1895 και μετά. Ας δούμε όμως εν
τάχει τα γεγονότα που συνδέονται με τον περίβολο αυτό μετά το 1821, όταν το Καστέλι πολιορκήθηκε στενά από τους επαναστάτες για 2 χρόνια περίπου. Όπως είπαμε, το κάστρο παραδόθηκε στους Έλληνες το 1823 και όσοι από τους υπερασπιστές του επιβίωσαν από την πανούκλα, μεταφέρθηκαν με πλοία στα Χανιά. Οι Τούρκοι τα ξανακατέλαβαν αργότερα, αλλά το 1825 ο στρατηγός Δημ. Καλλέργης και μια ομάδα αγωνιστών που ήρθαν από το Μοριά (Νεοφ. Οικονόμου, Εμμ. Αντωνιάδης και Δημ. Χρυσαφόπουλος με τους άντρες τους) το πολιόρκησαν ξανά και το κατέλαβαν την ίδια μέρα που καταλήφθηκε και η Γραμπούσα. Αργότερα το ανακατέλαβε ο Μουσταφά Πασάς. Το 1866 οι επαναστάτες υπό τον συνταγμ. Βυζάντιο και τον ταγματάρχη Φρουδαράκη το πολιόρκησαν πάλι, αλλά ο Φρουδαράκης σκοτώθηκε και
η πολιορκία λύθηκε. Το 1897 το πολιόρκησαν και πάλι, αλλά τα πλοία των “Προστάτιδων Δυνάμεων” επενέβησαν και πήραν τους πολιορκούμενους, μεταφέροντάς τους στη Μικρά Ασία. Πριν την πολιορκία αυτή, το φρούριο είχε υποστεί ριζική ανακαίνιση όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τις παλιές φωτογραφίες, αλλά και τη γενικότερη κατάσταση του τείχους, των επάλξεων κ.λπ. Μια πληροφορία ακόμα από τα γεγονότα του 1896 – 97 έχει να κάνει με την εγγύτητα κάποιων κτισμάτων (σπιτιών) με τα τείχη του νεώτερου περιβόλου. Συγκεκριμένα, οι άνδρες των Διεθνών Δυνάμεων κατεδάφισαν (μετά την παράδοση) κάποια σπίτια που βρισκόταν πολύ κοντά στην εξωτερική πλευρά των τειχών, δημιουργώντας θέματα ασφάλειας, αφού αποτελούσαν προκάλυψη στους εκάστοτε πολιορκητές. Χαρακτικό από την κατεδάφιση αυτή, δημοσιεύτηκε στα εικονογραφημένα περιοδικά της εποχής.
Τελευταία φάση της ιστορίας του φρουρίου ήταν η ανατίναξή του στα μέσα της δεκαετίας του 1920, από την τότε Δημοτική αρχή, αφενός για απαλλαγή από κάθε τι που θύμιζε τουρκοκρατία, Ισλάμ ή και παλιές οχυρώσεις (κατά τη μόδα της εποχής), αφεταίρου η δημιουργία νέων οικοπέδων στη θέση του φρουρίου, που σήμαινε έσοδα για το Δήμο. Το άφθονο οικοδομικό υλικό και τα έσοδα από τα οικόπεδα, χρησίμευσαν για την οικοδόμηση του μητροπολιτικού ναού του Αγ.Σπυρίδωνα, του Επισκοπείου, καθώς κι ενός σχολείου. Οι αγαθές προθέσεις βέβαια δεν αρκούν για να δικαιώσουν πράξεις που εκ των υστέρων αποδεικνύονται καταστροφικές και αυτό ισχύει πολύ περισσότερο για την πόλη των Χανίων και ακόμα περισσότερο για άλλες πόλεις της Κρήτης και της Ελλάδας. Είναι όμως κρίμα που η Κίσαμος έχασε ένα εντυπωσιακό φρουριακό συγκρότημα, που τη ματοβαμμένη ιστορία του θα ζήλευαν πολλά άλλα κάστρα της Κρήτης και που μαζί με τα αξιόλογα αρχαία κατάλοιπα, το αρχαιολογικό της Μουσείο και την ανυπέρβλητη ομορφιά του τόπου (που όμως την έχει ζημιώσει ο τρόπος που χτίζουμε τα τελευταία χρόνια) θα την καθιστούσαν υψηλής ποιότητας τουριστικό προορισμό, με άμεσα οφέλη για τους κατοίκους. Η Κίσαμος βέβαια διαθέτει κι άλλα σημαντικά προσόντα που αποτελούν την “αφάγωτη προίκα” της, τους μερακλήδες κατοίκους της και τη μουσική της παράδοση, τη σημαντικότερη στην Κρήτη, καθώς και την οινική της παράδοση, το διάσημο “μαρουβά” της. Η πολιτιστική κληρονομιά έχει πολύ μεγαλύτερη αξία όταν συνδυάζεται με μια στέρεη ζωντανή παράδοση, που από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα εξακολουθεί να επιρρεάζει ευγενώς τη ζωή των “κληρονόμων” της.

Η πρώτη εικόνα, φωτογραφία τραβηγμένη κάπου το 1900 – 1910 από τα νότια υψώματα, με βοήθησε πάρα πολύ στην κατανόηση της τοπογραφίας του κάστρου και στη συμπλήρωση του τοπογραφικού. Διακρίνεται ο νεώτερος περίβολος, κυρίως από τη νότια πλευρά, το παλιό κάστρο, ο μιναρές του εξωτερικού τζαμιού, ο “Μαύρος Μώλος” και η ανατολική συνοικία γύρω από την Αγορά. Επειδή βρέθηκε μαζί με άλλες φωτογραφίες του Π. Διαμαντόπουλου, υποθέτω ότι θα έχει τραβηχτεί από τον ίδιο ή από το συνεργάτη του, Συγγελάκη. Δυστυχώς δε σώθηκε σε πολύ καλή κατάσταση...

Η δεύτερη, τμήμα πολυθεματικου καρτ ποστάλ της δεκαετίας του 1890, δείχνει τμήμα της ανατολικής πλευράς του νεώτερου τείχους με τις τουφεκιοθυρίδες του.

Η τρίτη φωτογραφία, δείχνει το κυρίως τζαμί, αυτό που βρισκόταν εκτός του μεσαιωνικού κάστρου, μαζί με το μιναρέ του. Από τον τελευταίο έχει αφαιρεθεί το άνω τμήμα ( η στέψη) που ήταν καλυμμένο με μόλυβδο. Η φωτογραφία είναι του 1898 τραβηγμένη από κάποιο Ιταλό. Τη φύλαξη του φρουρίου είχαν τότε αναλάβει οι Ιταλοί. Αυτοί το παρέδωσαν στην Κρητική Χωροφυλακή. 

Το “τζαμί” αυτό, πρώην ναός όπως φανερώνει το σχήμα του, αλλά διαβεβαιώνει ρητά και ο Ελβιγιά Τσελεμπί το 1669, βρισκόταν στη βόρεια πλευρά της σημερινής οδού Αρετά. Στο βάθος η νοτιοδυτική πλευρά του κάστρου, όπου και η πύλη. Η τέταρτη τραβηγμένη από τον ίδιο Ιταλό, δείχνει την εσωτερική όψη της νοτιοανατολικής πλευράς του νεώτερου τείχους και τη συνοικία της Αγοράς εκτός των τειχών. Η τελευταία διατηρεί και σήμερα μέρος από τα παλιά της κτίσματα.