ΟΙ ΜΥΛΟΙ ΣΤΑ ΕΝΝΙΑ ΧΩΡΙΑ

Σε βιβλίο του 1934 φαίνεται οτι στην περιοχή των Εννιά Χωριών λειτουργούσε εκτός απο τον Σταθμό χωροφυλακής στην Βάθη (Κούνενι) και ένας σταθμός στους Μύλους. Οι Μύλοι βάση των πληροφοριών που έλαβα απο τον Νίκο Βαβουλέ την εποχή εκείνη, εκτός απο τους αλευρόμυλους που υπήρχαν και πήραν και το όνομα τους, ήταν και ο τελευταίος σταθμός αποβίβασης και επιβίβασης των ταξιδιωτών που ταξίδευαν με λεωφορεία απο τα Χανιά και την Κίσαμο προς τα Εννιά Χωριά και το Σέλινο. Δηλαδή ο δρόμος σταματούσε εκεί, μετά ή με ζώα ή με τα πόδια πηγαίναν στον προορισμό τους, στην διχάλα που ενώνονται οι δυο ποταμοί, απο το Έλος και απο τις Στροβλές.

Με την πάροδο των χρόνων έγιναν και κάμποσα μαγαζιά τα οποία φαίνονται ακόμα δεξιά και αριστερά στου δρόμο, μάλιστα σε κάποια διακρίνεται αμυδρά κάποιο όνομα αλλά και τι μαγαζί ήταν.

Ο Νίκος Βαβουλές θυμάται τα μαγαζιά του Ηλιογιώργη καφενείο στο δρόμο προς το Έλος, του Μετζιδάκη, το πρακτορείο των λεωφορείων που το είχε ο Μανωλικάκης, το σιδηρουργείο του πρόσφυγα Κουσίδη, ένα μαγαζί που το είχε κάποιος Παρτσακουλάκης, το μαγαζί του Ανέστη Φουντουλάκη και λίγο χαμηλότερα προς το Βλάτος το μαγαζί του Προφητάκη το μπακάλικο και του Μετζιδάκη Δημήτρη, και το τηλεφωνείο που ήταν στο σπίτι του Φουντουλάκη Ζαχαρία. Υπήρχε και μαγέρικο και η πιάτσα εκεί κράτησε ως και το 1940, αν και οι δρόμοι είχαν ανοίξει απο το 35 προς Στροβλές και Έλος.

Μάλιστα κατά μαρτυρία του κ Βαβουλέ που είναι θησαυρός και θυμάται πάρα πολλά πράγματα δεν υπήρχε ακόμα ΚΤΕΛ και τα δρομολόγια έκαναν ιδιωτικά λεωφορεια. Του Φραγκιουδάκη και του Μανωλακάκη... που συναγωνιζόταν για την πελατεία.

Ένα μέρος που εκείνα τα χρόνια θα είχε πολύ ζωή όχι μόνο εξαιτίας των μύλων αλλά επειδή ήταν το τέρμα της "πολυτέλειας", του αμαξωτού δρόμου. Χρήσιμες πληροφορίες και σίγουρα θα υπάρχουν και κάποιες φωτογραφίες κάπου ώστε να δούμε και πως ήταν η περιοχή πριν απο 90 χρόνια.

Οι πληροφορίες μπορεί να εμπλουτιστούν ώστε να μείνουν κάπου γραμμένα χωριά και σημεία που σήμερα χάθηκαν μέσα στο χρόνο. Άλλο ένα τέτοιο σημείο ήταν το Στόμιο που και εκεί υπήρχαν ανάλογα μαγαζιά μιας και το εμπόριο στα νοτιοδυτικά που δεν υπήρχαν δρόμοι  γινόταν μόνο δια μέσω θαλάσσης.

ΜΙΑ ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ 1903.... ΚΑΙ Η ΠΟΤΑΜΙΔΑ

H Ποταμίδα, είναι ένα χωριό που αναφέρεται στην Κρητική Χωρογραφία του 1903, του λοχαγού Γιάννη Νουχάκη, αλλά με πολύ λίγους κατοίκους (23). Στο ίδιο κεφάλαιο ο λοχαγός αναφέρει τους οικισμούς  Γαλανιανά, Μπαμπά Αχμέτ,  Αγίας Άννας, Μαζοκοπιανά  και Παπαδιανά... που σήμερα όλα μαζί αποτελούν την Ποταμίδα.

Αν και δεν είναι επιβεβαιωμένο 100 % η απάντηση στην παραπάνω απορία έχει να κάνει με τον αμαξωτό δρόμο.

Από όλους τους παραπάνω οικισμούς περνούσαν τα παλιά μονοπάτια που συνέδεαν την πόλη της Κισάμου με τα Εννιά χωριά. Μονοπάτια βατά, που μπορούσες να τα διασχίσεις έφιππος, ή με τα πόδια. Το ένα ήταν απο τα Καλουδιανά, διαμέσου Κουρθιανών και από εκεί στο Μπαμπά Αχμέτ (Μπαμπαμέτη όπως τον λέμε σήμερα) στην συνέχεια ακολουθώντας την κορυφογραμμή Πάνω Βουλγαρω και έβγαινε κοντά στου Περιστερά το σπίτι στα Τοπόλια. Το άλλο μονοπάτι ξεκινούσε απο την Αγία Τριάδα στα Καλουδιανά και έπιανε την ανατολική όχθη του Τυφλού περνούσε από τα Παπαδιανά, την Αγία Άννα, τα Γαλενιανά και στην συνεχεια Καμάρα, Δερμιτζιανά, Χουδαλιανά, Μάκρωνας, και συνέχιζε προς Τρία Αλώνια και δεξιά προς Κατοχώρι, Λατζιανά, Μουρί, Νησί και πάλι μέσω Βάρδας στα Τοπόλια. (υπάρχουν οι σχετικές γέφυρες μια προς Βουλγάρω απο την Καμάρα και μια παραμέσα που ενώνει και σήμερα το Μουρί και μια στην Βάρδα για Τοπόλια). 

- Όταν χάραζαν τον πρώτο αμαξωτό (Καλουδιανά- Έλος), οι Μπρέδηδες που ήταν ονομαστή οικογένεια του χωριού, χάρισαν όσο κομμάτι γης χρειαζόταν ώστε ο δρόμος να περάσει απο την γυροποταμιά που περνάει και σήμερα, ξεχνώντας το κομμάτι που πήγαινε από την κορυφογραμμή. (τους συνέφερε άλλωστε) Το ίδιο ακριβώς έγινε και στο Βουλγάρω, την πληροφορία αυτή την έχω απο τον παππού μου γιατρό και κοινοτάρχη του χωριού Χρήστο Αναγνωστάκη, που και αυτοί εγκατέλειψαν την ιδέα του δρόμου από το πάνω Βουλγάρω για χάρη των Πουλακιανών, Παπουτσιανών και των Καστρινιανών. 

Με την πάροδο των χρόνων οι κάτοικοι της πλαγιάς κατηφόρισαν στη γυροποταμιά, εγκαταλείποντας όχι όλοι, αλλά οι περισσότεροι, τις παλιές γειτονιές τους. Έτσι έγινε και η Ποταμίδα... και το Βουλγάρω έγιναν μεγάλα χωριά.

Πάντως έχει ενδιαφέρον ο πληθυσμός των χωριών το 1903. Ειδικά για τις Λουσακιές έχω πολλές αμφιβολίες αν οι κάτοικοι της ήταν μόλις 12.... 

Στην αεροφωτογραφία ο οικισμός του Μπαμπά Αχμέτ που κρατούσε σαν ένα χωριό το οικοδόμημα, που είναι τέλη του 1500.

Ευχαριστώ για τις πληροφορίες τον Στέφανο Καπή και φυσικά τον αείμνηστο παππού μου γιατρό Χρήστο Αναγνωστάκη.

ΠΟΝΤΙΚΟΝΗΣΙ ....

Στο χθεσινό δημοσίευμα σχετικά με τα νησάκια και τις βραχονησίδες που βρίσκονται ένα γύρω απο την Κίσαμο, υπήρχαν πολλά σχόλια σχετικά με το ακατοίκητο νησάκι αυτό που βρίσκεται στα βορειοδυτικά της Κρήτης και μόλις 6 μίλια μακριά απο την Ήμερη Γραμβούσα και 9 μίλια απο τη Φαλάσαρνα, αν ειναι πουλημένο ή όχι. Η αλήθεια είναι οτι μια περιέργεια την έχουμε όλοι αν και κατά το παρελθόν είχαμε ακούσει οτι είχε πουληθεί σε Αμερικανούς δίχως να υπάρχουν στοιχεία βέβαια γι' αυτήν την πώληση. Στα Χανιώτικα Νέα το Μάιο του 2015 σε μια αναφορά του ο συγχρονος περιηγητής του νομού μας ο Αντώνης Πλυμάκης αναφέρει.... για την πρώτη του επίσκεψη στη Φαλάσαρνα: "Όσο για τα Φαλάσαρνα η πρώτη οργανωμένη μετάβαση για διήμερη εκδρομή επραγματοποιήθηκε την 8-6-1963 με πεζοπορία από Πλάτανο, αφού ο δρόμος διανοίχθηκε πολύ αργότερα από τα χρήματα που έλαβε η κοινότητα Πλατάνου από την πώληση της βραχονησίδας. Ποντικός στο ΝΑΤΟ για παρατηρητήριο του ρωσικού στόλου που τότε είχε αγκυροβόλιο μεταξύ Κυθήρων και Κρήτης. Έφυγε όμως ο στόλος, αλλά η νησίδα έμεινε."

Έχουμε λοιπόν την πρώτη μαρτυρία για την πώληση του νησιού επίσημα δημοσιευμένη. Σίγουρα η κοινότητα Πλατάνου θα έχει, αν φυλάει το αρχείο της, περισσότερα στοιχεία για αυτήν την παράξενη αγοροπωλησία. (περισσότερο σαν πώληση ειδικού σκοπού μοιάζει) 

Μάλιστα ανεπίσημα άκουσα και αυτό είναι εύκολο να το διασταυρώσουμε, οτι υπάρχει κάποιο σχετικό έγγραφο και στον Δήμο Κισάμου όπου αναφέρει την απαλλοτρίωση του νησιού, όχι πώληση στο ΝΑΤΟ, στο Ναύσταθμο Κρήτης έναντι 45.000 δραχμών περίπου.

Όπως έγραψε και ο Αντώνης Πλυμάκης ο στόλος έφυγε, αλλά η νησίδα έμεινε σε άλλα χέρια.

ΚΑΛΛΕΡΓΗΔΕΣ ΚΑΙ ΚΙΣΑΜΟΣ

Το Γενουάτικο φρούριο της Κισάμου κατασκευάστηκε απο τον Ερρίκο Πεσκατόρε αρχές του 1200. Η πρώτη καταγεγραμμένη επίθεση που δέχτηκε το μικρό αυτό αρχικό φρούριο και αντιμετωπίστηκε με μεγάλη επιτυχία έγινε το 1261 όταν ήδη στην Κρήτη και στην Κίσαμο βρίσκονται οι Ενετοί και ο Θρακιώτης ευγενής Στέγκος κατ' εντολή του Αυτοκράτορα του Βυζαντίου Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου, προσπαθεί να το καταλάβει. Το φρούριο δέχτηκε σφοδρή επίθεση, αλλά δεν έπεσε μάλιστα την αφήγηση αυτήν την κάνει εγγονός του Αλέξιου Καλλέργη, άρα μάλλον απο τα πρώτα χρόνια ήταν στην περιοχή η ευγενής αυτή οικογένεια.

Ο Στέγκος στις επιστολές που κρατούσε μαζί του υποστήριζε οτι έρχεται κατ εντολή του αυτοκράτορα να ελευθερώσει την Κρήτη απο τους Ενετούς, (Et quod bellum no verit Latinis) και ο αυτοκράτορας υπόσχεται να στείλει πολύ στρατό και βοήθεια προς τους Κρητικούς. Όμως οι πρόκριτοι της Κισάμου βλέποντας οτι η δύναμη του Στέγκου ήταν μικρή (μια φούστα και λίγες γαλέρες) του απάντησαν οτι "Ευρισκόμαστε σε δίκαια διοίκηση με τους Ενετούς και είμαστε ευχαριστημένοι".

                      Βενετσιάνικο φρούριο Κισάμου

Αυτό όμως ήταν μια διπλωματική απάντηση του Αλέξη
 Καλλέργη που απο καιρό είχε έλθει σε μυστική συμφωνία με του Ενετούς και η κίνηση του αυτή είχε σκοπό την αναγνώριση του σε ευγενή αλλά και για να κατοχυρώσει τα φέουδα της οικογένειας του. Μάλιστα ο Trivan αναφέρει οτι μετά απο αυτό "εγένετο ειρήνη μετά των αρχόντων αποκατασταθέντων πάλιν εις τας κτήσεις των".. Βέβαια επειδή ο Δούκας της Κρήτης τότε Α. Zeno δεν είχε και πολύ εμπιστοσύνη στον Καλλέργη, διέταξε να έχει τις κτήσεις του αλλά υπό ένα όρο "να μείνει όλη η ρίζα της Κισάμου ακατοίκητος και οι κάτοικοι του Ομαλού να κατέβουν σε χαμηλότερα εδάφη" (Θεοτόκης 53-54)..

Λογικά τότε ο Καλλέργης θα κατέβηκε στα παράλια -για να τον ελέγχουν καλύτερα οι Βενετοί- και τότε μάλλον θα έκτισε τα Καλλεργιανά και τον Αι Γιώργη τον Καλλέργη.

Τα λίγα κείμενα που υπάρχουν για την Κίσαμο εκείνων των χρόνων είναι γραμμένα στην "Ιστορία της Κρήτης επί Ενετοκρατίας του Ν. Ζουδιανού.

ΜΙΑ ΕΚΘΕΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΜΑΣ ΤΟΥ 1618

O Φ. Βασιλικάτα υπηρέτησε στην Κρήτη σαν μηχανικός δημοσίων έργων και ήταν ο ειδικός για κάθε βενετσιάνικο έργο στο νησί. Γνώριζε κάθε σπιθαμή της Κρήτης και το 1618 υπέβαλε μια έκθεση στον αρχηγό του ιππικού της Κρήτης Natale Donato όπου σημείωνε σε πολλές λεπτομέρειες (*έγχρωμα χαρτογραφήματα 42Χ29 εκ.) τις περιοχές της Κρήτης που πρέπει να τις προσέξουν (στρατιωτικά) μιας και ήταν εύκολες ή δύσκολες σε αποβάσεις ή προσεγγίσεις πλοίων των Τούρκων. 

Να τι γράφει για την περιοχή μας το 1618....

- Γυρίζοντας το ακρωτήρι της Σπάθας ως και τον ποταμό Νοπήγια του κόλπου της Κισάμου 23 περίπου μίλια, δεν υπάρχει δεν υπάρχει κατάλληλο τόπος να κάνει στόλος αποβάσεις, παρά μόνο στο όρμο Αγίου Γεωργίου στις Μένιες και στην τοποθεσία  Άγιος Παύλος. Εκεί μπορεί να κάνουν απόβαση 3-4 γαλέρες. Ο ένας όρμος είναι εκτεθειμένος στον γρεγολεβάντε και ο άλλος στον πονεντομαέστρο.

Στον κόλπο της Κισάμου απο τα Νοπήγια ως και το Καστέλι Κισάμου απλώνεται μια παραλία 5 χιλιομέτρων καταλληλότατη για αποβάσεις ακόμα και με μια σκάλα απο την πλώρη κάθε πλοίου. Κοντά στα Νοπήγια υπάρχει νερό άριστο (απο τότε το ξέρανε) που τρέχει συνεχώς και βγαίνει ένα μίλι μακρυά απο την παραλία.

Από το Καστέλι και γυρίζοντας το ακρωτήρι που το λένε Τράχηλα, 3 μίλια μέχρι την κοιλάδα των Μεσογείων, υπάρχει άλλη μια παραλία 2 μίλια περίπου, δίχως νερό, μα κατάλληλο για αποβάσεις. Κι δυο αυτές παραλίες μπορεί να τις φρουρήσουν 200 στρατιώτες και 200 άλογα μοιρασμένοι σε κατάλληλες θέσεις, ανάλογα με τις τοποθεσίες.

Από τα Μεσόγεια ως και το Κάβο-Βούζα (Γραμβούσα) που η απόσταση είναι 10 μίλια δεν υπάρχει τόπος για απόβαση, γιατί οι ακτές είναι υψηλές και απότομες. Στο τμήμα αυτό υπάρχει ένας τόπος που λέγεται Άσπρο Λιμάνι και χωρά 4-5 γαλέρες (Μάλλον εννοεί τον Αι Σώστη) Είναι όμως ανοικτό προς ανατολικά και ιδιαίτερα στο γρέγο και την τραμουντάνα.

Ακολουθεί έπειτα το λιμάνι της Γραμβούσας, όπου δεν χρειάζεται άλλη άμυνα, γιατί το υπερασπίζει το εκεί φρούριο.

Πέρα απο την Γραμβούσα και ως το ακρωτήρι Κούτρι που απέχει 5 μίλια και απο εκεί ως και τον κάβο Κριό δεν υπάρχει ευκολία για αποβάσεις. Έτσι το μέρος φρουρείται μοναχό του σ' όλη εκείνη την μεριά γιατί υπάρχουν και βουνά πολύ δύσβατα που εμποδίζουν τον εχθρό να προχωρήσει μέσα.

(Αν και η ιστορία λέει οτι η απόβαση των Τούρκων έγινε δυτικά των Χανίων και συγκεκριμένα στο Κολυμβάρι, είναι σίγουρο πλέον οτι η πρώτη απόβαση Τούρκων το 1645 έγινε στη Φαλάσαρνα που δεν τα είχε συμπεριλάβει στα υπόψιν του ο μηχανικός Βασιλικάτα στην έκθεση του σαν κατάλληλο σημείο απόβασης το 1618. Μάλιστα υπάρχει και η υποψία οτι η έκθεση αυτή του Φρατζέσκο Βασιλικάτα είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων και ήξεραν εκ των προτέρων που θα πρέπει να αποβιβαστούν ασφαλείς). 

Μάλιστα δεν είναι τυχαία και η πλάκα στο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στην Ακτή, με την σχετική ημερομηνία 1645. 

* Τα έγχρωμα αυτά χαρτογραφήματα 42Χ29 εκ. μπήκαν σε ένα βιβλίο που βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο Correr της Βενετίας και είναι γνωστός ως κατάλογος του Portolani.

ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΩΝ ΨΑΡΟΜΙΛΙΓΓΩΝ ΚΑΙ Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΙΣΣΑΜΟΣ

Αξιοποιώντας μια πληροφορία που πήρα απο τον Κυριάκο Ροδουσάκη σχετικά την εφημερίδα "Αγροτικήν Κίσσαμος" που έβγαινε στην Κίσαμο προπολεμικά (πρώτο φύλλο μάλλον το 1928) και αναφερόταν αμυδρά απο κάποιους, ανακάλυψα οτι εκδότης της ήταν ο Γιάννης Αννουσάκης, ο γνωστός αγιογράφος-ζωγράφος, συνιδρυτής του συλλόγου Φιλολογικού "Κισαμικός" και ψάλτης του Αγίου Σπυρίδωνα. Μάλιστα το ψάξιμο είχε και δυο μια ωραίες εκπλήξεις, αφού βρήκα, προς το παρόν τα 8/9 του θεατρικού έργου, "Μαρτύριο Ψαρομηλίγγων" του Γιάννη Αννουσάκη που ανέβηκε το 1939 στην Αθήνα απο τον θίασο του Κεφαλόπουλου (φώτο κάτω), με πρωταγωνιστές τον ίδιο και στον ρόλο της ηρωίδας η κ. Πλατή. 

Το δράμα αναφέρεται στα γνωστά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στο Σπήλαιο της Αγίας Σοφίας επί  Ενετοκρατίας, κάπου στο 1580, όταν οι Κισαμίτες επαναστάτες κατέφυγαν μετά την αποτυχημένη κατάληψη του φρουρίου Καστελίου. Μαζί τους και ο Επίσκοπος Κισάμου Μισαήλ Ψαρομίλιγγος, που αποκεφαλίστηκε απο τον ανεψιό του Δημήτρη Ψαρομίλιγγο, μετά απο προτροπή των Ενετών οτι θα του χάριζαν την ζωή αν εκανε την πράξη αυτή. 

*Εδώ υπάρχει σχετική μαρτυρία οτι κατά το 1920 στο Σπήλαιο της Αγιάς Σοφίας στα Τοπόλια βρέθηκαν δυο ακέφαλοι σκελετοί, κάτω απο την Αγία Τράπεζα, απο τον ιερέα Β. Μπλαβάκη. Αμέσως ενημερώθηκε ο επίσκοπος Κισάμου κ. Ανθιμος Λελεδάκης, που ενταφίασε τους δυο σκελετούς, υποστηρίζοντας στις σημειώσεις του, οτι πρόκειται για τον Επίσκοπο Κισάμου Μισαήλ Ψαρομήλιγγο.

Σε αυτόν τον Θρύλο που έχει πολλές πιθανότητες να είναι αληθινός βασίζεται και το δραματικό έργο του Γ. Αννουσάκη.
Το Θεατρικό έργο αυτό, που επιτέλους βρέθηκε και θα τυπωθεί για την βιβλιοθήκη του Φιλολογικού μας, ώστε να υπάρχει ένα έργο του δημιουργού της. Είναι δε το δεύτερο θεατρικό έργο του Γ. Αννουσάκη. Το πρώτο έργο είναι ο "Θρήνος της Ραχήλ" που δυστυχώς ως και σήμερα δεν έχει βρεθεί κάπου γραμμένο, οι πληροφορίες λένε οτι εξαιτίας αυτού του έργου κυκλοφόρησε και η χειρόγραφη εφημερίδα "Αγροτικήν Κίσσαμος", και ότι εκεί δημοσιευόταν. 

Το Μαρτύριο των Ψαρομιλίγγων" έχει 5 πράξεις και απλά θα γράψω ένα μικρό κομμάτι απο την εισαγωγή του έργου που ακούγεται κι' ένα ριζίτικο τραγούδι.

Παλάτια είσαστε βουνά και ριζιμιά χαράκια

που σας φιλεί το κρύσταλλο και τ' ασημένιο χιόνι

Ο ουρανός δροσολογά απάνω στις κορφές σας

Σας συντροφεύγ' ο ουρανός σας παιχνιδίζ΄ ο ήλιος

χιλιάδες μοσκοβότανα κι αμέτρητα λουλούδια

στεφάνια κάνουν στις πλαγιές μοσχοβολούν τα χνώτα

κάνουν το πάτημ' αλαφρό αητού φτερά δανείζουν

πως ατσαλώνει η καρδιά και η καρδιά πλατώνει

στην συντροφιά σας τόποι μου περήφανα βουνά μου

είμαι στοιχειό, ειμ' αητός και βασιλιάς και ρήγας.

- Το θεατρικό αυτό έργο τελευταία φορά δημοσιεύθηκε σε 9 ή 10 συνέχειες απο την Κρητική Εστία το 1961-1962.

Η Κίσαμος έχει πολύ ιστορία αλλά είναι σαν τα αχαρτογράφητα νερά, καλό είναι όλοι μαζί να την μαζέψουμε ώστε να βρουν κάτι οι επόμενοι. Αν παρατηρήσετε όσοι ασχολείστε με αυτά και σας αρέσει η ιστορία του τόπου σας, είμαστε οι μόνοι που δεν έχουμε καθαρογράψει ούτε μια αράδα απο την ιστορία της Κισάμου... μπείτε στην Βικιπαίδεια και θα το διαπιστώσετε. Ένας αχταρμάς λαθών, και κακών πληροφοριών που δυστυχώς συνεχίζουμε να τις χρησιμοποιούμε μιας και δεν έχουμε την δύναμη να διορθώσουμε λάθη παρελθόντος.

 

ΣΤΗ ΣΠΗΛΙΑ ΤΟΥ ΛΑΦΟΝΗΣΙΟΥ

Σε αυτήν την σπηλιά στο νησάκι του Λαφονησιού, οι άντρες του Ιμπραήμ Πασά έσφαξαν 600 γυναικόπαιδα ανήμερα του Πάσχα το 1824, ως αντίποινα για την ελευθερία που ζήτησαν. Οι Τουρκοαιγύπτιοι πέρασαν απο το Τηγάνι (Τουρκαύλακο), Ξωτικόσπηλιο (Κεραμωτή) και κατέληξαν στο νησάκι του Λαφονησιού, σφάζοντας αλύπητα γυναικόπαιδα.  Όσους δε τους έσφαξαν του πήραν για να τους πουλήσουν σκλάβους στα Χανιά.

Ένα μικρό νησί με μεγάλη ιστορία το Λαφονήσι, και όπως λένε οι παλιοί Εννιαχωριανοί όλα εδώ πέρα, πέτρες, κέδροι, άμμος μυρίζουν ιστορία, δόξα, αίμα, ιδρώτα και δάκρυα. 

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΝΕΤΩΝ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ...ΚΑΙ Ο ΚΑΛΕΡΓΗΣ

 Το 1211 περίπου βάση των πληροφοριών απο την ιστορία του Ψιλάκη, απο κάποιο συμβολαιογραφικό έγγραφο, με υπογραφή του Δόγη Πέτρου Ζάννη γίνεται πρώτη φορά παραχώρηση στους αποίκους, κομμάτια της Κισάμου. Στο έγγραφο αυτό γίνεται αναφορά για τις υποχρεώσεις των τιμαριούχων ιπποτών αποίκων, φαίνεται οτι ήλθαν στην Κρήτη 132 οικογένειες αποίκων* και τα τιμάρια που τους δόθηκαν ήταν κληρονομικά και πάντα προς Ενετούς.
Στην Ιστορία του Ανδρέα Kορνάρου (Ηistoria Cantiana) αναφέρονται αναλυτικά οι πρώτοι άποικοι που έλαβαν τα μεγάλα κομμάτια της γης της Κρήτης.

α) Λινάρδος Βαλέριος πήρε το Λασήθι, την Ιεράπετρα, την Σητεία και το Μιραμπέλλο με 33 ιπποτίας 

β) Μαρίνος Ζούστος πήρε το κάστρο Μπελβεντέρε (στον Τσούτσουρα)

γ) Λινάρδος Φώσκολος πήρε το κάστρο του Βονιφατίου στο Καινούργιο Καστέλι

δ) Ανδρέας Πανταλεώνης πήρε το Καστέλι Μυλοποτάμου

ε) Πέτρος Κουερίνης το Καστέλι Κάτω Σύβριον 

στ) Παγκράτιος Φαλιέρος την Κίσσαμο και τα Όρναν (ορεινά)

* Η ιστορία αναφέρει οτι στην επανάσταση του 1251 είχαμε και δεύτερη αποίκιση της περιοχής μας με 70 οικογένειες, μιας και η εν λόγω επανάσταση έγινε στην Κίσαμο. Μάλιστα είναι πολύ πιθανόν αυτοί οι άποικοι που ήρθαν τότε μαζί με τους παλιούς τιμαριούχους της Κισάμου να ίδρυσαν και τα Χανιά που ως και τότε δεν ήταν πόλη βάση την περιγραφή του Άραβα γεωγράφου Εδριζή που όταν πέρασε απο εδώ αλλά η Κώμη του Τυριού. 

Η επανάσταση κατά των Βενετών που έμεινε στην ιστορία σαν την Επανάσταση του Αλέξιου Καλλέργη και κράτησε 17 ολόκληρα χρόνια από το 1282 μέχρι και στης 28 Απριλίου 1299 φαίνεται να ήταν και η αιτία που αποκτήθηκαν μετά την υπογραφή της συνθήκη ειρήνης, τιμάρια γης αλλά και παραχώρηση προνομίων στον Μέγα Άρχων Καλλέργη, και στην Κίσαμο.

Η συνθήκη αυτή που ο Καλέργης απαιτεί και αποκτά, ενώ ο δόγης της Κρήτης Μιχιελής Βιτάλης αποδέχεται και παραχωρεί έχει 19 όρους (32 κατά άλλους), οι οποίοι αναφέρονται ένας προς ένα στην ιστορία του Ψιλάκη σελίδα 264-266, ώστε να τερματιστεί ο μακροχρόνιος αυτός πόλεμος. Στον 5ο όρο παραχωρούνται στον Καλέργη δυο τιμάρια (Καβαλλαρίες) στην Κίσαμο και στα Ορεινά με το δικαίωμα της παραχωρήσεως σε οπουδήποτε εκ των συντρόφων του μετά. Ακόμα του παραχωρούνται 5 κομμάτια περιουσίας των Ανταρτών, μάλλον αντίθετοι του Καλέργη όπως αναφέρει ο Ψιλάκης, αλλά με την προϋπόθεση αν διαλέξει τα κομμάτια στην Κίσαμο, αυτά των ανταρτών δεν θα του ανήκουν.

- Το τι έγινε μάλλον δεν χρειάζεται και πολύ σκέψη αφού ο Καλέργης απόκτησε όνομα στην περιοχή μας και μάλιστα αν δεχτούμε οτι πήρε δυο τιμάρια ίσως το ένα ήταν τα Καλεργιανά και το άλλο ο Αι Γιώργης ο Καλέργης, στα Κάτω Μεσόγεια. Πάντως είναι η πρώτη φορά που γίνεται αναφορά στο όνομα Καλέργης στην Κίσαμο. (είναι άγνωστο βέβαια αν είχε κι άλλες εκτάσεις προ Ενετών στην Κίσαμο η γνωστή οικογένεια των Καλέργηδων*). 

Ο Σάθας στον πρόλογο του στο "Κρητικό Θέατρο" αναφέρει οτι οι Καλέργηδες της Κισάμου, είχαν φύγει για την Ρωσία με το που πάτησαν οι Τούρκοι στην Κρήτη και ξαναγύρισαν πίσω το 1822 όταν έφτασε στην Ύδρα ο Δημήτριος Καλέργης (φώτο) μαζί με τους συγγενείς του Νικόλαο και Εμμανουήλ Καλέργη. Μάλιστα αξίζει να αναφερθεί οτι 1825 μαζί με τον Αντωνιάδη κατέλαβαν το κάστρο της Γραμβούσας...αλλά αυτή η προσπάθεια τους έληξε άδικα, αφού κατηγορήθηκαν οτι το έκαναν με σκοπό την πειρατεία. 

 

* Συγγενείς των Καλέργηδων είναι οι Κυδωνάκηδες και Μανιτάκηδες καθώς και οι Τσουδεροί.

Πηγές Ιστορία Κρήτης Ψιλάκη, Θεοχ. Δετοράκη, Greta Sacra.

ΣΚΑΛΙΔΗΣ ΚΑΙ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ

 To παρακάτω απόσπασμα το βρήκα στο διαδίκτυο ... 

- Δύο μαρτυρικές μορφές Κρητικών πολεμιστών που έπεσαν για την Μακεδονία. Οι Μακεδονομάχοι, καπετάν Γιώργος Σκαλίδης από το Έλος Κισάμου και καπετάν Βαγγέλης Νικολούδης από τους Λάκκους Χανίων. Νεαροί οπλαρχηγοί οι οποίοι επικεφαλής μικρών ομάδων (15-20 ατόμων) έδρασαν στην περιοχή του Μορίχοβου που σήμερα δεν ανήκει στην Ελληνική επικράτεια. Το σώμα του Σκαλίδη (17 άνδρες) στις 23 Μαρτίου 1906 κυκλώθηκε από μια διλοχία του Τουρκικού στρατού, δυνάμεως 250 ανδρών στην τοποθεσία Κράπα του χωριού 'Ιβενι (17 χλμ βόρεια του χωριού Σκοπός). Οι ολιγάριθμοι Έλληνες αρνήθηκαν να παραδοθούν όταν ο Τούρκος επικεφαλής το ζήτησε και έπεσαν όλοι μαχόμενοι προξενώντας μεγάλες απώλειες στον εχθρό. Μάλιστα ο Σκαλίδης όταν τελείωσαν τα πυρομαχικά του τουφεκιού του, για να μην συλληφθεί αιχμάλωτος και για να μην περιέλθουν στα εχθρικά χέρια τα υπάρχοντα του, σκότωσε το άλογο του, έσπασε σε ένα βράχο το ασημοκαπνισμένο του Μάνλινχερ και όρμησε πάνω στους τούρκους με το περίστροφο στο ένα χέρι και το μαχαίρι στο άλλο ουρλιάζοντας: Ζήτω η Ελλάδα ! 

Το σώμα του Νικολούδη (20 άνδρες) κυκλώθηκε από ένα ολόκληρο τούρκικο τάγμα στο Γκορνίσοβο (Κέλλη) Φλωρίνης στις 15 Ιουλίου 1906. Και πάλι οι Έλληνες μαχητές κλήθηκαν να παραδοθούν αλλά αυτοί αρνήθηκαν και προτίμησαν να μείνουν και να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων. Εκεί έπεσε μαχόμενος ο Βαγγέλης Νικολούδης μαζί με δώδεκα από τους είκοσι άνδρες του. 
Πηγή φωτογραφίας: Αρχείο Ε.Λ.Ι.Α.

ΤΟ ΕΞΑΦΑΝΙΣΜΕΝΟ ΧΩΡΙΟ "ΤΟ ΚΑΡΥΔΑΚΙ"

Το Καρυδάκι ήταν χωριό της σημερινής Κοινότητος Βλάτος. Το χωριό αυτό έχει σβήσει από το χάρτη και τώρα παραμένει ως αγροτική τοποθεσία. Η περιοχή της Κοινότητος Βλάτους, είναι μια από τις παραγωγικότερες των ’Εννιά χωριών. Κατέχει μια πολύ μεγάλη ελαιόφυτη έκταση, μέσα στην οποία είναι κατεσπαρμένες αραιά οι γειτονιές του χωρίου. Στο σημερινό μας σημείωμα, δεν θ’ ασχοληθούμε για το χωριό Βλάτος, σαν σύνολο. Θ’ ενδιαφερθούμε μονάχα, για το ξεχασμένο χωριό το «Καρυδάκι».

Από που πήρε το όνομα «Καρυδάκι» δεν έχω ακούσει. Καρυδιές δεν υπάρχουν στη περιοχή, ούτε ακούσαμε από τους παλιούς μας ότι υπήρχαν. Το Καρυδάκι είναι προς τα βόρια. Είναι μια περιοχή που περιστοιχίζεται από λόφους και χαμηλόβουνα. Τ’ όλο σχήμα του, βλέποντάς το κανείς, από τα βουνά, μοιάζει σαν καρυδόκουπα. Ίσως απ’ αυτό το χαρακτηριστικό σχήμα να πήρε τ’ όνομα «Καρυδάκι». Τα τριγύρω χαμηλόβουνα είναι κατάφυτα από πυκνά καταπράσινα κουμαροδάση. Το πεδινό του μέρος (το σιόπατο) είναι πολύ βολικό και προστατεύεται απ’ όλους τους καιρούς και είναι κατάφυτο από ελιές. Πάρα πολύ καλές, τσουνατολιές με μεγάλη απόδοση, θεωρούνται οι καλύτερες λαδολιές του Βλάτους. Ξακουστές, (οι Καρυδακιανές).
Το Καρυδάκι ήταν ένα μικρό ωραίο χωριό με τρεις γειτονιές. Οι κάτοικοί του, ζούσαν από το λάδι και την κτηνοτροφία. Τώρα το Καρυδάκι, σαν χωριό, δεν υπάρχει. Είναι μια αγροτική περιοχή πού ανήκει στους Βλατιανούς. 

Να όμως πως κατεστράφη το θαυμάσιο αυτό χωριουδάκι.

- Όταν κατά την επανάσταση τού 1821* επαναστάτησε και η Κρήτη, κινήθηκαν πολλοί ένοπλοι απ’ όλα τα Εννιά χωριά, πήγαν και από το Βλάτος, πήγαν και οι Καρυδιανοί για να πολιορκήσουν τους Τούρκους του Καστελλιού μαζί με τους άλλους Κισαμίτες. Πράγματι τότε οι χριστιανοί μπήκαν στο Καστέλλι και κατέλαβαν και το φρούριο. Τότε είχε παρουσιαστεί μια φοβερή επιδημία πανώλης (πανούκλας) και είχε καταρημάξει τους Τούρκους του φρουρίου. Οι χριστιανοί άρχισαν το πλαστικολόι χωρίς να ξέρουν ότι οι Τούρκοι είχαν πανούκλα. Έτσι όταν οι Τούρκοι το επανακατέλαβαν το φρούριο και το Καστέλλι οι χριστιανοί φεύγοντας κουβάλησαν μαζί με τα πλιάτσικα, στα σπίτια τους.... και την πανούκλα. Εκεί όμως που κυριολεκτικά φώλιασε η φοβερή αυτή αρρώστια ήταν στο Καρυδάκι το όποιο και το κατέστρεψε κυριολεκτικά. Τότε, περίπου ρήμαξαν και πολλές γειτονιές του Βλάτους. Ο Άγιος Κων/νος, το Βαθύρημα, το Τσικαλόσπιτο και το Τσουκνιαρόσπιτο.
Παραθέτω εδώ τι ακριβώς μας έλεγε η συχωρεμένη η λάλη μου η Καμηλοκωνσταντίνα για το τέλος των Καρυδακιανών. 

"Στο τέλος είχαν μείνει 4 μονάχα. Κάθε μέρα θάφτανε ένα δυο. Κανείς Βλατιανός δεν εσήμωνε στο Καρυδάκι. Μόνο κάθε μέρα, πήγαινε ένας μέχρι τα Λακκούδια, και των φώναζε. Κάποιος απαντούσε! Ζούμε ακόμη 3. Χθες πέθανε ο Μιχάλης. Μετά από 2 μέρες πήγε πάλι κάποιος από το Κάτω Χωριό. Φώναξε και μόλις που ακούστηκε η φωνή του τελευταίου. Ήταν ο Αντώνης, εγώ μόνο ζω ακόμη, τους έθαψα όλους, ο κακορίζικος! Μόνο όταν ξαναφωνάξετε και δεν μ’ ακούσετε να μιλήσω, τότε θα καταλάβετε πώς πέθανα και εγώ. Κανείς όμως να μην έλθει. Μην τολμήσετε να με θάψετε. Γιατί ή πανούκλα, θα σας φάει όλους. Την άλλη μέρα πήγαν δυο (ήταν όλοι συγγενείς). Φώναξαν, ξαναφώναξαν. Τίποτε, καμιά απάντηση. Τότε κατάλαβαν πώς είχε πεθάνει και ό Αντώνης.
Γύρισαν στο χωριό καταλυπημένοι και έφεραν την μαύρη είδηση. Πέθανε και ο Αντώνης, ο τελευταίος Καρυδακιανός. Έκαμαν διάφορα συμβούλια και οι περισσότεροι είπαν να μη πάει κανείς... όμως παρά τον μεγάλο κίνδυνο τέσσερις Κατωχωριανοί απεφάσισαν και πήγαν να τον θάψουν. ’Άνοιξαν ένα λάκκο κοντά στην εκκλησία « Άγιος Γεώργιος» και μετά έκοψαν ξύλα με γάντζους (κατσούνες) πήγαν στο σπίτι τον τράβηξαν με τις κατσούνες τον έβαλαν πάνω σε μια πόρτα (σανίδα) και μετά τραβώντας τη πόρτα πάλι με τις κατσούνες, χωρίς να τον αγγίξουν τον έφεραν στο λάκκο και τον έθαψαν. Έκαμαν το σταυρό τους και έφυγαν ολοταχώς χωρίς να πουν σε κανένα τίποτα, για να μη δημιουργήσουνε τρομάρες και φόβους.
Το κράτησαν μυστικό και ύστερα από 2 χρόνια σε μια λουτρουγιά που τους εκάμανε οι Κατωχωριανοί στον Άγιο Αντώνη, εκειά το είπαν. Εν τω μεταξύ η αρρώστια είχε περάσει. Έκτοτε και για πολλά χρόνια κανείς δεν επλησίαζε στο Καρυδάκι. Ούτε ελιές μάζευαν. Ούτε περνούσε κανείς από το πεθαμένο χωριό. Φόβος τρόμος είχε δημιουργηθεί στη περιοχή τους. Φαντάσματα πειρασμικά (σατανικά) και καταχανάδες τριγύριζαν στα χαλάσματα. Τέτοιες δεισιδαιμονίες είχαν καρφωθεί στις καρδιές των Βλατιανών. Με το πέρασμα του χρόνου όμως κάποιος ψύχραιμος, αγόρασε από τούς κληρονόμους των Καρυδακιανών το Καρυδάκι και έγινε μεγάλο νοικοκύρης." 

Σήμερα το Καρυδάκι ανήκει κατά το πλείστο μέρος στους αδελφούς Στρατή, Μιχάλη και Θανάση Μιχελάκη. Το έχουν αρκετά αξιοποιήσει και ανακαίνισαν και την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στην όποια κάθε χρόνο γίνεται ένα μικρό ωραίο πανηγυράκι το «Καρυδακιανό» έτσι μνημονεύονται και οι Καρυδακιανοί.

*Η πολιορκία του φρουρίου του Καστελιού τέλειωσε τον Μάιο του 1823 με την παράδοση των Τούρκων. Όπως γράφει στην ιστορία του ο Μιχάλης Αναστασάκης .... το μόνο δυστύχημα και κακόν, το οποίον έπαθον οι Κρήτες κατα την παράδοσιν του Καστελλιού ήτο, οτι παρέλαβον την πανώλην εκ των Τούρκων, ήτις διαδοθείσα πλείστους εθανάτωσεν. Πρόκειται περί επιδημικής νόσου, ην ωνομάζον οι γέροντες τότε Μαυροτήγανον. 

Τις πληροφορίες για το Καρυδάκι μου τις έστειλε ο Γιάννης Παπαδημητράκης και ήταν δημοσιευμένες στο περιοδικό ΠΑΛΜΟΙ ΤΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ που εξέδιδε ο πολιτιστικός σύλλογος ΒΛΑΤΟΥΣ το 1972-1975. 

Ο χάρτης στο περίπου και η επόμενη βόλτα θα είναι στην περιοχή!!

ΤΟ ΛΙΟΤΡΙΒΙ ΣΤΑ ΜΟΘΙΑΝΑ ΒΛΑΤΟΥΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΧΕΣ

 Γράφει ο Γιάννης Παπαδημητράκης
Το χωριό Βλάτος δημιουργήθηκε τον 15ο μ.Χ. αιώνα. Δεν υπάρχει καμιά αναφορά που να βεβαιώνει, ότι κατά την πρώτη Βυζαντινή περίοδο (3ος-9ος μ.Χ. αι.) ή κατά την δεύτερη (9ος-13ος μ.Χ. αι.) υπήρχε στην περιοχή οικισμός με το όνομα Βλάτος. Το ίδιο ισχύει και για την περίοδο της Αραβοκρατίας (824-961 μ.Χ.) 
Το 1252, έρχεται μέγας αριθμός Ενετών και εγκαθίστανται σε εδάφη της Δυτικής Κρήτης. Η εγκατάσταση Ενετών στην Δυτική Κίσαμο αρχίζει από το 1252 στις μεγάλες πόλεις, ενώ ο εποικισμός της υπαίθρου άρχισε πολύ μεταγενέστερα, στις αρχές του 14ου αιώνα, πιθανότατα δε μετά το σεισμό της 8ης Αυγούστου του 1303 και με κάποια επιφύλαξη θα λέγαμε γύρω στο 1336 (σύμφωνα με πηγές του Gerola).
Γνωστά τιμάρια της Δ. Κισάμου είναι της οικογένειας Trivisano στην περιοχή Δραπανιά και επίσης, των οικογενειών Michelli Minotto στην περιοχή των Τοπολίων μέχρι το Λούχι και Nicholo Minotto στην περιοχή του Κεφαλιού. 
Από τις ενετικές οικογένειες που λίγο πριν αναφέραμε αυτή που συνδέεται με την ίδρυση του Βλάτους είναι εκείνη του Michelli Minotto.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ιστορικό της κτίσεως του Ναού της Αγ. Τριάδος στο Βλάτος στα «Αρχοντικά»,χώρος κατοικίας του Ενετού τοπάρχη. Ο συγκεκριμένος Ναός συνδέεται με την εγκατάσταση στο Βλάτος του ενετού Πατρικίου Μ.Minotto το 1472, ο οποίος και οικοδόμησε μικρό ναΐσκο αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο και στην Κυρία των Αγγέλων, για να εξυπηρετούνται οι θρησκευτικές ανάγκες της οικογενείας του. 
Με την αποχώρηση των Ενετών από την περιοχή και την εγκατάσταση των Τούρκων, ο Ναός μετονομάζεται σε Ναό αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα, γίνεται ο κεντρικός Ναός του χωριού με πρώτο εφημέριο τον παπα-Μιχελή Minotto, απόγονο της ενετικής οικογένειας, ο οποίος παρέμεινε ως ιερέας στην περιοχή διατηρώντας και αρκετό μέρος της περιουσίας του. 
Πιο συγκεκριμένα στην απογραφή του Φραντζέσκο Βασιλικάτα το 1577 αναφέρεται λεπτομερώς η Μηλιά όπως και τα διπλανά χωριά Καρυδάκι και Κεραμάρι. Πρώτη φορά αναφέρεται ρητώς το ΒΛΑΤΟΣ το 1583 στην απογραφή του Καστροφύλακα με 52 κατοίκους.

Μετέπειτα στην Απογραφή του Τριβιάν το 1645 αναφέρονται τα χωριά Βλάτος ή  Βουκοπέρασματα, Καρυδάκι, Μηλιές κλπ. Είναι και η περίοδος που το χωριό μας παίρνει την μορφή ενός οργανωμένου χωρίου, με την εγκατάσταση οικογενειών τους οποίους έφερε η οικογένεια Μinotto, προκειμένου να συντονίσουν τις εκτεταμένες ελαιοκαλλιέργειες του χωριού.
Χαρακτηριστική τοποθεσία με ενετική καθαρά σημασία είναι ..στου ΣΠΕΤΣΙΑΚΟΥΡΟΥ, σύνθετη από το Βενετσιάνικο «σπέτσιο» που σημαίνει παρατηρώ, προσέχω και «κούρα» που σημαίνει παρατηρώ, φροντίζω. Σημείο παρατηρητήριο στην στρατηγική αυτή τοποθεσία Β.Δ του Βλάτους.
Επίσης έχουμε και την τοποθεσία ΜΠΟΥΜΠΟΥΡΟΥ ή ΜΠΟΥΜΠΟΥΛΟΥ βορείως της συνοικίας Κουτσουνάρα. Από το βενετσιάνικο «μπούμπουλος» που σημαίνει βοδινός και μπουμπουλκός που σημαίνει βουϊδοβοσκός. Και έτσι  έχει επικρατήσει η παράφραση -Μπουμπούρου. 
Κατά πάσα πιθανότητα αυτήν την περίοδο γύρω στα 1650 μ.χ ξεκίνησε ο συστηματικός οικισμός της περιοχής με την συστηματική καλλιέργεια της τσουνάτης ελιάς ενώ από τότε αρχίζουν να εμφανίζονται τα λιοτρίβια απαραίτητα για την έκθλιψη της ελιάς που τόσο συστηματικά, φρόντισαν να καλλιεργούν οι Ενετοί.
Το κοντινότερο ελαιουργείο της γειτονιάς των «Αρχοντικών» τόπος κατοικίας του Ενετού τοπάρχη είναι αυτό των Μοθιανών και της σημερινής οικίας Φραγκιουδάκη, (Φραγκιός.. απόγονος Φράγκων προγόνων, κατά πάσα πιθανότητα) με μεγάλη περιουσία καλλιέργειας ελιάς.
Το ομώνυμο λιοτρίβι του Μοθιανών ίσως είναι το πρώτο και παλαιότερο του Βλάτους  και συγκεκριμένα εκείνης της περιόδου περί τα 1650 μ.χ. περιλαμβάνει πετρόχτιστες τοξωτές καμάρες και αρχιτεκτονικές επιρροές από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Η έπαυλη-οικία  και το ελαιοτριβείο αποτελούν μία ενιαία κατασκευή δύο ορόφων με ιδιαίτερα σημαντικά αρχιτεκτονικά στοιχεία..
Την περίοδο ακριβώς αυτή φαίνεται να διαμορφώνονται τα γνωστά Βλαθιανά επώνυμα από τις οικογένειες που χρίστηκαν ως ακτήμονες από τον Ενετό τοπάρχη διαμορφώνοντας ονόματα οικογενειών και τις ομώνυμες γειτονιές.
Πάντως παλαιές οικογένειες του Βλάτους που έχουν επίθετα από την πρώιμη εποχή αυτή,  είναι οι Ντεγιανοί, οι Ντερούκοι, οι Τσουρούνηδες, οι Μπερτίοι, οι Βαρουξήδες, οι Μότηδες, οι Μετζίδηδες και έξω από το χωριό (Ρογδιά) Λιμπέρηδες κ.α. 
Επώνυμα  που έχουν στις ρίζες τους  έντονο το ενετικό στοιχείο και την ενετική καταβολή όπως Ντε-Γιάννος, Ντε-Ρούκος,Μότος,Μπέρτιος, Μέτζος κ.α  όπως προείπαμε.
Τέλος αν αναλογιστούμε  ότι από γενιές 25 περίπου προγόνων μας, έφτασαν αναλλοίωτα έως σήμερα τα μνημεία –λιοτρίβια  αυτά, μας υποχρεώνει να σεβαστούμε τον χώρο και να είμαστε πολύ προσεκτικοί σε όποιου είδους επεμβάσεις ή αναπαλαιώσεις  παραδίδοντάς τα, αλώβητα, στις επόμενες γενεές, στον επόμενο κρίκο της αλυσίδας, της ζωής.

ΟΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ ΚΑΤΑ ΑΝΝΟΥΣΑΚΗ ΣΤΗΝ ΠΟΛΗ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ

Μια προσπάθεια να τοποθετηθούν οι παλιές εκκλησίες όπως τις αναφέρει ο Ι.Δ Αννουσάκης στην "Περιληπτική Ιστορία της Κισάμου". Όπως αναφέρει στο κείμενο του οι εκκλησίες που υπήρχαν στην πόλη και καταστράφηκαν απο τους Τούρκους ήταν πάνω από 10 και αναφέρει τα σημεία που υπήρχαν. 

- Οι Ναοί στην πόλη τους οποίους η παράδοσις αναβιβάζει άνω της δεκάδος κατά την Βυζαντινή περίοδον. Τρεις υπήρχαν εντός του φρουρίου,  ένας στην αγορά, ένας κάτωθι της αγοράς  ένας στο Επισκοπικόν μέγαρον , ένας μετά νεκροταφείου δυτικότερα, ένας εις Τελωνείο που στα θεμέλια του κτίστηκε ο Τίμιος Σταυρός και έξωθεν του φρουρίου μικρός ναός της Παναγίας. Στη θέση Μπιλαλιανά, ο νυν ναός του Αγίου Νικολάου, διατηρήθηκε και έχει θεμελιωθεί πάνω σε αρχαίο βωμό. Ένας εις την είσοδο της Κρύας Βρύσης !!!!! ο νυν Μητροπολιτικός ναός (Άγιος Σπυρίδωνας) ο οποίος ήτο πρωτοχριαστιανικός κατεδαφιστείς κατά την επανάσταση του 1866.  

Έβαλα πάνω στο χάρτη τις πόλης όπου υπολογίζω απο τα γραφόμενα του Ι. Δ. Αννουσάκη θα ήταν οι βυζαντινοί ναοί, μαζί με αυτούς που υπάρχουν σήμερα, με λίγες απορίες. 
α) Γιατί δεν αναφέρει τον Άγιο Αντώνιο στην ομώνυμη γειτονιά του Καστελιού,
β) Που ήταν ο ναός στην είσοδο της Κρύας Βρύσης (υπάρχει;) (εκτός κι αν εννοεί εκεί που είναι σήμερα το εικονοστάσι της Αγίας Πελαγίας)

γ) Και φυσικά που να ήταν απο τις 3 εκκλησίες στο φρούριο οι 2 (η μια είναι γνωστό που ήταν φώτο κάτω μαζί με τον μιναρέ); 

Με κόκκινο είναι ο εκκλησίες και με μπλε αστεράκι τα νεκροταφεία που έχουν βρεθεί απο έρευνες της αρχαιολογίας. Εδώ θα κάνω πω οτι το παλαιοχριστιανκό νεκροταφείο της πόλης έχει βρεθεί και καταλαμβάνει τεράστια έκταση για τα δεδομένα μιας μικρής πόλης, ξεκινάει απο τον Άγιο Σπυρίδωνα και φτάνει ως και την Καμάρα. Κατά πάσα πιθανότητα οι τάφοι ήταν ατομικοί και μόνο μια ταφή σε κάθε τάφο. Τελευταία ανακάλυψη με τον γαλάζιο κύκλο μια παλαιοχριστιανική δίκλητη ή τρίκλητη εκκλησία που είναι ισοπεδωμένη στο οικόπεδο Λυγιδάκη και η ανασκαφή είναι σε εξέλιξη, θα δώσει σίγουρα στοιχεία αν ήταν ο κύριος ναός της πόλης που καταστράφηκε είτε απο σεισμό, είτε απο τις επιδρομές των Αράβων. Τέλος το "ορφανό νεκροταφείο" στα νότια, λιγο παραπάνω απο το 1ο Δημοτικό σχολείο μας οδηγεί σε άλλη μια εκκλησία εκεί γύρω αν και δεν έχει βρεθεί ακόμα τίποτα.

ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ 12 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 1823

 Τη νύκτα της 11ης προς 12ης Δεκεμβρίου 1823 (εορτή του Αγίου Σπυρίδωνος) οι επαναστάτες Κρητικοί επιχείρησαν την κατάληψη του απόρθητου φρουρίου της νησίδας Γραμβούσας με σκοπό να αποτελέσει αυτό στρατιωτική βάση για τον Αγώνα και ασφαλές καταφύγιο για τους αμάχους. Εκστρατευτικό σώμα 150 περίπου ανδρών (άλλες πηγές αναφέρουν λιγότερους) με την καθοδήγηση των κρητικών οπλαρχηγών Γεωργίου Παπαδάκη ή Ξέπαπα, Αναγνώστη Παναγιώτου, Μάρκου Μπουζάκη (Μπουζομάρκου), μαζί με άλλους γενναίους οπλαρχηγούς που είχαν κατέβει στην Κρήτη,  τον Παναγή Σουλιώτη από την Ήπειρο, τους Υδραίους αδελφούς Σωσάνη, τον Δημήτριο Δράμαλη από τη Λακωνία αποβιβάστηκαν στη Γραμβούσα. Οδηγό για να ανέβουν στο κάστρο είχαν τον Μιχάλη Μαυράκη από την Κίσσαμο. Οι επαναστάτες αν και κατόρθωσαν να μπουν με σκάλες στο φρούριο, δεν φρόντισαν να εξοντώσουν εγκαίρως την τουρκική φρουρά, με αποτέλεσμα να δεχτούν επίθεση από τους Τούρκους και σχεδόν όλοι να βρουν φρικτό θάνατο. Έπεσαν ηρωικά μαχόμενοι περίπου εκατό αγωνιστές. Η λαϊκή μούσα έχει απαθανατίσει αυτή τη θυσία σε ένα ιστορικό δημοτικό τραγούδι: “Τρεις αντρειωμένοι πορπατούν 'ς την Κρήτη την καϋμένη / σαν αξαδέρφοι κι αδερφοί, σα φίλοι μπιστεμμένοι, / Μ' αυτοί αποφασίσασι Γραμπούσα να πατήσουν [...]”. Έπειτα και η Αντωνούσα Καμπουροπούλα έγραψε με βάση αυτό το γεγονός την πατριωτική τραγωδία “Γεώργιος Παπαδάκης ή η έφοδος της Γραμβούσης” (1847). Σήμερα που εορτάζει η Κίσσαμος τον πολιούχο της Άγιο Σπυρίδωνα, τον θαυματουργό, ας θυμόμαστε και τη θυσία των προγόνων μας στη Γραμβούσα, την 12η Δεκεμβρίου 1823. 

Κωνσταντίνος Φουρναράκης

ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΕΠΙΔΗΜΙΑΣ ΠΑΝΟΥΚΛΑΣ ΣΤΟ ΚΑΣΤΕΛΛΙ ΚΙΣΣΑΜΟΥ ΤΟ 1823

Την 21 Μαΐου 1823 η “Τερψιχόρη” του αρμοστή της Κρήτης Μανώλη Τομπάζη κατέπλευσε στο κόλπο της Κισσάμου. Η αποβίβαση του Αρμοστή και των στρατιωτών του έγινε πιθανότατα στον Δραπανιά. Από εκεί ο Τομπάζης κατευθύνθηκε στο φρούριο της Κισσάμου για να το καταλάβει. Εκείνους τους μήνες είχε ενσκήψει στο φρούριο της Κισσάμου επιδημία πανούκλας, γι' αυτό και οι πολιορκημένοι Τούρκοι (Μουσουλμάνοι) αναγκάστηκαν να παραδώσουν αμαχητί το φρούριο στον νέο Αρμοστή της Κρήτης. Υπογράφτηκε συμφωνία ανάμεσα στον Τούρκο προύχοντα της Κισσάμου, τον Χατζή Δερβίση Γενίτσαρη και στον Τομπάζη. Η συμφωνία τηρήθηκε κατά γράμμα και οι Τούρκοι του Καστελλίου Κισσάμου μπήκαν στα πλοία και μεταφέρθηκαν ασφαλείς στα Χανιά. Όμως ήταν τόσο μεγάλη η καταστροφή που είχε προξενήσει η πανούκλα, ώστε ολόκληρος ο χώρος γύρω από την κωμόπολη ήταν καλυμμένος με καινούργιους τάφους. Καθώς έφευγαν οι Τούρκοι έριξαν στη θάλασσα και τους νεκρούς τους που δεν είχαν προλάβει να θάψουν, περίπου σαράντα πτώματα.

Την 25η Μαΐου ο Τομπάζης μπήκε στο φρούριο της Κισσάμου και ύψωσε την ελληνική σημαία. Το φρούριο ανήκε πια στους Έλληνες, αλλά ο Τομπάζης έπρεπε να πάρει αυστηρά μέτρα για να μην μεταδοθεί η πανούκλα στον ίδιο, στους στρατιώτες του, και στους Χριστιανούς κατοίκους της περιοχής. Απαγόρευσε στους πάντες να εισέρχονται στα εγκαταλειμμένα σπίτια των Τούρκων. Για να μην αγγίξουν μολυσμένα αντικείμενα. Μερικοί στρατιώτες που δεν υπάκουσαν στη διαταγή, τις πρώτες μέρες, τιμωρήθηκαν αυστηρά. Συγκρότησε επίσης φρουρά υπό την καθοδήγηση του Κισσαμίτη Μαρτιμιανού Περάκη και του Ποριώτη Μιχαήλ Οικονόμου για να επιτηρεί τους στρατιώτες και να τους εμποδίζει να εισέρχονται στα μολυσμένα σπίτια. 

Συνέστησε, τέλος, Υγειονομική Επιτροπή, αποτελούμενη από τον Κισσαμίτη Ευθύμιο Ψαρουδάκη, τον Σφακιανό Νικόλαο Ανδρουλάκη και τον Υδραίο Δημήτριο Κιοσσέ, η οποία συγκέντρωσε όλα τα κινητά πράγματα των Τούρκων και τα έκαψε. Με αυτά τα μέτρα ο Τομπάζης κατόρθωσε να μη μεταδοθεί η αρρώστια στους στρατιώτες του και στους χριστιανούς της Κισσάμου.

Κωσταντίνος Φουρναράκης

Διδάκτωρ Φιλολογίας και πρώην Προϊστάμενος του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης.

ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΚΑΣΤΕΛΙΟΥ ΚΙΣΑΜΟΥ (Ι.Δ ΑΝΝΟΥΣΑΚΗ)

 Σήμερα δημοσιεύω το Ιστορικό του Αγίου Σπυρίδωνα όπως το έγραψε ο Ιωάννης Αννουσάκης που ευγενώς μας παραχώρησε η οικογένεια Στέλιου Δαρατσιανού, μετά απο παρέμβαση του Κυριάκου Ροδουσάκη.

- Μετά την επανάστασιν του 1821 οι εναπομείναντες χριστιανοί του Καστελλιού, μη υπάρχοντος Ναού να ελειτουργούντο εις Άγιον Αντώνιος και Ιερόν Ναός Γρα Κεράς υπό Μοναχού εποπτεύοντος τα κτήματα της Ιεράς Μονής Γουβερνέτου.

Πρώτος εφημέριος ετοποθετήθη εις Καστέλι ο Ιερεύς Ιωάννης Δ. Αννουσάκης μετατεθείς εκ Μεσογείων Κισάμου κατά το 1850 ο οποίος εκτελούσε και χρέη Αρχιερατικού Επιτρόπου, εις ολόκληρον την περιοχήν. Ούτος ελειτουργούσε με ενοριακόν Ναόν τον τότε μικρόν ναίσκον Αγίου Γεωργίου εις θέσιν Πύργον. Ούτος συγκάλεσε εις σύσκεψιν τους κατοίκους της Κωνοπόλεως και μετά ταύτην εσχηματίσθη Επιτροπή υπό την προεδρίαν του της οποίας μετέσχον οι Ιάκωβος Μαρής και Στέλιος Δαρατσιανός κα, και επεσκέφθη εις Χανιά τον Διοικητήν Πασάν της Περιφέρειας και ητήσατο την παραχώρησιν του μικρού Ναού (νυν μητροπολιτικού) ο οποίος ευρίσκετο εις την περιουσίαν της οικογένειας Μαρή και τον οποίον όμως κατείχε Τούρκος όστις τον είχε μεταβάλει εις στάβλον.

(Ο μικρός παλαιός ιερός ναός του Αγίου Γεωργίου στον Πύργο, τον έριξαν το 1951 και στην θέση του έφτιαξαν τον ναό που υπάρχει και σήμερα. Φωτογραφίες απο τον πρώτο ναό, αλλά και τον μικρό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στο οικόπεδο Μαρή δεν υπάρχουν ή δεν έχουν βρεθεί ακόμα)

Ο Διοικητής Πασάς (μάλλον ο Ναϊλής Πασάς) έχων υπόψιν κάποιαν συνθήκην δια της οποίας εάν Χριστιανικός Ναός ο οποίος ευρίσκετο εις Τουρκική κατοχήν καταλαμβάνετο νυκτός υπό των Χριστιανών και αυτομάτως μεταβέλλετο εις τόπον Χριστιανικής λατρείας τότε οι Τούρκοι δεν είχον πλέον κανένα δικαίωμα επ' αυτού. Τούτο υπέδειξε ο Τούρκος Πασάς εις την επιτροπήν και υπεσχέθη συμπαράστασιν. Πραγματι ο ως ανω Ιερεύς μετα Χριστιανών κατέλαβον νύχτα τον Ναόν ετέλεσαν όρθρου βαθέως Αγιασμόν και ετοποθέτησαν εικόνας. Τότε κατέφτασε ο μέχρι τότε κάτοχος του Ναού τούρκος επυροβόλησε ανεπιτυχώς εναντίων των χριστιανών, εδημιούργησε επεισόδιον και άπαντες ωδηγήθησαν ενώπιον του Πασά όστις απέδωσε τον Ναόν εις τους χριστιανούς.

Κατά την επανάστασιν του 1866 ο Ναός ελεηλατήθηκαι ανηρπάγησαν αι εικόνες. Μετά την καταστολήν της επαναστάσεως οι επανελθόντες Χριστιανοί απεφάσισαν την κατεδάφισιν του και την ανέγερσιν μεγαλυτέρου. Προς τον σκοπόν τούτον ο Ιερεύς Ι.Δ. Αννουσάκης κατέβελε εξ' ιδίου βαλάντιου 6.000 γρόσια και με συνδρομάς των κατοίκων επετεύχθη η ανέγερσις του υπάρχοντος πλην του νάρθηκος, γυναικωνήτου και κωδωνοστασίου υπό του εξ Ακρωτηρίου Αρχιτεχνίτου Καλόρομου. (το όνομα ίσως να μην είναι αυτό, αλλά να ήταν απο τα Καλόρουμα Ακρωτηρίου όπου υπάρχει χωριό με αυτό το όνομα) Οι και σήμερον υπάρχοντες μαρμάρινοι κίονες ελήφθησαν εκ του αρχαίου Ελληνικού θεάτρου ευρισκόμενον εις θέσιν που σήμερα αι οικίαι Αλέξανδρου Παπαδάκη και Γεωργίου Ξηρουχάκη. (Είναι γνωστό στην αρχαιολογία που ήταν το θέατρο και το μέγεθος του μάλιστα στις τελευταίες ανασκαφές βρέθηκαν τα θεμέλια του θεάτρου στον δρόμο δυτικά της νέας πλατείας Κατράκη πρώην ΟΤΕ)

                             ΑΝΘΙΜΟΣ ΛΕΛΕΔΑΚΗΣ 1903-1935

Ο Ναός ενεκαινιάσθη υπό του τότε Επισκόπου Κισάμου Μισαήλ Καλύμνιου περί το 1878-1880!!! (εδώ υπάρχει ένα μικρό λάθος ο Μισαήλ ήταν επίσκοπος Κισάμου απο το 1869-1875, μετά ήταν ο Πανάρετος, μικρή σημασία βέβαια έχει η ημερομηνία, όμως το καμπαναριό φτιάχτηκε τότε, επί Μισαήλ, αφού και οι μάστοροι ήταν Καλύμνιοι που είχε φέρει ο επίσκοπος απο την πατρίδα του, αναφέρεται και απο τον Αντώνη Κατσικανδαράκη. Φωτογραφία του Μισαήλ δεν υπάρχει). 

Το 1915 υπό του τότε Επισκόπου Ανθιμου Λελεδάκη με εκκλησιατικόν συμβούλιον τους Διονύσιος Αννουσάκην Στυλιανόν Πατερομιχελάκην, Γεώργιος Ψαρουδάκην, Αντώνιος Μαρήν, Κυριάκον Δρατσιανόν και με συνδρομάς των κατοίκων προέβη εις δεύτερην επέκτασην του Νάρθηκος, Γυναικωνήτου, Κωδωνοστασίου και εσωτερικού διάκοσμου. (Άμβων, Θρόνος, επιχρυσώματα, και Αγιογραφίαι) 

Όλα τα παραπάνω που αποτελούν ιστορικά στοιχεία απο κάποιον που ενδιαφέρθηκε για την πόλη και τα στοιχεία αυτά συμπληρώνουν το πολύ καλό επετειακό αφιέρωμα για τα 150 χρόνια του Αγίου Σπυρίδωνα, της Ευτυχίας Δεσποτάκη, που δημοσιεύθηκε απο αυτές τις σελίδες σε τρία μέρη το 2015 και μπορείτε να το βρείτε ΕΔΩ και ΕΔΩ και ΕΔΩ.

Με κόκκινο τα σχόλια είναι δικά μου

ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΝΟΥΣΑΚΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΣΤΟΝ ΤΟΠΟ

 Με την ευκαιρία των χθεσινών και προχθεσινών αναρτήσεων του blog σχετικά με τις πολύτιμες σπάνιες πληροφορίες για την Ιστορία της Κισάμου από τον ζωγράφο και λογοτέχνη (όπως αυτοχαρακτηριζόταν στα δημοσιεύματά του) Γιάννη Αννουσάκη, μια εμβληματική, πολύπλευρη και πολυτάλαντη, χαρισματική προσωπικότητα που σφράγισε με την παρουσία της, καθώς και την κοινωνική και πνευματική προσφορά της, ένα τόπο και μια εποχή, θα μπορούσαμε να συμπληρώσουμε και τα ακόλουθα: 

Οι ιδρυτές του Φιλολογικού Συλλόγου ΚΙΣΑΜΙΚΟΣ το 1926, μεταξύ των οποίων και ο Γιάννης Αννουσάκης είχαν κύριο στόχο τις αρχαιολογικές ανασκαφές, την σύσταση αρχαιολογικής συλλογής και στην συνέχεια ίδρυση Μουσείου, όπως και έπραξαν με επιτυχία και αποτέλεσμα. Από τα λεγόμενα του είναι φανερή, τόσο η αρχαιολογική ενημέρωση του, όσο και το αμέριστο ενδιαφέρον του Γιάννη Αννουσάκη για τις αρχαιότητες του τόπου, αλλά και η υπερηφάνειά του για τον αρχαιολογικό πλούτο της Κισάμου και το ιστορικό και αρχαιολογικό βάθος της. 

 Παραθέτουμε ένα μέρος από τα πεπραγμένα της αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην Κίσαμο το 1938. (Ανασκαφές στη Πολυρρήνια και στα Εννιά Χωριά το 1938. *ΚΡΗΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ* Τόμος 1939) από τον αρχαιολόγο Βασίλειο Θεοφανίδη τον οποίον είχε μετακαλέσει ο Φιλολογικός ιδίαις δαπάναις, για ανασκαφές στην Πολυρρήνια και στο Σελί (Τράχηλας) τον προηγούμενο χρόνο.
Διαβιβάζεται επίσης σημείωμα που είχε γράψει ο Γιάννης Αννουσάκης σε κάποιο περιοδικό, ίσως στην ΚΡΗΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ των Χανίων, σχετικά με το ιστορικό τού Ναού του Αγίου Σπυρίδωνα, με την ιστορία τού οποίου συνδέονται παλαιότερα μέλη τής οικογένειας Αννουσάκη, λαϊκοί και κληρικοί. (θα δημοσιευθεί ολάκερο τις επόμενες μέρες)

Το άρθρο ευγενώς μας δόθηκε από τον αγαπητό Στέλιο Δαρατσιανό, ο οποίος το είχε. Με το περιεχόμενό του, συμπληρώνονται και ολοκληρώνονται, όσα έγραψε ο Γιάννης Αννουσάκης για τις γνωστές και άγνωστες εκκλησίες που υπήρχαν στην κωμόπολη, συμπληρώνει δε όλα όσα έχουν γραφτεί για τον Άγιο Σπυρίδωνα ακόμα το πολύ ωραίο άρθρο πριν μερικά χρόνια της Ευτυχίας Δεσποτάκη.
Επίσης ένα απόσπασμα από το *δράμα εις πράξεις 5* με τίτλο

*ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ ΤΩΝ ΨΑΡΟΜΗΛΙΓΓΩΝ* τού Γιάννη Αννουσάκη  (Δ συνέχεια τεύχος Οκτωβρίου  ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ 1961.Οι υπόλοιπες συνέχειες επεκτείνονται και στα τεύχη  ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΣΤΙΑΣ 1962 τα οποία πρέπει να αναζητήσουμε σε βιβλιοθήκες και αρχεία.) Το έργο, εμπνευσμένο από την γνωστή ιστορία της οικογένειας των Ψαρομηλίγγων, όπως διαδραματίστηκε μέσα στο σπήλαιο της Αγίας Σοφίας στα Τοπόλια, (μετά την αποτυχημένη Επανάσταση της οικογενείας τών Ψαρομηλίγγων  κατά την Ενετοκρατία(1347)), είχε
ανεβαστεί στο Καστέλλι μεταπολεμικά και καλό θα ήταν να επαναληφθεί από τα θεατρικά σχήματα πού με επιτυχία δραστηριοποιεί ο Φιλολογικός στις μέρες μας.
Από την εκδοτική εξάλλου δραστηριότητα του Γιάννη Αννουσάκη, θα πρέπει να αναζητηθούν ορισμένα τουλάχιστον από τα τεύχη τής εφημερίδας *ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΚΙΣΑΜΟΣ* που εξέδιδαν προπολεμικά μαζί με τον Φώτη Αντωνιουδάκη από τον Δραπανιά για μια περίοδο. Την εφημερίδα αυτή μας θύμισε ο αξέχαστος Γιάννης Νταγκουνάκης στην έκδοσή του για την ιστορία τού Δημοτικού Σχολείου Λουσακιών. Παλαιότερα  υπήρξε επίσης πληροφορία σύμφωνα με την οποία κατά τα πρώτα χρόνια, ο Φιλολογικός εξέδιδε και φιλολογικό περιοδικό, όπου αρθρογραφούσε ασφαλώς και ο Γιάννης Αννουσάκης. Θέμα πού πρέπει να ερευνήσουμε επίσης.
Από τα ζωγραφικά επίσης συμβολικά έργα του Γιάννη Αννουσάκη που επεσήμανε και ο αγαπητός Νίκος Γιαννακάκης, θα πρέπει τώρα και με το έτος τής Επετείου των 200 χρόνων από την Επανάσταση, να επιδιωχτεί το ακόλουθο: Όπως ο πίνακας για την Μάχη στον Κάμπο τού Καστελλίου καθιερώθηκε ως αιώνιο σύμβολο τής αντίστασης τής Κισάμου κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, να αναδειχτεί το ίδιο και ο πίνακας τού Γιάννη Αννουσάκη που απεικονίζει το μαρτύριο του πρωτομάρτυρα Επισκόπου Κισάμου Μελχισεδέκ, ως αιώνιο έμβλημα του φόρου αίματος που πλήρωσε η Κίσαμος και κατά το 1821.
Εκείνο πού είναι αδύνατον ασφαλώς να ξαναγίνει, είναι το να ακουστεί ξανά κάτω από τους θόλους της Εκκλησίας, η θεσπέσια ψαλμωδία και το συγκινητικό βυζαντινό μέλος του ανυπέρβλητου Μαΐστορα και Άρχοντος Πρωτοψάλτου Γιάννη Αννουσάκη. Μέρες όπως αυτές, το εκκλησίασμα περίμενε και σκιρτούσε με το *Χριστός γεννάται δοξάσατε* από την γνώριμη δοξαστική και ταυτόχρονα υποβλητική φωνή του. Όπως έλεγαν οι ακόμη παλαιότεροι, από εμάς, όταν προπολεμικά, έψαλε ο Γιάννης Αννουσάκης ιδιαίτερα, όταν ιερουργούσε ο άλλος καλλικέλαδος Αρχιμανδρίτης Θεοδόσιος, Πρωτοσύγκελος του Επισκόπου Ανθίμου, μια θεία αρμονία και ευλαβική μουσική απόλαυση διαπερνούσε το εκκλησίασμα τού Αγίου Σπυρίδωνα.
Κυριάκος Ροδουσάκης