ΖΑΧΑΡΙΑΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣ

H τυπογραφική κατάθεση του Zαχαρία Kαλλιέργη

Όλα τα έντυπα της εκδοτικής περιόδου 1499-1500 τυπώνονται με τους ίδιους τυπογραφικούς χαρακτήρες και κοσμούνται με επίτιτλα και πρωτογράμματα του ιδίου τύπου, ενώ εκτεταμένη είναι η χρήση της ερυθροτυπίας. Πάντως, το 1500 η τυπογραφική δραστηριότητα του εκδοτικού-τυπογραφικού συνεταιρισμού των Καλλιέργη - Βλαστού διακόπτεται και το τυπογραφείο κλείνει, προφανώς λόγω των οικονομικών προβλημάτων. Το κόστος για την παραγωγή των τεσσάρων βιβλίων, ιδίως του Μεγάλου Ετυμολογικού, σε συνδυασμό με άλλες δυσκολίες και με την υψηλή τιμή που τα ελληνικά έντυπα είχαν σε σχέση με τα λατινικά, οδήγησε το πρώτο αυτό ελληνικό τυπογραφείο σε παύση των εργασιών του. Ο Καλλιέργης το 1501 μεταβαίνει με την οικογένειά του στην Πάδοβα, όπου ασχολείται με την αντιγραφή χειρογράφων. Οι εκδόσεις της περιόδου 1499-1500 είναι κλασικά κείμενα και λεξικά, τα οποία απευθύνονται στο ουμανιστικό αναγνωστικό κοινό της εποχής.
Το 1509 ο Καλλιέργης επανασυστήνει το τυπογραφείο του και τυπώνει τέσσερα βιβλία στη Βενετία. Η δεύτερη περίοδος της εκδοτικής – τυπογραφικής δραστηριότητάς του σηματοδοτείται από την αλλαγή στην επιλογή των τίτλων. Τα βιβλία, που εξέρχονται από τα πιεστήρια του, είναι λειτουργικά κείμενα και ένα λαϊκό ανάγνωσμα, που έχουν ως αποδέκτες το ευρύ, ελληνικό, ορθόδοξο αναγνωστικό κοινό. Στόχος του είναι να τυπώσει βιβλία για τους Έλληνες, όπως γράφει στον πρόλογο του Ωρολογίου, 1509, όπου εξαγγέλλει την έκδοση λειτουργικών κειμένων και παροτρύνει τους Έλληνες να αγοράσουν το βιβλίο, ώστε να μπορέσει να υλοποιήσει το σχέδιό του. Μέσα σε ένα έτος τύπωσε το Ωρολόγιον, τα Εξεψάλματα, την Eκθεση Παραινετική του Αγαπητού διακόνου και, όπως σχετικά πρόσφατα αποδείχθηκε, τον Απόκοπο του Μπεργαδή. Τα βιβλία αυτά είναι μικρότερου σχήματος από τα προηγούμενα και τα τυπογραφικά στοιχεία μοιάζουν με εκείνα του 1499-1500. Oπως γράφει στην έκδοση των Εξεψαλμάτων: ο ταπεινός υμών και ελάχιστος εν Χριστώ αδελφός, ζαχαρίας ο καλλιέργης ο εκ ρειθείμνης,... τουτονί τον χαρακτήρα και τύπον των γραμμάτων εποιήσατο. Τα επίτιτλα και τα πρωτογράμματα των εκδόσεών του είναι διαφορετικά από τα προηγούμενα αλλά πάντοτε βυζαντινού τύπου, ενώ η χρήση της ερυθροτυπίας είναι περιορισμένη σε σχέση με την πρώτη εκδοτική περίοδο. Οι οικονομικές συνθήκες, ο απαιτούμενος χρόνος, οι τεχνικές της εκτύπωσης αλλά και το είδος του κειμένου οδήγησαν τον Καλλιέργη σε επαναπροσδιορισμό της τυπωμένης σελίδας κατά το 1509. Eτσι κατέθεσε μιαν ακόμη πρόταση για το έντυπο ελληνικό -λειτουργικό αυτήν τη φορά- βιβλίο, η οποία βρήκε μιμητές και καθόρισε κατά κάποιον τρόπο την τυπογραφική μορφή των λειτουργικών εκδόσεων. Ως πρότυπο χρησιμοποίησε τα χειρόγραφα, που ο ίδιος είχε αντιγράψει.
Δυστυχώς, ήταν βραχύβια η ζωή του τυπογραφείου του και η δεύτερη περίοδος της εκδοτικής δραστηριότητάς του τερματίστηκε την ίδια χρονιά, το 1509. Η προσπάθειά του, μαζί με άλλες (όπως του Λαόνικου και του Αλέξανδρου το 1486), προετοίμασε το έδαφος για την οργάνωση της συστηματικής παραγωγής λειτουργικών κειμένων και φυλλάδων από τον Πατρινό Ανδρέα Κουνάδη στη Βενετία από το 1521 και έπειτα.
Το 1513, ο Λέων ο Ι΄ (γιος του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς των Μεδίκων, ηγεμόνα της Φλωρεντίας) εκλέγεται πάπας. Γνώστης και υποστηρικτής των ελληνικών γραμμάτων ιδρύει το Ελληνικό Γυμνάσιο της Ρώμης, όπου διδάσκουν επιφανείς Eλληνες λόγιοι, όπως ο Μάρκος Μουσούρος, ο Ιανός Λάσκαρις και ο Αρσένιος Αποστόλης. Ο Ζαχαρίας Καλλιέργης βρίσκεται στη Ρώμη πιθανόν από το 1513, όπου εργάζεται ως διδάσκαλος, εκδότης και τυπογράφος στο Ελληνικό Γυμνάσιο. Tο «Ωρολόγιον» που εξέδωσε ο Zαχαρίας Kαλλιέργης στη Bενετία το 1509. Στη δεύτερη περίοδο της εκδοτικής - τυπογραφικής δραστηριότητάς του, ο Kαλλιέργης τύπωσε βιβλία για το ευρύ ελληνικό αναγνωστικό κοινό. Δυστυχώς, δεν κατάφερε να υλοποιήσει το σχέδιό του για τη συστηματική έκδοση βιβλίων για τους Eλληνες.
Η τρίτη περίοδος λοιπόν της τυπογραφικής δραστηριότητάς του, στη Ρώμη αυτήν τη φορά, καλύπτει τη χρονική περίοδο από το 1515 έως το 1523. Τα τυπογραφικά στοιχεία του και οι ξυλογραφίες του είχαν ήδη πωληθεί στους Gionti της Φλωρεντίας. Στις εκδόσεις που κυκλοφορούν από το 1515 έως 1523 εμφανίζεται μια νέα, παρεμφερής με τις προηγούμενες γραμματοσειρά. Στη Ρώμη ο Καλλιέργης τύπωσε πρώτα την έκδοση των έργων του Πινδάρου (1515). Ακολούθησαν μεταξύ άλλων τα Ειδύλλια του Θεοκρίτου (1515), οι Ωαι (1516), το έργο του Θωμά Μαγίστρου Ατθίδος διαλέκτου εκλογαί, κατά αλφάβητον (1517), η Εκλογή αττικών ρημάτων και ονομάτων του Φρυνίχου (1517), τα Σχόλια παλαιά εις την Ομήρου Ιλιάδα (1517), τα Ομηρικά ζητήματα του Πορφυρίου (1518), η Οκτώηχος (1520), τα Ερωτήματα του Εμμανουήλ Χρυσολωρά (1522), το Λεξικόν του Goarino Favorino (1523).
Πολλές εκδόσεις της Ρώμης έγιναν με τη συνεργασία του Ιταλού λογίου και τυπογράφου Cοrnelio Benigni, ο οποίος συνέδραμε οικονομικά και τεχνικά την εκδοτική προσπάθεια του Ελληνικού Γυμνασίου. Το τυπογραφικό σήμα του εμφανίζεται για πρώτη φορά μαζί με του Καλλιέργη στα Ειδύλλια του Πινδάρου. Η έκδοση των Εκλογών του Θωμά Μαγίστρου έγινε με την οικονομική συμπαράσταση του Πορτογάλου πρεσβευτή στη Ρώμη Michael Sylvios, τον οποίο ο Καλλιέργης ευχαριστεί στον πρόλογο. «Eκλογή αττικών ρημάτων και ονομάτων», του Φρύνιχου. Zαχαρίας Kαλλιέργης, Pώμη, 1517.
Μέχρι τον Καλλιέργη το ελληνικό έντυπο σχεδόν δεν διέφερε από το ιταλικό, με το οποίο τυπωνόταν ταυτόχρονα και συχνά από τους ίδιους τυπογράφους. Πρόκειται, άλλωστε, για μια περίοδο πειραματισμών, ανάμεσα στο χειρόγραφο και στο έντυπο, ανάμεσα στο αρχέτυπο και στο παλαίτυπο, ανάμεσα στον 15ο και στον 16ο αιώνα, όχι μόνο για το ελληνικό αλλά και γενικά για το έντυπο της εποχής. Με τον Καλλιέργη το ελληνικό βιβλίο αποκτά εκείνα τα στοιχεία, τα οποία θα του επιτρέψουν να απαγκιστρωθεί από το ιταλικό και να αποκτήσει τη δική του ταυτότητα.

www.kritikoi.gr/