Γράφει ο Κωνσταντίνος Φουρναράκης
ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ, ΤΟ ΠΑΛΛΑΔΙΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
Μετά από πολλά εμπόδια και αναβολές θα πραγματοποιηθεί σήμερα Σάββατο 18 Σεπτεμβρίου εκδήλωση τιμής και μνήμης στη Γραμβούσα, σύμφωνα με το συνημμένο πρόγραμμα, στα πλαίσια του εορτασμού των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821. Την ημέρα αυτή θα γίνουν και τα αποκαλυπτήρια ενός απέριττου μνημείου, αφιερωμένου στους προμάχους της ελευθερίας της Κρήτης. Χρειάστηκαν 200 χρόνια μέχρι να αρχίσει η εξόφληση του χρέους προς τους Γραμπουσιανούς ήρωες και τη Γραμβούσα, το παλλάδιο της Κρητικής Ελευθερίας, τη δόξα της Κισσάμου και της Κρήτης (όχι το “νησί των πειρατών”, όπως λέγεται τα καλοκαίρια στους αδαείς τουρίστες).
ΤΑ ΠΡΩΤΑ “ΓΡΑΒΜΟΥΣΙΑ”
Τα πρώτα “Γραμβούσια” πραγματοποιήθηκαν από τις 22 έως τις 30 Αυγούστου 1970 και αποτέλεσαν το μεγαλύτερο πολιτιστικό γεγονός της επαρχίας Κισάμου εκείνη την εποχή. Με πρωτοβουλία του μακαριστού μητροπολίτη Ειρηναίου Γαλανάκη η επέτειος της άλωσης της Γραμβούσας, τον Αύγουστο του 1825, καθιερώθηκε ως η επίσημη εορτή της επαρχίας Κισσάμου. Με τις γιορτές των “Γραμβουσίων” που διαρκούσαν μία εβδομάδα (τα επόμενα χρόνια και περισσότερο) επιχειρήθηκε η σύζευξη του ιστορικού παρελθόντος με το παρόν και το μέλλον. Αναδεικνυόταν η περίλαμπρη ιστορία και ο πολιτισμός της Κισάμου, αποδιδόταν η οφειλόμενη τιμή στους Γραμβουσιανούς ήρωες αλλά και σε σπουδαίες εν ζωή προσωπικότητες της Κισσάμου, που συνέχιζαν τον αγώνα με άλλες μορφές και ξεχώριζαν στα γράμματα, στην πολιτική, στην κοινωνία. Προβάλλονταν επίσης τοπικές επιχειρήσεις λαϊκής τέχνης και παραδοσιακά προϊόντα, όπως το φημισμένο κισαμίτικο κρασί. Συνεργάτες του Ειρηναίου για την πραγματοποίηση του μεγάλου αυτού πολιτιστικού γεγονότος ήταν ο τότε δήμαρχος Κισσάμου Χαρίλαος Λυγιδάκης και τα μέλη της πρώτης Οργανωτικής Επιτροπής, Εμμανουήλ Ξηρουχάκης, Γεώργιος Δεσποτάκης, Αντώνιος Σχετάκης, Σπύρος Γιακουμάκης, Θεόδωρος Καμπουράκης, Στέφανος Μαραγκουδάκης και Νικόλαος Κοπάσης.
Η Οργανωτική Επιτροπή των πρώτων “Γραμβουσίων” απηύθυνε μέσω του Τύπου προς τους απανταχού Κισσαμίτες και τους φίλους της Κισάμου ανοικτή πρόσκληση η οποία ανέφερε και τα εξής:
“Αγαπητοί Συνεπαρχιώτες και Φίλοι της Κισάμου,
Είναι γνωστό ότι η όμορφη Επαρχία μας, η αγαπημένη μας Κίσαμος, αποτελεί ιστορικό και ένδοξο τμήμα “του Νησιού των Γενναίων” που καθόλου δεν υστερεί των λοιπών ενδόξων διαμερισμάτων της Κρήτης, σε ιστορικά συμβάντα και φυσικές ομορφιές [...]
Νομίζομε, λοιπόν, πως ήταν δίκαιο να μην υστερήσει των άλλων διαμερισμάτων σε τιμές και αναγνώριση της ιστορικής προσφοράς της. Επίσημη Επαρχιακή εορτή δεν υπήρχε και κρίναμε σκόπιμο να καθιερώσουμε την άλωση της Γραμπούσας από τους προγόνους μας, τον Αύγουστο του 1825.
Το νησί της Γραμπούσας με το ιστορικό φρούριό του, διεδραμάτισε πολύπλευρο ρόλο στο παρελθόν. Οι θρυλικοί Γραμπουσιανοί αναζωπύρωσαν με το λαμπρό αυτό κατόρθωμά των την μεγάλη επανάσταση του 1821 και στο πείσμα των Μυσιρλίδων του Μωχάμετ Άλη εκράτησαν ψηλά την κρητική επαναστατική σημαία ως τα 1828. [...]
Κισσαμίτες όπου κι αν είστε και φίλοι της Κισσάμου, ελάτε να τραγουδήσουμε τη Γραμπούσα, τη δόξα της Κισάμου και της Κρήτης, και να πιούμε το μαύρο κισσαμίτικο.
Γραμπούσα με το κάστρο σου, το Μπάλο. τσ' ομορφιές σου
οφέτος σου τ' ορκίζομαι θα έρθω σ' τσι γιορτές σου”.
Η “αυλαία” των πρώτων “Γραμβουσίων” άνοιξε το Σάββατο 22 Αυγούστου 1970 με τον Βυζαντινό Εσπερινό στο παρεκκλήσι του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, στην κεντρική πλατεία της κωμόπολης. Οι ιερείς, ντυμένοι τα άμφιά τους, διέσχισαν με ιεροπρέπεια και επισημότητα την οδό Α. Σκαλίδη και έφτασαν στον Μιχαήλ Αρχάγγελο. Η μικρή πόλη έλαμψε από βυζαντινή μεγαλοπρέπεια. Στο τέλος του εσπερινού ο μητροπολίτης Ειρηναίος, ο εμπνευστής των “Γραμβουσίων”, μίλησε με λόγια απλά, αλλά ενθουσιώδη και βαθυστόχαστα για τη σημασία των εορτών της Γραμπούσας και έπλεξε το εγκώμιο της Κισάμου και των επιφανών τέκνων της.
Η Κυριακή 23 Αυγούστου ξεκίνησε με πανηγυρική θεία Λειτουργία στον καθεδρικό ναό του Αγίου Σπυρίδωνα προεξάρχοντος του μητροπολίτη Ειρηναίου Γαλανάκη, συλλειτουργούντων των Μητροπολιτών Χανίων και Ρεθύμνης. Στο τέλος της Λειτουργίας έγινε δοξολογία για την επέτειο της άλωσης της Γραμβούσας. Έπειτα οι επίσημοι και ο λαός κατευθύνθηκαν στην πλατεία Τζανακάκη όπου έγινε επιμνημόσυνη δέηση και κατάθεση στεφάνων στο ηρώο. Το απόγευμα, στην ίδια πλατεία, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Νικόλαος Τωμαδάκης, εμβριθής γνώστης της ιστορίας του 1821, μίλησε σε πολυπληθές ακροατήριο για τα ιστορικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στη Γραμβούσα από το 1825 έως το 1828. Το βράδυ στην πλατεία του Τελωνείου διακεκριμένοι Κισσαμίτες λαϊκοί μουσικοί, ανάμεσα τους ο Γιώργης Κουτσουρέλης, διασκέδασαν τους παρευρισκόμενους με κισαμίτικους σκοπούς και επιδέξιοι χορευτές χόρεψαν κισσαμίτικα συρτά. Στα τραπέζια σερβίρονταν νόστιμα γραμπουσιανά ψάρια και στα ποτήρια έρεε άφθονος ο κισσαμίτης οίνος.
Η προσκυνηματική εκδρομή στη Γραμπούσα είχε οριστεί για την Τρίτη 26 Αυγούστου. Μόλις άρχισε να χαράζει (και πριν πιάσει το μελτέμι) κόσμος πολύς μπήκε σε ψαροκάικα από τη Λίμνη (το λιμανάκι του Καστελλιού) και έφτασε, λίαν πρωί, στη Γραμβούσα. Οι επίσημοι επιβιβάστηκαν αργότερα, γύρω στις 9, στο αντιτορπιλικό “Λέων”, αλλά η θαλασσοταραχή, που ξέσπασε εν τω μεταξύ, δεν τους επέτρεψε να προσεγγίσουν στο ηρωικό Νησί. Η επιμνημόσυνη δέηση για τους πεσόντες Γραμβουσιανούς εψάλη πάνω στο αντιτορπιλικό και το δάφνινο στεφάνι ρίχτηκε στη θάλασσα της Γραμβούσας.
Την επόμενη μέρα, Τετάρτη 26 Αυγούστου, παίχθηκε με μεγάλη επιτυχία το ιστορικό δράμα “Οι Ψαρομήλιγγοι” του λόγιου Κισσαμίτη Ιωάννη Δ. Αννουσάκη. Τους ήρωες του δράματος ερμήνευσαν οι μαθητές του Γυμνασίου Κισάμου. Η υπόθεση του έργου διαδραματίζεται στα χρόνια της Ενετοκρατίας στην Κρήτη, συγκεκριμένα είναι ένα από τα δραματικά επεισόδια της τελευταίας κρητικής επανάστασης εναντίον των Ενετών, του 1570. (Η ιστορικός Α. Παπαδία- Λάλα απέδειξε ότι η επανάσταση αυτή έγινε το 1528). Ένα άλλο πολύ γνωστό δράμα αυτής της Επανάστασης είναι οι “Κρητικοί Γάμοι” στον πύργου του Ντα Μολίνου για τους οποίους έχει γράψει ο Σπ. Ζαμπέλιος. Ο Ιωάννης Αννουσάκης είχε ακούσει για τη θυσία των Ψαρομιλίγγων όταν ήταν μαθητής και σκέφτηκε, με αφορμή τα “Γραμβούσια”, να γράψει ένα θεατρικό έργο που θα προέβαλλε τον διαχρονικό αγώνα της Κισσάμου εναντίον του ξένου δυνάστη.
Σύντομη υπόθεση του έργου: Στην επαρχία Κισσάμου οι επαναστάτες είχαν αρχηγό τον επίσκοπο Κισσάμου Μισαήλ Ψαρομίλιγγο. Στην αρχή οι Κισσαμίτες σημείωσαν πολλές νίκες εναντίον των Ενετών και κατέλαβαν το φρούριο της Κισσάμου. Λίγο αργότερα όμως οι Ενετοί επιστράτευσαν κάθε μέσο για να περιστείλουν την Επανάσταση. Μετά την καταστολή της Επανάστασης, ο επίσκοπος Μισαήλ πήρε την απόφαση να σώσει τον ανιψιό του και να προστατεύσει το ποίμνιό του από τα αντίποινα των Ενετών. Γι' αυτό κάλεσε τον ανιψιό του στο σπήλαιο της Αγίας Σοφίας Τοπολίων για να του ανακοινώσει ένα μεγάλο μυστικό. Ανυποψίαστος ο νεαρός πήγε στο Σπήλαιο, όπου βρήκε τον θείο του, τον δεσπότη Μισαήλ, και τον πατέρα του. Ο Μισαήλ όρκισε τον ανιψιό του να πράξει ό,τι θα του υποδείκνυε για τη σωτηρία της Πατρίδας. Μετά τον όρκο, ο Επίσκοπος του αποκάλυψε το φοβερό μυστικό: Να αποκεφαλίσει τον ίδιο και τον πατέρα του, να βάλει τα κεφάλια τους σε ένα σάκο και να τα πάει στους Ενετούς. Είχε θεσπιστεί από την Ενετική Διοίκηση να χαρίζεται η ζωή στον επαναστάτη που θα σκότωνε συγγενή του. Οι Ψαρομίλιγγοι θυσιάζονται για να ζήσει ο νεαρός επαναστάτης και να συνεχίσει τον αγώνα. Ο αποκεφαλισμός, κορυφαία σκηνή του δράματος, διαδραματίζεται στο Σπήλαιο των Τοπολίων, το οποίο συνδέεται με βυζαντινές μνήμες. Λέγεται ότι η εικόνα του Χριστού έφυγε με θαυμαστό τρόπο από την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, για να μην πέσει στα χέρια των Τούρκων, και ήρθε και κρύφτηκε σε μια σχισμή στο Σπήλαιο της Αγίας Σοφίας της Κισάμου.
Στο τέλος κάθε πράξης του δράματος ο Μάνος Κατράκης, προσκυνητής και αυτός στον Τόπο που τον γέννησε, απήγγειλε με την υπέροχη φωνή του, υπό μορφή ιντερμέδιων, αποσπάσματα από έργα της Κρητικής Λογοτεχνίας. (Ιντερμέδιο στο Κρητικό Θέατρο της Αναγέννησης λέγεται το σύντομο αυτοτελές μουσικό θεατρικό έργο που παρεμβαλλόταν στις πράξεις του κυρίως θεατρικού έργου). (όλο το έργο Μαρτύριο Ψαρομιλίγγων μπορείτε να το διαβάσετε εδώ) Οι φίλοι της Κισάμου και οι Κισαμίτες, που ζούσαν μακριά από τον γενέθλιο τόπο, επισκέφθηκαν, την Πέμπτη 27 Αυγούστου, τη Μονή Γωνιάς και φιλοξενήθηκαν στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης. Το απόγευμα της επομένης μετέβησαν πεζή στο πανηγύρι του Αγίου Ιωάννη του Γκιώνα. Το Σάββατο 29 Αυγούστου διαπίστωσαν τη συνέχιση της λαϊκής τέχνης (ξυλόγλυπτα, υφαντά κλπ) σε ντόπια εργαστήρια.
Τα πρώτα “Γραμβούσια” κορυφώθηκαν την Κυριακή 30 Αυγούστου με τη Γιορτή του Κισαμίτικου Κρασιού. Η πομπή των αρμάτων ξεκίνησε από Γυμνάσιο, πέρασε από την Σκαλίδη (κεντρική οδό της κωμόπολης τότε) και δια της οδού Περίδου κατέληξε στην πλατεία στρατηγού Τζανακάκη. Στην αρχή της πομπής ήταν Κίσαμος με τη μορφή όμορφης κόρης, της Χριστίνας Ροδουσάκη. Η Κίσαμος ανεβασμένη σε άλογο, συνοδευόταν από Κρητικοπούλες με παραδοσιακές ενδυμασίες, που συμβόλιζαν τις υπόλοιπες πόλεις της Κρήτης. Γύρω από την Κίσαμο διαδραματίζονταν σκηνές τρυγητού. Νέοι και νέες γέμιζαν τα καλάθια τους με τα γλυκά ρωμαίικα σταφύλια.
Το επόμενο άρμα είχε διονυσιακό θέμα. Είναι γνωστό ότι ο Διόνυσος πέρασε και από την Κίσσαμο. Το πιστοποιεί το υπέροχο ψηφιδωτό με παραστάσεις από τον θρίαμβο του Διονύσου- Βάκχου που ανακαλύφθηκε στο Καστέλλι, πριν από μερικά χρόνια από την αρχαιολόγο Σταυρούλα Μαρκουλάκη και σήμερα εκτίθεται στο Μουσείο Κισάμου. Ο Κωστής Κυριτσάκης ντυμένος με αρχαιοελληνικό χιτώνα, στεφανωμένος με κληματίδες, κρατώντας κύπελλο γεμάτο κρασί υποδυόταν τον Διόνυσο, το θεό του κρασιού, της χαράς και του γλεντιού. Ο Διόνυσος περιστοιχιζόταν από Βακχίδες, νέες Κισαμίτισσες, που κρατούσαν θύρσους και άλλα σύμβολα του θεού. Τον όμιλο του Διονύσου συνόδευαν οι Κισσαμίτες λαϊκοί μουσικοί με βιολιά και λαγούτα, οι οποίοι έδιναν τον τόνο διονυσιακού πανηγυριού. Τον Διόνυσο ακολουθούσε η Βασίλισσα της Γιορτής, που υποδυόταν η Άννα Κατσικανδαράκη, λευκοντυμένη, με στέμμα και σκήπτρο, σύμβολα της εξουσίας της. Η Βασίλισσα της Γιορτής περιβαλλόταν από κορίτσια ντυμένα στα λευκά.
Το θέμα του τελευταίου άρματος ήταν από την εποχή των πειρατών. Σύμφωνα με τον μύθο, τον οποίο ο πρώην δήμαρχος Αντώνης Σχετάκης μου διηγήθηκε πρόσφατα, ο φοβερός πειρατής Μπαρμπαρόσα είχε περάσει και από την Κίσαμο. Τι έκλεβε από την Κίσαμο; Ό,τι έβρισκε μπροστά του, έμψυχο ή άψυχο, αλλά κυρίως ενδιαφερόταν να γεμίσει τα αμπάρια των πλοίων του με τον φημισμένο κισαμίτικο κρασί. Δεν θα μπορούσε λοιπόν να λείπει το άρμα με τον Μπαρμπαρόσα και τους πειρατές του από τη Γιορτή του Κρασιού.
Στην πλατεία όπου κατέληξαν τα άρματα είχε στηθεί ένα πατητήρι για την αναπαράσταση το πατήματος των σταφυλιών. Ο μούστος έρεε για να συγκεντρωθεί στα βαρέλια. Το σενάριο (που υπέγραφε ο Α. Σχετάκης) προέβλεπε οι πειρατές του Μπαρμπαρόσα να επιτεθούν στους Κισαμίτες πατητές- οινοπαραγωγούς, για να τους κλέψουν το μούστο. Δημιουργείται μια αναστάτωση. Για μια στιγμή διακόπτεται η ψυχική ευφορία των πατητάδων και των θεατών. Όμως τη λύση δίνουν, σαν από μηχανής θεοί, η Κίσσαμος, ο Βάκχος και η Βασίλισσα της Γιορτής. Λένε στον κόσμο να μη στεναχωριέται, γιατί το κρασί της Κισσάμου είναι τόσο πολύ που φτάνει για όλους. Αυτή η φράση ήταν το σύνθημα για να αρχίσει τρικούβερτο γλέντι, που κράτησε μέχρι το πρωί.
Όλη η Κίσαμος συμμετείχε σε ένα πραγματικό λαϊκό διονυσιακό δρώμενο. Το κρασί προσφέρθηκε δωρεάν, σε μεγάλες ποσότητες, από την Ένωση Γεωργικών Συνεταιρισμών Κισσάμου και τα οινοποιεία Ξηρουχάκη και Κοκολάκη- Προυσαλίδη και τον κόσμο διασκέδασαν οι λαϊκοί οργανοπαίχτες Μ. Κουνέλης, Μ. Καρτσωνάκης, Θ. Μαργαριτάκης και Δ. Χριστοφοράκης.
Φουρναράκης Κωνσταντίνος
