Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΦΑΡΑΓΓΙΩΝ

Ναός Αρχάγγελου Μιχαήλ (Ροτόντα Επισκοπής Κισάμου)

Ο Ναός του Αρχάγγελου Μιχαήλ της Επισκοπής Κισάμου (Ροτόντα) είναι το σημαντικότερο Βυζαντινό Μνημείο της Κρήτης. Αποτελείται από ένα σύμπλεγμα κτιρίων με κεντρικό πυρήνα το Βυζαντινό κυκλοτερή Ιερό Ναό του 6ου μ.Χ. αιώνα.
Ο εκκλησιαστικός ρυθμός Ροτόντα είναι ένας σπάνιος τύπος Ναού στην Ορθοδοξία. Δημιουργήθηκε με βάση τα κτίσματα των Μαυσωλείων, των κυκλικών τάφων που κτίζονταν προς τιμήν διαπρεπών ανδρών κατά τα ρωμαϊκά και πρώτα βυζαντινά χρόνια. Ο Ναός του Αρχάγγελου Μιχαήλ λόγω της κυκλικής κάτοψής του ονομάστηκε Ροτόντα μαζί με όλο το κτιριακό σύμπλεγμα της Επισκοπής. Είναι ο μοναδικός Ναός της Κρήτης σε σχήμα κυκλικό και μαζί με τη Ροτόντα της Θεσσαλονίκης (Άγιος Γεώργιος) είναι οι δύο πιο καλοδιατηρημένοι από τους τρεις που υπάρχουν σε ολόκληρα τα Βαλκάνια (ο τρίτος σώζεται σε επίπεδο θεμελίων στο Conjun της Πρώην Γιουγκοσλαβίας).
Πιθανότατα ο Ναός του Αρχάγγελου Μιχαήλ της Επισκοπής .....

..... θεμελιώθηκε στα ερείπια παλαιότερου Ειδωλολατρικού Ναού όπως φαίνεται από τα λείψανα Αρχαίου Βωμού που βρίσκονται έξω από την κυρία είσοδο, στον αυλόγυρο του σημερινού κτίσματος, ή ακόμα ίσως να κτίστηκε εκεί με αφορμή το μαρτύριο κάποιου Χριστιανού Αγίου. Επειδή η Ροτόντα Επισκοπής οικοδομήθηκε σε σημείο προσεκτικά επιλεγμένο έτσι ώστε να μην είναι εμφανής από απόσταση, αρκετοί ιστορικοί υποθέτουν πως κτίστηκε κατά την ρωμαϊκή εποχή των χριστιανικών διωγμών, τον 4ο μ.Χ. αιώνα. Γενικά σήμερα είναι αποδεκτό από τους περισσότερους αρχαιολόγους και ιστορικούς πως ο Ναός αποπερατώθηκε το δεύτερο μισό του 6ου αιώνα (πιθανότατα επί βασιλείας Αυτοκράτορος Ιουστινιανού, 527-565 μ.Χ.) και πως το Χριστιανικό Νεκροταφείο που ανακαλύφθηκε γύρω του είχε δημιουργηθεί τον 8ο μ.Χ. αιώνα. Τα περιμετρικά κτίσματα γύρω από το Ναό που αποτελούν βοηθητικούς χώρους, τμήμα μοναστηριού ή τμήμα της Επισκοπής που είχε Έδρα το Ναό είναι μεταγενέστερων οικοδομικών φάσεων και διαφορετικών εποχών.
Ο Ναός έχει κυκλική εσωτερική κάτοψη και αναπτύσσεται καθ΄ ύψος ωσάν κύλινδρος που στέφεται με μαστοειδή τρούλο εσωτερικά και καταλήγει εξωτερικά σε βαθμιδωτό τρούλο κλιμακωτής ανάπτυξης. Έχει εξαιρετικά ψηφιδωτά δάπεδα με διάκοσμο από φολίδες, κληματίδες, κισσόφυλλα, ψάρια και πλαίσιο από τεμνόμενα ημικύκλια. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι αγιογραφίες που διασώζονται αποσπασματικά σε τέσσερα ή πέντε διαδοχικά στρώματα. Από αυτά το αρχικό στρώμα με την παράσταση της Ανάληψης του Χριστού και των Αγίων στα στηθάρια του τρούλου, του Ευαγγελιστή Ματθαίου στο νάρθηκα, του Αγίου Γεωργίου με τον αφιερωτή και του Αρχαγγέλου στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης του ιερού, χρονολογούνται κατά τον 7ο αιώνα. Εκτεταμένα τμήματα από το τρίτο στρώμα αγιογράφησης που εντάσσονται στη Μεσοβυζαντινή Περίοδο σώζονται στο Ναό. Πρόκειται για έργα υψηλότατου επιπέδου, που δείχνουν την επικράτηση της Κομνήνειας Τέχνης στην Κρήτη και αποδεικνύουν τις στενές καλλιτεχνικές διασυνδέσεις της Κρήτης με το κέντρο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την Κωνσταντινούπολη.  Συνάμα πρόσφατα αποκαλύφθηκαν εκτεταμένα τμήματα τοιχογραφιών από την περίοδο της Εικονομαχίας (726-843 μ.Χ.). Τα τελευταία χρόνια γίνονται συστηματικά έργα συντήρησης και αποκατάστασης του Μνημείου από την Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.  
Μπροστά από κόγχη στον ανατολικό τοίχο υπάρχει η κτιστή Αγία Τράπεζα της Προθέσεως. Στο ψηφιδωτό δάπεδο του νότιου τμήματος είναι ενσωματωμένη μια σταυρική κολυμβήθρα και μια ακόμη μεγαλύτερη μονολιθική λαξευμένη σταυρική κολυμβήθρα, που υπάρχει σήμερα στο νάρθηκα φαίνεται ότι ήταν αρχικά τοποθετημένη στο κέντρο του κυκλικού χώρου του Ναού.
Κατά τη Δεύτερη Βυζαντινή περίοδο της Κρήτης  (961-1204 μ.Χ.)  ο Ναός ξεκίνησε να χρησιμοποιείται ως Καθεδρικός της Επισκοπής Κισάμου, η οποία μεταφέρθηκε στην ενδοχώρα και έδωσε το όνομά της στο γειτονικό χωριό: Επισκοπή.  Ο Ιταλός αρχαιολόγος και περιηγητής Guseppe Gerola το 1905 επισκέφθηκε την Κρήτη και περιέγραψε μεταξύ άλλων και τμήματα από τη Ροτόντα της Επισκοπής τα οποία μέχρι σήμερα δεν έχουν υποστεί καμία αλλοίωση σε σχέση με τις περιγραφές του.
Η Ροτόντα της Επισκοπής υπήρξε προπύργιο των απελευθερωτικών αγώνων της Κρήτης ενάντια στον Οθωμανικό ζυγό. Αποτέλεσμα τούτης της δράσης ήταν ο απαγχονισμός των μελών της Φιλικής Εταιρίας, Επισκόπου Κισάμου & Σελίνου  Μελχισεδέκ Δεσποτάκη και Ιεροδιακόνου Καλλίνικου Βεροιέα, από το αιωνόβιο πλατάνι στην Πλατεία Σπλάντζια των Χανίων, με διαταγή του Τούρκου Διοικητή Χανίων Σερίφ Πασά στις 19 Μαΐου 1821, εορτή της Αναλήψεως του Χριστού.
Ο Γάλλος Πρόξενος Χανίων, αυτόπτης μάρτυρας του μαρτυρίου, διέσωσε στις σημειώσεις του Αρχείου του Γαλλικού Προξενείου Χανίων ότι ο Επίσκοπος Μελχισεδέκ τις τελευταίες στιγμές της ζωής του εφώναξε: «Φάτε θεριά τις σάρκες μου μα το Πνεύμα μου που παραδίδω σήμερα στον Πλάστη μου δεν μπορείτε να μου το βλάψετε».
Στις 21 Σεπτεμβρίου 2000 το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως με Πατριαρχική και Συνοδική Πράξη κατάταξε στο Αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας τους Ιερομάρτυρες & Εθνομάρτυρες Επίσκοπο Μελχισεδέκ και Διάκονο Καλλίνικο.