ΑΙ ΓΙΩΡΓΗΣ ΝΟΠΗΓΕΙΑ: ΕΝΑ ΑΚΟΜΗ ΛΟΥΤΡΟ-ΕΚΚΛΗΣΙΑ.

 Μια ακόμη εκκλησία στην Κρήτη κτισμένη πάνω σε αρχαία. ή βυζαντινά Λουτρά: Ο μονόχωρος ναός του Αγίου Γεωργίου έξω από το Δραπανιά,  κτίστηκε και τοιχογραφήθηκε κατά το 15ο αιώνα, πάνω στα εκτεταμένα ερείπια ενός ρωμαϊκού λουτρού, που φαίνεται ότι καταστράφηκε κάποια εποχή από σεισμό.

 Σωζόταν σε κακή κατάσταση. Με τη χρηματοδότηση της Περιφέρειας Κρήτης και τη στενή συνεργασία με τον εφημέριο π. Αλέξανδρο Φαντάκη πραγματοποιήθηκαν οι απαραίτητες εργασίες αποκατάστασης του ναού και αποκάλυψης του καλής ποιότητας τοιχογραφικού διακόσμου, από τους έμπειρους εργατοτεχνίτες και συντηρητές της 28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, καθώς και ο αναγκαίος λειτουργικός εξοπλισμός από την Ενορία Δραπανιά. Και ανάμεσα στις τοιχογραφίες που αποκαλύφθηκαν και ένας περίεργος "Ευαγγελισμός" του Αγίου Παχωμίου στη συνήθη θέση, με τον άγγελο ντυμένο με το μοναχικό σχήμα, να του το υποδεικνύει, σύμφωνα με τα συναξάρια.

Μιχάλης Ανδριανάκης

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΗΣΟ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ ΚΑΙ ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ

 Το κάστρο χτίστηκε πάνω σε απότομο ύψωμα της νησίδας Ήμερη Γραμβούσα, στην άκρη της ομώνυμης χερσονήσου, για να προστατέψει το μικρό φυσικό λιμάνι που υπάρχει στο χώρο, στα πλαίσια ενός ευρύτερου σχεδιασμού οχύρωσης της Κρήτης στα τέλη της Βενετοκρατίας.
Άρχισε να κτίζεται το 1584 πάνω σε σχέδια και υπό την επίβλεψη του Latino Orsini. Το σχήμα του φρουρίου είναι ακανόνιστο τρίπλευρο με τείχη και προμαχώνες από τις τρεις πλευρές, ενώ από τη βόρεια καλύπτεται από τα από το μα απροσπέλαστα βράχια.
Η προστατευόμενη πύλη είναι στην ανατολική πλευρά και οδηγεί μέσα από θολωτή στοά στο εσωτερικό του φρουρίου. Στον εκτεταμένο χώρο του βρίσκονται υπόγειες δεξαμενές που συγκέντρωναν τα νερά της βροχής, θεμέλια κτιρίων, ο ναός του Ευαγγελισμού και η πυριτιδαποθήκη, που μετατράπηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε τζαμί.

Το φρούριο παραδόθηκε με προδοσία στους Τούρκους το 1692 και παρέμεινε στην κατοχή τους μέχρι τα χρόνια της επανάστασης του 1821, οπότε καταλήφθηκε από επαναστάτες και χρησιμοποιήθηκε ως ασφαλές κέντρο θαλάσσιων επιδρομών, αλλά και πειρατείας. Ανακαταλήφθηκε από τους Τούρκους και παρέμεινε σε πλήρη ερείμωση μέχρι τα τελευταία χρόνια, που άρχισαν εργασίες αξιοποίησής του από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Το φρούριο είναι κτισμένο πάvω σε ένα απότομο, επίπεδο ύψωμα με μοναδική πρόσβαση από την ανατολική πλευρά, όπου διαμορφώνεται ένα ελικοειδές μονοπάτι. Το σχήμα του είναι ελλειψοειδές και προσαρμόζεται στη διαμόρφωση του εδάφους με εναλλαγή ευθύγραμμων τμημάτων τείχους και μικρών προμαχώνων, στους οποίους οδηγούν κεκλιμένα λιθόστρωτα. Λόγω της απότομης διαμόρφωσης, το τείχος διακόπτεται στη βορειοανατολική πλευρά. Η κύρια είσοδος προστατεύεται, μια θολωτή στοά γίνεται η είσοδος στο εσωτερικό του φρουρίου, όπου οδηγεί ένα κεκλιμένο επίπεδο. Στο χώρο του φρουρίου σώζονται δυο μεγάλες, θολοσκέπαστες δεξαμενές, που συγκεντρώνουν τα νερά της βροχής από τα λιθόστρωτα. Από τα υπόλοιπα κτίσματα σώζονται ο ναός του Ευαγγελισμού και η πυριτιδαποθήκη, ενώ διακρίνονται τα θεμέλια των στρατώνων, του διοικητηρίου και των άλλων εγκαταστάσεων. Τα τείχη είναι κτισμένα από τοπικό ασβεστόλιθο, εκτός από το cordone, που είναι αποτελείται από λαξευτούς ψαμμίτες.
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΝΗΣΟΣ ΗΜΕΡΗ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟ ΥΠΠΟ

Μια απάντηση του Μιχάλη Ανδριανάκη επίτιμου έφορου Βυζαντινών αρχαιοτήτων Χανίων με προβλημάτισε αν και η ιστορία ειναι γνωστή σε αρκετούς εδώ δημοτικούς συμβούλους εκείνης της εποχής. Η ερώτηση που του έγινε ήταν γιατί μένει αναξιοποίητη η ήμερη Γραμβούσα και το κάστρο της και γιατί δεν υπάρχει ενδιαφέρον να αξιοποιηθεί. Δείτε την απάντηση που αμφιβάλλω αν κάποιος απο την τότε δημοτική μπορεί να την διαψεύσει ...

 - Τα σπίτια είχαν κατασκευαστεί από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων για το προσωπικό φύλαξης, το επιστημονικό και εργατικό προσωπικό, που θα εργαζόταν και ένα απλό κυλικείο δίπλα στην εκκλησία για την εξυπηρέτηση των επισκεπτών. Έγινε και δίκτυο ηλεκτροδότησης με φωτοβολταϊκά, αποχέτευσης και ύδρευσης του. Έγιναν και ορισμένες στερεωτικές επεμβάσεις (γινόταν κατά καιρούς). Δυστυχώς ο Δήμος δεν συνεργάστηκε, λέγοντας ότι είναι δική του ιδιοκτησία και πήγε και στα Δικαστήρια, αν και ποτέ δεν είχε κάνει το παραμικρό. Έτσι το σχέδιο ανάδειξης έμεινε πίσω- δεν ξέρω τι γίνεται τα τελευταία χρόνια-και το μνημείο παραμένει σχεδόν στην ιδιωτική εκμετάλλευση. Κάποιες φορές στο παρελθόν είχαμε φροντίσει και για φύλακες κατά τη θερινή περίοδο. Θα πρέπει να υπάρξει εκ νέου ενδιαφέρον και ενεργοποίηση και του Δήμου και του ΥΠΠΟΑ, χωρίς να μπαίνουν θέματα "τίνος είναι το νησί", γιατί τελικά μόνος ωφελούμενος είναι ο ιδιώτης.... Ας το αφήσουν να οργανωθεί σαν αρχαιολογικός χώρος που έτσι κι αλλιώς είναι....

Καιρός λοιπόν να κάτσει ο δήμος και να κουβεντιάσει με το ΥΠΠΟ μιας και ειναι κάτι που μπορεί πολύ εύκολα να αναδειχτεί σε τουριστικό προορισμό άσχετα αν υπάρχει εκμετάλλευση του χρόνια τώρα απο ιδιώτη. Είναι απο τις περιπτώσεις που μια καλή συνεργασία με το ΥΠΠΟ θα φέρει όφελος εκτός απο την προβολή του Δήμου, αλλά με το ανταποδοτικό κέρδος απο το εισιτήριο, ανάδειξη και προστασία του νησιού και του κάστρου της Γραμβούσας. Σοβαρές κινήσεις λοιπόν όχι προς είσπραξη (ούτε να διορίσουμε πάλι 5-6 αντιπροέδρους για να τρώνε) αλλά για προστασία και ανάδειξη με πολλαπλές συνεργασίες. Κινήσεις που θα έπρεπε  ο δήμος να είχε ξεκινήσει μιας και δεν ειναι πρωτάρης στην διοίκηση. 

Καλό ειναι βέβαια να καταλάβουμε οτι δεν ειναι τα πάντα χρήμα, αλλά πολλές φορές πρέπει να πληρώνουμε ένα αντίτιμο αν θέλουμε να λέμε οτι έχουμε και να υπάρχει μετά και η προοπτική να διεκδικήσουμε. 

λυπηρό βέβαια ειναι, και απο τις λίγες περιπτώσεις τέτοιων ιστορικών τόπων, που δεν υπάρχει ούτε ένα φυλλάδιο, ούτε ένα βιβλίο, ούτε μια δημοτική ενημέρωση που να αναφέρει την χιλιόχρονη ιστορία του νησιού και του κάστρου, αλλά μόνο σκόρπια ιδιωτικά δημοσιεύματα δίχως αρχή και τέλος.

Συνεργασίες λοιπόν για όφελος της τουριστική ανάπτυξης του τόπου... πράγμα δύσκολο βέβαια άμα βλέπω τι ενδιαφέρον υπάρχει για την πρωτεύουσα του Δήμου.

Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΑ ΕΙΠΕ ΟΛΑ... ΚΑΙ ΟΠΩΣ ΕΙΝΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ.

Το νέο Αρχαιολογικό Μουσείο στα Χανιά είναι επιτέλους μια πραγματικότητα και μας εξέπληξε όλους ευχάριστα.

Το άτυπο άνοιγμά του πριν από τα επίσημα εγκαίνια, δίνει σε όλους τη δυνατότητα να το επισκεφτούμε και να έχουμε προσωπική άποψη για αυτό το θαυμάσιο απόκτημα.

Για να φτάσουμε στο σημείο αυτό, πολλοί κοπίασαν και πνευματικά και σωματικά από πολλά χρόνια, ανασκάπτοντας την τραχιά γη των Χανιών, μελετώντας τα «δώρα», που αυτή πλούσια προσέφερε, ακούγοντας τις μεμψιμοιρίες και κάποιες μικρότητες, όσων άσχετων αγνοούν πόσο δύσκολο είναι να φτάσεις σε ένα τέτοιο συλλογικό αποτέλεσμα.

Είναι οι άνθρωποι «ων Κύριος -και όχι μόνο- οίδεν τα ονόματα» και τους ευχαριστούμε γι’ αυτό. Τα πάντα -και τα θετικά και τα αρνητικά- έχουν καταγραφεί στον σκληρό δίσκο της συλλογικής μνήμης.

Ας χαρούμε λοιπόν αυτό που απλόχερα μας προσέφεραν κράτος, Αυτοδιοίκηση, ειδικοί επιστήμονες και άλλοι εργαζόμενοι, που έκαναν τη δουλειά τους άψογα και με επαγγελματισμό για ένα θέμα που καλά κρατεί τουλάχιστον από το 1936.

Να μάθουμε την Ιστορία του τόπου μας μέσα από τις χιλιάδες τα καλοτοποθετημένα στον χώρο ευρήματα, αναγνωρίζοντας ότι τα Χανιά δεν έχουν μόνο σημαντικές αρχαιότητες (κάποιοι, κάποτε έλεγαν πως οι Μινωίτες ερχόταν από τα ανατολικά για σαφάρι στην «άγρια Δύση»), αλλά και τους κατάλληλους ανθρώπους να διαχειρίζονται την υπόθεση διαχρονικά.

Καθώς διαβάζω κάποια άσχετα και πικρόχολα σχόλια δεξιά – αριστερά, λέω: «Καλά, δεν μπορούμε να χαρούμε κάτι μια φορά «χωρίς μεμψιμοιρίες»; Δεν αντιλαμβανόμαστε πως κάποιες στιγμές, όπως αυτή, είναι ιστορικές, αλλά πρέπει οπωσδήποτε «να το πάμε» και αυτό σε ό,τι έχουμε μάθει από χρόνια να κάνουμε; Θέλει κάποιος να κάνει κριτική επί της ουσίας, θετική, ή αρνητική; Ας την κάνει.

Το σημαντικό είναι πως η πόλη απέκτησε ένα άριστο Μουσείο με όλες τις θετικές συνέπειες. Μπορούμε να μείνουμε σε αυτό και μόνο;

Τα υπόλοιπα ας τα αφήσουμε για «τον ιστορικό του μέλλοντος».

Και να ευχηθώ σύντομα να δούμε και τον Άγιο Φραγκίσκο, Βυζαντινό Μουσείο, όπως έχει λεχθεί από παλιά, ώστε να ξετυλιχτεί ολόκληρο το κουβάρι του τοπικού πολιτισμού στον κατάλληλο τόπο.

ΚΩΣΤΑΣ ΨΑΡΑΚΗΣ 1962-2022.

 Ο καλός φίλος και για πολλά χρόνια συνεργάτης Κώστας Ψαράκης, μας αποχαιρέτισε χθες, μετά από μια σύντομη, αλλά οδυνηρή για εκείνον και όλους όσους τον γνωρίζαμε, μάχη. Αν και ο ίδιος γνώριζε πως το τέλος ήταν κοντά, προσπάθησε να μην στεναχωρήσει κανέναν με τα "δικά του". 

 Ο αρχαιολόγος Κώστας Ψαράκης ήταν μια αθόρυβη προσωπικότητα με πολύ σημαντικό ρόλο τις τελευταίες δεκαετίες στην ανάδειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς στην περιοχή των Χανιών, τόσο από το μετερίζι της 13ης/28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, όσο στη συνέχεια και από το Γραφείο Παλιάς Πόλης του Δήμου Χανίων. Ήταν ένα υπόδειγμα ανιδιοτελούς προσφοράς, εργατικότητας και αγάπης στον τόπο, τα μνημεία και τους ανθρώπους. Συνδύαζε την πλήρη επιστημονική γνώση και επάρκεια του αντικειμένου του με ένα εξαιρετικά πρακτικό πνεύμα, που έδινε πάντα λύσεις ακόμη και στα δύσκολα. Χειρίστηκε πάρα πολλές και σοβαρές υποθέσεις έρευνας αποκατάστασης και διαχείρισης μνημείων, πάντα σε ένα κλίμα συνεργασίας με τους άξιους συναδέλφους του. Ποτέ δεν αρνήθηκε να μεταδώσει τις γνώσεις του, ξεναγώντας-χωρίς αυτό να είναι υποχρέωσή του-στα μνημεία του τόπου, είτε τα παιδιά των Σχολείων, είτε επίσημους επισκέπτες, χωρίς ποτέ να βαρυγκομήσει. Πήρε μέρος σε επιστημονικά συνέδρια και δημοσίευσε άρθρα για τα μνημεία του τόπου, όπως τα νεώρια, ο Φιρκάς, βυζαντινές εκκλησίες στην ύπαιθρο. Σημαντική ήταν η εκτενής εργασία του για το νεότερο Χανιώτη ζωγράφο Γεώργιο Πολάκη, μετά από μια εξαντλητική έρευνα στις εκκλησίες του νομού, από τις λίγες για τη νεότερη εκκλησιαστική ζωγραφική της Κρήτης.
  Ο Κώστας με την αγαπημένη  γυναίκα του την Άννα, είχαν δημιουργήσει μια εξαιρετική οικογένεια, που στηρίζεται στην αγάπη. Μια οικογένεια δεμένη, εκεί στο "κάστρο" της Μάρκου Μπότσαρη, με τον Κώστα να ασχολείται πότε με την έρευνά του, πότε με τον κήπο του στον Άι Γιάννη και πότε ακόμη και με οικοδομικές εργασίες γιατί ήξερε πως "απού φελά, παντού φελά". Και ό,τι και να έκανε το έκανε με την ίδια σοβαρότητα και επιδεξιότητα. Δούλευε μέχρι σχεδόν την τελευταία ημέρα για δυο συλλογικές μας υποχρεώσεις, σχετικά με το Λιμάνι των Χανιών και το χωριό Στέρνες, που ελπίζω να ολοκληρωθούν σύντομα, χωρίς όμως πια τη φυσική του παρουσία. Μια όμορφη ψυχή όμως  με ένα πλατύ χαμόγελο πιστεύω πως θα παρακολουθεί τα πάντα από  ψηλά και θα είναι πάντα στη μνήμη όσων τον γνώρισαν και τον αγάπησαν, γιατί ήταν ένας ξεχωριστός άνθρωπος.
  Θα τον αποχαιρετίσουμε αύριο το απόγεμα στον Άγιο Λουκά. Η φωτογραφία είναι από παλιά αυτοψία μας στον Άγιο Παύλο στα Σφακιά.

Μιχάλης Ανδριανάκης

ΜΕ ΤΗ ΓΙΔΑ ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΗ ..... ΜΕΡΟΣ ΙΙ

 Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης

Πολλά τα κοινωνικά προβλήματα, πολλές οι "αμαρτίες" στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη. Και παράλληλα με τη μισητή απόδοση δικαιοσύνης από τα δικαστήρια του κατακτητή, η ακέφαλη Εκκλησία της Κρήτης παρεμβαίνει με την απεικόνιση στους συνήθως μικρούς, μονόχωρους ναούς των παραβατών με την τιμωρία που τους "αρμόζει" κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Έτσι για να ξέρουν τι τους περιμένει οι κατά τα άλλα ευσεβείς "στύλοι της Κοινωνίας", όταν σταυροκοπιούνται κατά τη διάρκεια των ακολουθιών (βγαίνοντας από την εκκλησία, αφού συνήθως οι "κολασμένοι" εικονίζονται στο δυτικό τοίχο). 

Στην κάτω σειρά με τις παραστάσεις των "κολασμένων" στην Αγία Παρασκευή της Κιτύρου Σελίνου τέσσερις ακόμη ψήνονται πάνω στις φλόγες της Κόλασης για όσα διέπραξαν στη ζωή τους. Αμαρτωλή "η μη βηζάνουσα τα νοίπια" με δυο φίδια τυλιγμένα στο κορμί της να βυζαίνουν από τα στήθη της, είναι από τα αγαπημένα θέματα των αγιογράφων της εποχής. Αμαρτωλοί στη συνέχεια "η πόρνη και ο πόρνος", που μπορεί απλά να σημαίνει την εκτός γάμου σχέση. Αποδίδονται με εξαιρετικά ρεαλιστικό τρόπο, με τα φίδια να κατατρώγουν τα "όργανα της αμαρτίας". Ακολουθεί κυριολεκτικά "με την γίδα στην πλάτη" και άλλη μια κρεμασμένη από το λαιμό του, "ο κλέπτης και λήσταρχος", που αποδίδεται σχεδόν πάντα στην Κρήτη με τη μορφή του ζωοκλέπτη. Όσο και αν καταγγέλθηκε ακόμη και στους τοίχους των εκκλησιών, πρόκειται για μια αμαρτία που βασανίζει ακόμη το ταλαίπωρο νησί από "επαγγελματίες" πλέον, οι οποίοι την έχουν μετατρέψει σε μια εξαιρετικά επικερδή δραστηριότητα, τροφοδοτώντας με φτηνό κρέας γάμους και άλλες μεγάλες εκδηλώσεις σε συνεργασία (κατ' άλλους με παραγγελία) με τους επιχειρηματίες οργανωτές....

ΕΔΩ το πρώτο μέρος

Ο "ΠΑΡΑΥΛΑΚΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΘΕΡΙΣΤΗΣ".......ΜΕΡΟΣ Ι

 Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης
Πολλά τα κοινωνικά προβλήματα, πολλές οι "αμαρτίες" στη Βενετοκρατούμενη Κρήτη. Και παράλληλα με τη μισητή απόδοση δικαιοσύνης από τα δικαστήρια του κατακτητή, η ακέφαλη Εκκλησία της Κρήτης παρεμβαίνει με την απεικόνιση στους συνήθως μικρούς, μονόχωρους ναούς των παραβατών με την τιμωρία που τους "αρμόζει" κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Έτσι για να ξέρουν τι τους περιμένει οι κατά τα άλλα ευσεβείς "στύλοι της Κοινωνίας", όταν σταυροκοπιούνται κατά τη διάρκεια των ακολουθιών (βγαίνοντας από την εκκλησία, αφού συνήθως οι "κολασμένοι" εικονίζονται στο δυτικό τοίχο). Στην Αγία Παρακευή στην Κίτυρο Σελίνου η τιμωρία του "παραυλακιστή" (αυτού που με το αλέτρι του "μπαίνει" στο ξένο χωράφι για να μεγαλώσει το δικό του) "και παραθεριστή" (όχι αυτού που απολαμβάνει τα μπάνια του στην κοντινή Παλιόχωρα, αλλά αυτού που θερίζει από το ξένο χωράφι) είναι ανάμεσα στις "πρώτες". Το ξύλινο, "ησιόδειο άροτρο" χρησιμοποιείται από τον ίδιο το διάβολο, που το χειρίζεται, με ρεαλιστικό τρόπο σαν όργανο τιμωρίας του παραβάτη, ενώ από το λαιμό του κρέμονται το δρεπάνι και ένα δεμάτι από στάχυα. Κάτω αριστερά δεμένος χειροπόδαρα και με τη μυλόπετρα στην κεφαλή του "Ο μυλωνάς οπού βαρυξαγιάζει" ("ξαγιάζω", παίρνω τα αλεστικά, "αξάι" το δικαίωμα του μυλωνά),  με περασμένα στο λαιμό του την ξύλινη "σέσουλα" και το αγγείο όπου βάζει το "αξάι",άλλο πρόβλημα της εποχής. Δεξιά με τα χέρια του δεμένα στα πόδια, ώστε να μη μπορεί να "αμαρτήσει" ξανά και το ψαλίδι κρεμασμένο από το λαιμό του "ο ράπτης οπού κλέπτι", δείχνει πόσο σοβαρό ήταν το πρόβλημα για τους ανθρώπους της εποχής. Ενδιαφέρουσα  επίσης είναι η ρεαλιστική απόδοση, των διάφορων εργαλείων της εποχής. 

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΝ ΓΚΙΩΝΑ

Γιορτάζει αύριο η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη "στο Γκιώνα", στα βάθη της όμορφης χερσονήσου της Σπάθας, κοντά στο χωριό Ροδωπού. Χιλιάδες κόσμος, παλιότερα με τα πόδια και μετά από μια πολύ δύσκολη πορεία, σήμερα άνετα με αυτοκίνητο, φτάνουν εκεί και διανυκτερεύουν. Δεν ξέρω γιατί, αλλά αποτελεί παλιά παράδοση να γίνονται εκεί δεκάδες βαφτίσεις παιδιών, μάλλον προς τιμή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Βαφτιστή). Στις πηγές της Βενετοκρατίας και στους χάρτες αναφέρεται σαν Aghios Ioanes sto Chiona. Από τις εργασίες έρευνας και αποκατάστασης που πραγματοποιήσαμε στη δεκαετία του 1990 σε συνεργασία με την ενορία Ροδωπού, διαπιστώσαμε ότι αρχικά υπήρχε ένας μικρός μονόχωρος ναός που επεκτάθηκε σταδιακά και γνώρισε αρκετές αλλαγές στο δάπεδό του. Δυτικά του ναού δυο θολοσκέπαστοι χώροι, που ανήκουν σήμερα σε ιδιώτες, δείχνουν ότι λειτουργούσε ως μικρή μονή, όπως και άλλες στην απομονωμένη Σπάθα από το 16ο αιώνα. 

Οι οικοδομικές φάσεις φαίνονται στα σχέδια της 13ης ΕΒΑ. Στο νότιο κλίτος αποκαλύφθηκε μια μικρή δεξαμενή νερού, μέσα στην οποία βρέθηκαν σε απόθεση αρκετά κεραμικά και άλλα ευρήματα, με παλαιότερο ένα νόμισμα του 12ου αιώνα. Μια πρώτη δημοσίευση για το μνημείο έγινε από τον αρχαιολόγο Κώστα Ψαράκη στο περιοδικό "Κρητική Εστία".

Μιχάλης Ανδριανάκης

Η ΚΡΗΝΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑΣ ΓΩΝΙΑΣ ΚΙΣΑΜΟΥ (1708)

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης

Σε άψογη αρχαϊζουσα (με λίγα ορθογραφικά λάθη του τεχνίτη) η κτητορική επιγραφή της κρήνης που σώζεται απέναντι από την μανιεριστική κύρια είσοδο (1613) της Μονής της Οδηγήτριας (Γωνιάς) στο Κολυμπάρι Κισάμου. Συντάκτης ο αφιερωτής πρώην μητροπολίτης Κρήτης "Κύρ, κυρ  Καλλινικος", που γύρισε στη Μονή της μετανοίας του μετά την παραίτησή του. Το νερό πήγαζε στο ύψωμα πάνω από το νέο συγκρότημα (αρχές 17ου αιώνα), στη θέση που υπάρχει ακόμη το παλιό καθολικό του 14ου αιώνα:

        +ΠΗΓΗ ΧΑΡΥΤΟΒΡΥΤΕ ΥΔΩΡ/
         ΜΟΙ ΒΛΥΣΟΝ.ΥΔΩΡ ΓΑΡ ΖΟΗΡΟΝ/
         ΗΔΙΣΤΟΝ ΠΑΝΤΙ ΓΕΝΗ. ΟΙΚΟΔΟΜΗ/
         ΘΟΙ ΔΙΑ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΙΕΡΩΤΑΤΟΥ/
         ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΚΡΗΤΗΣ ΚΥΡ/
         ΚΥΡ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ.ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 10/
         ΑΨΗ' (1708).

  Ενδιαφέρουσα η αρχιτεκτονική της που συνδυάζει το υστερογοτθικό τόξο με μανιεριστικά στοιχεία, τα οποία είχαν περάσει από τα χρόνια της Βενετοκρατίας στη λαϊκή αρχιτεκτονική της Κρήτης και λίγο οθωμανικό μπαρόκ στη μικρή κόγχη.

 

ΕΝΑ ΜΕΓΑΛΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΘΕΛΕΙ ΛΥΣΗ

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης

Το τραγικό γεγονός της πριν ακριβώς ένα χρόνο κατάρρευσης της Βενετσιάνικης έπαυλης Treνizan στο Δραπανιά και η ετοιμορροπία της άλλης πολύ σημαντικής έπαυλης Retonta στις Καλάθενες Κισσάμου, θέτουν επιτακτικά το θέμα της σωτηρίας αυτών των σημαντικών μνημείων.
Στην περιοχή μάλιστα της Κισσάμου, τα μνημεία αυτά είναι περισσότερα από κάθε άλλη επαρχία της Κρήτης, εξαιτίας της ευφορίας της, που οδηγούσε πολλούς Βενετούς φεουδάρχες να έχουν εκεί τη δεύτερη κατοικία τους. Ανάλογα ισχύουν και για τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εποχή που επίσης κατασκευάστηκαν κυρίως από τους μουσουλμάνους, εντυπωσιακές κατοικίες με αγροτικά εργαστήρια και διαμορφώθηκε μια ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα τοπική αρχιτεκτονική, ιδίως στην περιοχή της Ανατολικής Κισσάμου.
Σήμερα πολλά από αυτά τα σημαντικά αρχιτεκτονικά έργα, είτε έχουν κατεδαφιστεί, είτε έχουν αλλοιωθεί από τις σύγχρονες επεμβάσεις, είτε σώζονται σε κατάσταση ετοιμορροπίας, πολλές φορές επικίνδυνης. Το προβληματικό ιδιοκτησιακό καθεστώς με τους πολλούς συνήθως ιδιοκτήτες και το μεγάλο κόστος αποκατάστασης, προκαλούν την αδυναμία, ή την αδιαφορία για της τύχη τους. Αυτό συνέβη με την έπαυλη Trevizan (ήταν αναμενόμενο), αυτό θα συμβεί «μοιραία» και σε άλλες περιπτώσεις, αυτό συμβαίνει και σε όλη τη χώρα που είναι γεμάτη από διατηρητέα ερείπια. Και θα πει κάποιος «δεν πειράζει, έχουμε μπόλικα» (σωστό πριν από μερικές δεκαετίες), όμως η απώλεια της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς έχει φτάσει πια σε οριακό σημείο.

Δυο-τρεις φορές στο παρελθόν είχε επέμβει η Αρχαιολογική Υπηρεσία με σωστικές εργασίες στην περίπτωση του Δραπανιά και έτσι «κρατήθηκε» μέχρι πρόσφατα, όμως οι απαιτούμενες εργασίες ήταν μεγάλης έκτασης και δεν ήταν δυνατό νομικά να γίνουν σε ένα ιδιωτικό κτίσμα. Από παλιά είχαμε κάνει την πρόταση να απαλλοτριωθεί το μνημείο με διαδικασία από το ΥΠΠΟ και δαπάνες του Δήμου και να προχωρήσουν άμεσα οι σωστικές επεμβάσεις, μέχρι να δοθεί μια λύση για τη χρήση του. Παρά το ότι φάνηκε να υπάρχει ενδιαφέρον, αυτό δεν έγινε πράξη μέχρι σήμερα από την πλευρά του Δήμου και το Υπουργείο Πολιτισμού έχει να αντιμετωπίσει τεράστια θέματα απαλλοτριώσεων-και όχι μόνο-σε ολόκληρη τη χώρα.
Με το θέμα θα πρέπει να ασχοληθούν, εκτός από το Υπουργείο Πολιτισμού, οι «άμεσοι κληρονόμοι», που (εκτός από τους κατά το Νόμο ιδιοκτήτες) είμαστε όλοι εμείς και εκπροσωπούμαστε από την Περιφέρεια και το Δήμο. Θα πρέπει να υπάρξει μια σύσκεψη, όπου να αποφασιστούν και να δρομολογηθούν λύσεις, με αξιοποίηση της Νομοθεσίας για τα επικινδύνως ετοιμόρροπα, ή της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης.
Προτείνεται λοιπόν η απόκτησή τους από το Δήμο και η μετατροπή τους μετά την αποκατάσταση σε δημοτικούς χώρους φιλοξενίας. Καλό θα ήταν να αξιοποιηθεί η διαδικασία των ΣΔΙΤ, όσον αφορά στη χρηματοδότηση και τη χρήση με ειδικούς φυσικά όρους. Σε κάποιες περιοχές της χώρας μας έχει εφαρμοστεί με επιτυχία. Ίσως είναι η μόνη λύση και μην πιάσει κανένα μας «ιερή αγανάκτηση» για την πρόταση. Πολυτελείς κατοικίες φεουδαρχών ήταν και στο παρελθόν, μεγάλα συγκροτήματα είναι, αρκεί να υπάρξουν (και να τηρηθούν) κάποιοι όροι από το ΥΠΠΟΑ.

Η λύση «το φτιάχνω και το αφήνω στην τύχη του», ή «το κάνω Μουσείο» (αν δεν υπάρχει λόγος και δυνατότητα λειτουργίας) δεν περπατά και σύντομα οδηγεί στην απαξίωση και ερήμωσή του. Παραδείγματα υπάρχουν, να μην τα λέμε.
Μια δεύτερη λύση, που πρότεινα πριν από πολλά χρόνια στο πρώτο Συνέδριο για τον Αποκόρωνα (και είχε μερική εφαρμογή, αλλά όχι και συνέχεια), είναι η συνεργασία των ιδιοκτητών με το Δήμο. Μπορεί να γίνεται παραχώρηση για κάποια χρόνια, να αξιοποιούνται επιδοτήσεις και δάνεια για την αποκατάσταση και να μετατρέπονται σε χώρους φιλοξενίας.
Τα έσοδα να κατανέμονται για την εξόφληση των δανείων, στους ιδιοκτήτες και στη Δημοτική Επιχείρηση, στην οποία μπορεί να είναι οι ίδιοι μέτοχοι. Έτσι μπορούν να σωθούν αρκετά, αν βέβαια δεν επικρατήσει το γνωστό σύστημα, που «καταπίνει» πόρους, χωρίς να γίνεται ουσιαστικά έργο.
Και για να μην παρεξηγούμαστε, τα παραπάνω δεν ισχύουν για κάποια δημόσια κτήρια, που έχουν ιδιαίτερη σημασία και συνδέονται με την Ιστορία του τόπου.
Αυτά αναμφισβήτητα μπορεί να έχουν μόνο δημόσια χρήση, ιδίως όταν υπάρχει και ανάγκη, όπως είναι το μνημειακό συγκρότημα της Μεραρχίας στην καρδιά της παλιάς πόλης.
Αναφερόμαστε σε ΙΔΙΩΤΙΚΑ μνημεία αυτής της κατηγορίας, των οποίων η τύχη είναι προδιαγεγραμμένη και η αδυναμία επέμβασης δεδομένη. Και εκεί η σωτηρία των Βενετσιάνικων επαύλεων της Κισάμου έχει απόλυτη προτεραιότητα.
Για τα θέμα αυτό «φωνάζαμε» εδώ και πολλά χρόνια από το Σύλλογο Ελλήνων Αρχαιολόγων, αλλά και πολλοί άλλοι φορείς το έχουν θέσει επιτακτικά, Και μακάρι κάποτε να υπάρξουν σοβαρά νομικά (ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τις υποχρεώσεις) και οικονομικά (ως προς τις υψηλές δαπάνες αποκατάστασης) κίνητρα για τους ιδιοκτήτες για να πάψει να γεμίζει η Ελλάδα “ωραία, διατηρητέα ερείπια”.
Κάτι άκουσα πως έγινε τελευταία από πλευράς Νομοθεσίας, ας το αξιοποιήσουμε οργανωμένα. Αρκετά χάθηκαν μέχρι σήμερα…

ΑΓΙΑ ΒΑΡΒΑΡΑ ΛΑΤΖΙΑΝΑ

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης

Ο ναός της Αγίας Βαρβάρας, στο μικρό συνοικισμό Λατζιανά, του Βουλγάρω(ν), κτίστηκε κατά τον 11ο αιώνα στον αρχιτεκτονικό τύπο του απλού σταυροειδούς με τρούλο. Πρόκειται για ένα εξαίρετο δείγμα αρχιτεκτονικής με εμφανείς τις επιδράσεις από την παράδοση της Κωνσταντινούπολης, όπως είναι τα τυφλά αψιδώματα στις όψεις, η διαμόρφωση των αψίδων του ιερού, τη χρήση της τεχνικής της "κρυμμένης πλίνθου" και άλλες λεπτομέρειες, που επιβεβαιώνουν τις σχέσεις της Κρήτης με την Πρωτεύουσα. Οι τοιχογραφίες, όσες σώζονται επιτόπου, ή έχουν αποτοιχιστεί (βρίσκονται στη Βυζαντινή Συλλογή Χανίων, το Μουσείο Μπενάκη-δανεισμός-και τις αποθήκες της 28ης ΕΒΑ), είναι επίσης έργα πολύ υψηλής ποιότητας, που οφείλονται σε κάποιον καλλιτέχνη από την Πρωτεύουσα. Ο ναός σωζόταν σε κατάσταση επικίνδυνου ερειπίου μέχρι το 1981, χαμένος μέσα στην πυκνή βλάστηση (φωτο πάνω). Τότε άρχισαν με την επίβλεψή μου οι πρώτες εργασίες καθαρισμού και στερέωσης των ερειπίων, που σώζονται σε πολύ μεγάλο ύψος. Ήταν μια δύσκολη έως επικίνδυνη εργασία, για την οποία πολλά οφείλουμε στους κισαμίτες αρχιτεχνίτες Χαρίλαο Καραπατάκη, Αντώνη Φυντικάκη, Βαρδή Παπαδοκωνσταντάκη και Νίκο Φραντζεσκάκη, καθώς και στους συντηρητές +Δημήτρη Τσίγκανα, Μιχάλη Τρουλλινό +Λεωνίδα Κάσση και κατά καιρούς άλλους στα εργαστήρια των Χανιών. 

Στα χρόνια που ακολούθησαν τα ερείπια του ναού στερεώθηκαν, ώστε να απομακρυνθεί ο κίνδυνος περαιτέρω κατάρρευσης, οι τοιχογραφίες συντηρήθηκαν. Πρόσφατα ο διακεκριμένος καθηγητής του Πολυτεχνείου Πατρών κ.Σταύρος Μαμαλούκος προσέφερε την αποτύπωση και πρόταση αναπαράστασης του ναού, η  αρχιτέκτονας της 28ης ΕΒΑ Μαριάννα Αγγελάκη μια πρώτη μελέτη αποκατάστασης, με αρχαιολογική τεκμηρίωση του Θανάση Μαϊλη και ο συντηρητής της 28ης ΕΒΑ Γιώργος Σιγανάκης συνέταξε τη μελέτη συντήρησης των τοιχογραφιών. Το έργο έχει προταθεί να ενταχθεί στο ΕΣΠΑ με 600.000 Ευρώ, ενέργεια που προβλέπεται να γίνει το 2012. Έτσι ένα σημαντικότατο μνημείο, που πέρασε από πολλές περιπέτειες θα σωθεί οριστικά. Το μνημείο παρουσίασα με ανακοίνωσή μου στο Συμπόσιο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας το 1983.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

 Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, πιο γνωστός ως Άι Κυρ Γιάννης μεταξύ Αλικιανού και Κουφού κτίστηκε γύρω στα 1030 από το λόγιο μοναχό Ιωάννη Ξένο (Άι Κυρ Γιάννη), μετά την επιστροφή του από ένα καρποφόρο ταξίδι του στην Κωνσταντινούπολη, όπου εξασφάλισε προνόμια, χρήματα και αρκετά λατρευτικά αντικείμενα. Στο ναό είναι φανερές οι επιδράσεις από το ταξίδι, τόσο από την αρχιτεκτονική, όσο και από την αφιέρωσή του στη Ζωοδόχο Πηγή. Ο ναός στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με τρούλο και νάρθηκα και προεξέχουσες τις κεραίες του σταυρού, σωζόταν σε κατάσταση προχωρημένου ερειπίου στις αρχές του 20ού αιώνα που τον φωτογράφισε ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola. 

Στη δεκαετία του 1950, μετά από άστοχες και καταστροφικές επεμβάσεις της τοπικής ενορίας, παρενέβη η αρχαιολογική υπηρεσία με την επίβλεψη του ακαδημαϊκού Αναστασίου Ορλάνδου και έκανε μια πρώτη προσπάθεια αποκατάστασης του μνημείου στην αρχική του μορφή. Μικρότερης έκτασης επεμβάσεις κάναμε στη συνέχεια ως 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Και πάλι όμως ο ναός εξακολούθησε να είναι σε κακή κατάσταση. Στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ με τη χρηματοδότηση της Περιφέρειας Κρήτης προχωρήσαμε σε μια ριζική επέμβαση έρευνας και αποκατάστασης του μνημείου, τολμώντας και την ανακατασκευή του τρούλου, σε εφαρμογή μιας τεκμηριωμένης μελέτης, που συντάχθηκε από την επιστημονική ομάδα της βραχύβιας 29ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και υλοποιήθηκε από τους πολύ ικανούς εργατοτεχνίτες της με αυτεπιστασία. Για να αντιμετωπιστούν τα χρόνια προβλήματα του μνημείου, που οφείλονταν κυρίως στη σχεδόν πλήρη απουσία θεμελίωσης, χρειάστηκε να πραγματοποιήσουμε περιμετρικά ισχυρή κτιστή υποθεμελίωση ("ντουλάπια") σε βάθος σχεδόν 1 μέτρο, μετά από ανασκαφή. Μετά από τις εργασίες αυτές, το μνημείο αναδείχτηκε περίπου στην αρχική του μορφή. Παράλληλα προχώρησε και η συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου, κατά την οποία αποκαλύφθηκαν τμήματα από το πρώτο στρώμα του 11ου αιώνα. Απομένουν λίγα πράγματα κυρίως όσον αφορά στον περιβάλλοντα χώρο και την πρόσβαση, για τα οποία καλό θα ήταν να ενδιαφερθεί και ο αρμόδιος Δήμος.

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο της πρώην 13ης/28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων-σήμερα Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων-από τους φωτογράφους Δημήτρη Τομαζινάκη και Θανάση Ρούμελη).

ΤΟΥ ΛΑΖΑΡΟΥ ΣΗΜΕΡΑ....

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης
"...Τότε ο Χριστός δακρύζει και τον Άδη φοβερίζει:
-Άδη, Τάρταρε και Χάρο, Λάζαρε θε να σε πάρω.
Δεύρο έξω Λάζαρέ μου, φίλε και αγαπητέ μου...."
Παρακάτω οι φίλοι ρωτούν τον αναστημένο Λάζαρο:

"-Λάζαρε πες μας τι είδες εις τον Άδη όπου πήγες;
-Είδα πρίκες, είδα τρόμους, είδα βάσανα και πόνους.
Φέρτε μου νερό λιγάκι, να ξεπλύνω το φαρμάκι,
της καρδιάς και των χειλέων και μη με ρωτάτε πλέον...
Και εις έτη Πολλά."
Μερικά από όσα θυμήθηκα από τα "κάλαντρα" του Λαζάρου, που λέγαμε παιδιά, κρατώντας πάνω σε καλάμι το λουλουδιασμένο Λάζαρο στα σπίτια των Σελλιών, μαζεύοντας αυγά και κουλουράκια (δεν τα τρώγαμε, τα φυλάγαμε για το Μεγάλο Σάββατο).
Έτσι αποδίδεται η εκ νεκρών ανάσταση του "τετραημέρου φίλου του Χριστού Λαζάρου" και στα εξαιρετικής τέχνης βημόθυρα από το κοιμητηριακό παρεκκλήσι του Αγίου Προκοπίου, στην ανατολική πτέρυγα της Μονής Γουβερνέτου, που κατεδαφίστηκε "για να χωρεί να περνά η λιτανεία στη γιορτή του Αγίου Ιωάννη του Ερημίτη, γιατί ήταν στενός ο χώρος και έστριβαν την εικόνα για να περάσει", όπως μου έλεγε ένας παλιός καλόγερος. Το παρεκκλήσι χρονολογείται ακριβώς με επιγραφή στα 1548 (κοντά και τα βημόθυρα). Στα βημόθυρα αυτά δεν έχουμε τα συνηθισμένα θέματα του Ευαγγελισμού και των κορυφαίων αποστόλων, αλλά τρία νεκρικά θέματα, αφού πρόκειται για κοιμητηριακό παρεκκλήσι: Την Ανάσταση του Λαζάρου, τον Άγιο Σισσώη μπροστά στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την Κοίμηση του τοπικού Αγίου Ιωάννη του Ερημίτη (είναι η παλιότερη απεικόνισή του αγίου σε εικόνα).
Τα βρήκαμε σε άθλια κατάσταση σε δεύτερη χρήση στο εκκλησάκι της Παναγίας στο μετόχι Κουμαρές. Ξαναπήραν την αρχική τους λαμπρότητα-είναι κοντά στην τέχνη του γνωστού Κρητικού ζωγράφου Θεοφάνη Στερλίτζα-μετά τη συντήρηση από τον ικανό συντηρητή της Εφορείας +Δημήτρη Τσίγκανα.
Καλή (κλειστή) Μεγαλοβδομάδα σε όλους. Λίγο αλλιώτικη, αλλά "κι αυτό θα περάσει".....

ΣΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ.

Το νησί της Γραμβούσας με το απάτητο κάστρο του στην κορυφή είναι ένα σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς και της ιστορίας του τόπου μας. Είναι κτισμένο από τους Βενετούς ανάμεσα στα 1579 με 1584 σε σχέδια και επίβλεψη του Latino Orsini (γνωστού και από άλλα φρούρια της Κρήτης) πάνω στις αρχές του σε εξέλιξη τότε προμαχωνικού συστήματος, προσαρμοσμένο πάνω στο απότομο έδαφος της νησίδας. Ο λόγος που κτίστηκε ήταν να προστατέψει το πρώτο σχετικά ασφαλές λιμάνι που συναντούσε κάποιος που ερχόταν από τα δυτικά και έπαιξε το ρόλο του στα χρόνια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας. Παρέμεινε στα χέρια των Βενετών και μετά την κατάληψη της υπόλοιπης Κρήτης μαζί με τα φρούρια στις νησίδες Σούδα και Σπιναλόγκα και παραδόθηκε στους Τούρκους το 1692 μετά από προδοσία του Βενετού φρούραρχου. 

Το 1825 καταλήφθηκε από τους κρητικούς επαναστάτες, που εγκατέστησαν εκεί για ένα διάστημα την Επαναστατική Επιτροπή Κρήτης. Προκειμένου να συντηρηθούν στράφηκαν στην πειρατεία, αδιακρίτως εθνικότητας πλοίων, γεγονός που προκάλεσε την εκδίωξή τους το 1828 από τον αγγλικό και γαλλικό στόλο, με τη σύμφωνη γνώμη της Ελλάδας και παρέμεινε την τουρκική κατοχή.
Σήμερα αποτελεί μαζί με την όμορφη παραλία του Μπάλου ένα από τους πιο επισκέψιμους τουριστικούς προορισμούς της Κρήτης. Κάποιες προσπάθειες για οργάνωση του χώρου σε επισκέψιμο αρχαιολογικό, που ξεκίνησαν στη δεκαετία του 1990, προσέκρουσαν στις αντιδράσεις του τοπικού Δήμου. Με επίκληση του γεγονότος ότι η νησίδα είχε παραχωρηθεί σαν βοσκότοπος, ξεκίνησε ένα δικαστικό αγώνα και έτσι το νησί παρέμεινε στα χάλια του με το κάστρο να να ερειπώνεται, αφού ναυάγησαν προς όφελος της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, των βοσκών και των "ιδιοκτητών" της, οι προσπάθειες του Υπουργείου Πολιτισμού να οργανώσει το χώρο και να ωφεληθεί και Ο Δήμος από την εκμετάλλευση του κυλικείου που κτίστηκε και παραμένει έκτοτε κλειστό.Ελπίζω κάποια στιγμή να αλλάξει η νοοτροπία αυτή και να αναδειχτεί ο τόπος όπως πρέπει. Κάτι καλό ακούγεται από το Δασαρχείο.

Φωτογραφίες από διαφάνειες του αρχείου μου (1987). Φαίνονται από ψηλά τα ερείπια πρόχειρων οικισμών από τα χρόνια της Επανάστασης, η βενετσιάνικη εκκλησία της Ευαγγελίστριας (η Παναγία η "Κλεφτρίνα" των "Γραμπουσιανών" το 1825) και η βενετσιάνικη πυριτιδαποθήκη που έγινε τζαμί με την προσθήκη τρούλου στην απότομη δυτική πλευρά.

ΜΙΑ ΠΡΟΤΑΣΗ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ

Βίλα Τριβιζάν

Το τραγικό γεγονός της πρόσφατης κατάρρευσης υης Βενετσιάνικης έπαυλης Treνizan στο Δραπανιά και η ετοιμορροπία της άλλης πολύ σημαντικής έπαυλης Retonta στις Καλάθενες Κισάμου, θέτει επιτακτικά το θέμα της σωτηρίας αυτών των σημαντικών μνημείων. Στην περιοχή μάλιστα της Κισάμου, τα μνημεία αυτά είναι περισσότερα από κάθε άλλη περιοχή της Κρήτης. Το προβληματικό ιδιοκτησιακό καθεστώς με τους πολλούς συνήθως ιδιοκτήτες και του μεγάλου κόστους αποκατάστασης, προκαλούν την αδυναμία, ή την αδιαφορία για της τύχη τους. Αυτό συνέβη με την έπαυλη Trevizan (ήταν αναμενόμενο), αυτό θα συμβεί "μοιραία" και σε άλλες περιπτώσεις, αυτό συμβαίνει και σε όλη τη χώρα που είναι γεμάτη από διατηρητέα ερείπια. Αυτό θα συνέβαινε και στην περίπτωση του πρώην Γαλλικού Προξενείου στη Χαλέπα, αν δεν προχωρούσε η λύση που αναφέρεται στο άρθρο.
Δυο-τρεις φορές στο παρελθόν είχε επέμβει η Αρχαιολογική Υπηρεσία με σωστικές επεμβάσεις στην περίπτωση του Δραπανιά και έτσι "κρατήθηκε" μέχρι πρόσφατα, όμως οι απαιτούμενες εργασίες ήταν μεγάλης έκτασης και δεν ήταν δυνατό νομικά να γίνουν σε ένα ιδιωτικό κτίσμα. Από παλιά είχαμε κάνει την πρόταση να απαλλοτριωθεί το μνημείο με διαδικασία από το ΥΠΠΟ και δαπάνες του Δήμου και να προχωρήσουν άμεσα οι σωστικές επεμβάσεις, μέχρι να δοθεί μια λύση για τη χρήση του. Παρά το ότι φάνηκε να υπάρχει ενδιαφέρον από την πλευρά του Δήμου, δεν προχώρησε η υπόθεση.
Με το θέμα θα πρέπει να ασχοληθούν, εκτός από το Υπουργείο Πολιτισμού, οι "άμεσοι κληρονόμοι", που είναι η Περιφέρεια και ο Δήμος. Θα πρέπει να υπάρξει μια σύσκεψη, όπου να αποφασιστούν και να δρομολογηθούν λύσεις. Σαν τέτοια προτείνεται η απόκτησή τους από τους Δήμους και η μετατροπή τους μετά την αποκατάσταση σε δημοτικούς χώρους φιλοξενίας. Καλό θα ήταν να αξιοποιηθεί η διαδικασία των ΣΔΙΤ, όσον αφορά στη χρηματοδότηση και τη χρήση με ειδικούς φυσικά όρους. Είναι η λύση που εφαρμόστηκε στο Ιμαρέτ της Καβάλας, με λάθη που δεν θα έπρεπε να επαναληφθούν. Είναι η μόνη λύση και μην πιάσει κανένα μας "ιερή αγανάκτηση" για τη χρήση. Πολυτελείς κατοικίες φεουδαρχών ήταν και στο παρελθόν, μεγάλα συγκροτήματα είναι, αρκεί να υπάρξουν (και να τηρηθούν) κάποιοι όροι από το ΥΠΠΟΑ. Η λύση "το φτιάχνω και το αφήνω στην τύχη του", ή "το κάνω Μουσείο" (αν δεν υπάρχει λόγος και δυνατότητα λειτουργίας) δεν περπατά και σύντομα οδηγεί στην απαξίωση και ερήμωσή του (παραδείγματα υπάρχουν, να μην τα λέμε).
Και για να μην παρεξηγούμαστε, τα παραπάνω δεν ισχύουν για κάποια δημόσια κτήρια, που έχουν ιδιαίτερη σημασία και υπάρχει για αυτά μεγάλη ανάγκη για δημόσια χρήση (Ιστορικό Αρχείο Κρήτης), όπως είναι το μνημειακό συγκρότημα της Μεραρχίας στην καρδιά της παλιάς πόλης.
Αναφερόμαστε σε ΙΔΙΩΤΙΚΑ μνημεία αυτής της κατηγορίας, των οποίων η τύχη είναι προδιαγεγραμμένη και η αδυναμία επέμβασης δεδομένη. Και μακάρι κάποτε να υπάρξουν σοβαρά νομικά (ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τις υποχρεώσεις) και οικονομικά (ως προς τις υψηλές δαπάνες αποκατάστασης) κίνητρα για τους ιδιοκτήτες για να πάψει να γεμίζει η Ελλάδα "ωραία, διατηρητέα ερείπια". Αρκετά χάθηκαν μέχρι σήμερα....

Μιχάλης Ανδριανάκης

Θεωρώ οτι πλέον ο δήμος πρέπει να κινηθεί προς αυτήν την κατεύθυνση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης αλλιώς όλοι θα φέρουμε ευθύνη που ένα μνημείο το αφήσαμε στο έλεος του χρόνου. Μάλιστα ας γίνει παράδειγμα και για το άλλο στις Καλάθενες.

ΠΟΣΕΣ ΔΙΚΕΣ ΜΑΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΣΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ

Για εκατοντάδες χρόνια οι γυναίκες του Κουρνά, άσπριζαν με ασβέστη κάθε χρόνο την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Γενιές πέρασαν, το ένα στρώμα καθόταν πάνω στο άλλο, ξεχάστηκε πως είχε αγιογραφίες από κάτω. Ο ηλεκτρολόγος, που έκανε την ηλεκτρική εγκατάσταση, σίγουρα είδε τα χρώματα, όταν γέμισε την εκκλησία με γραμμές και διακόπτες. Αντίθετα ο ντόπιος εργολάβος, που ανάλαβε τις εργασίες αντικατάστασης των κονιαμάτων, μόλις είδε τα χρώματα, σταμάτησε και ειδοποίησε της Αρχαιολογική Υπηρεσία. Έτσι σώθηκε ένας από τους πιο σημαντικούς τοιχογραφικούς διακόσμους της Κρήτης σε τρία στρώματα, που χρονολογούνται στα τέλη του 12ου, στα μέσα του 13ου και στις αρχές του 14ου αιώνα.
Μιχάλης Ανδριανάκης

Στην φώτο η αγιογραφία κάτω από τον ασβέστη στην δοκιμαστική τομή που έγινε.
Καλό είναι επειδή είδα και μια δυο εκκλησίες καλοασπρισμένες στις Καλάθενες, στο Μουρί αλλά και αλλού, να σταματήσουν αυτό που κάνουν νομίζοντας ότι ομορφαίνουν τις εκκλησίες με τον ασβέστη.

ΠΙΑΣΤΟ ΑΠΟ 'ΠΑΕ ΘΕΣΤΟ ΕΚΕΙΕ

Επειδή είναι τις μόδας να λέμε οτι είναι εύκολο να μεταφέρουμε τα αρχαία...γενικώς!!

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης
Διαβάζω στα "Χανιώτικα Νέα" σε άρθρο του κ.Γ. Κώνστα τη νέα πρόταση του διευθυντή της ΔΕΥΑΧ κ. Κ. Στεργιάννη για μεταφορά της βενετσιάνικης γέφυρας του Κλαδισού σε άλλο σημείο. Σαν λόγο επικαλείται το να τρέχει ανεμπόδιστα το νερό στον ποταμό και την κλιματική αλλαγή (πιθανώς και για να διορθωθούν αστοχίες στο δίκτυο αποχέτευσης των γύρω κτηρίων). Ανεξάρτητα με τη σοβαρότητα (ή "ασοβαρότητα") της πρότασης, στο άρθρο επιχειρείται η εμπλοκή μου στην υπόθεση. Εμφανίζει ότι στο παρελθόν "ο κ. Ανδριανάκης είχε αντιταχθεί στη μεταφορά του μνημείου", ανακατεύοντας άσχετα την άποψή μου, όπως τη διατύπωσα σε πρόσφατη ανάρτησή μου: «τότε που σχεδιάστηκε ο Κόμβος του Κλαδισού ήταν τραγικό λάθος να μην πάρουν στα σοβαρά το σημαντικό αυτό μνημείο και να το εντάξουν στον σχεδιασμό, λειτουργικά και αισθητικά. Δεν αποφασίζεις “με κρύα καρδιά” να το γκρεμίσεις, αλλά το αξιοποιείς και το αναδεικνύεις, αφήνοντάς του τον κατάλληλο χώρο “να ανασάνει”. Και κάπου αξιοποιείς τη δυνατότητα, που λέγεται ανισόπεδος κόμβος όταν μάλιστα έχεις να αντιμετωπίσεις τόσες διαφορετικές κατευθύνσεις». Τη θέση αυτή την έχω και τώρα, που φάνηκε πόσο ανόητη ήταν η λύση που εφαρμόστηκε τελικά.
-Υπενθυμίζω ότι τότε δεν είχε συζητηθεί-τουλάχιστον δημόσια-θέμα μεταφοράς του μνημείου (αν είχε συζητηθεί σε κάποιους "κύκλους", δεν το γνωρίζω, ήμουν εκτός) ώστε να "αντιταχθώ".
-Συζητιόταν η καταστροφή του, που επιχειρήθηκε να περάσει "εν κρυπτώ και παραβύστω", μέσα από τη μελέτη που συντάχθηκε (χωρίς να "δουν" ολόκληρη τρίτοξη γέφυρα), χωρίς να προηγηθούν απαιτούμενες εγκρίσεις από το ΥΠΠΟ.
-Η ανάμιξή μου, όπως και άλλων αρχαιολόγων (η αρχική καταγγελία έγινε από συνάδελφο της ΚΕ΄ ΕΠΚΑ) της ΙΛΑΕΚ και ευαίσθητων πολιτών, αφορούσε στην ανάδειξη του θέματος της επιχειρούμενης παράνομης κατεδάφισης και μόνο. Και εκεί έμεινα .
-Πάει πολύ να θεωρείται ότι ένας υπάλληλος (και μάλιστα υπό διωγμό τότε και χωρίς αρμοδιότητα) μπόρεσε να κάνει αυτό για το οποίο αρμόδια όργανα ήταν αποκλειστικά η υπηρεσιακή και πολιτική ιεραρχία του ΥΠΠΟ και το ΚΑΣ.
-Υπενθυμίζω ότι Υπουργός ήταν τότε η κ. Άννα Ψαρούδα-Μπενάκη και, αν ήθελε, μπορούσε κατά παράβαση του Συντάγματος και των Νόμων να την κατεδαφίσει. Δεν το έκανε όμως προς τιμήν της.
-Όσοι στη συνέχεια συνέταξαν τη "μεσοβέζικη" μελέτη που εφαρμόστηκε, εγκλημάτησαν σε βάρος της πόλης και των κατοίκων της αντί να σχεδιάσουν και να κατασκευάσουν ένα σωστό κόμβο, που και θα λειτουργούσε και θα αναδείκνυε και το σημαντικό μνημείο.
-Ο κ. Στεργιάννης προτείνει σήμερα τη μεταφορά της, όχι για λόγους κυκλοφοριακούς, αλλά για λόγους κυκλοφορίας του νερού και ασφαλώς διόρθωσης σφαλμάτων της υπηρεσίας του στο παρελθόν σε σχέση με γειτονικές οικοδομές, που αντιμετωπίζονται χωρίς να χρειάζεται να μετακινηθεί η γέφυρα και ασφαλώς το ξέρει. Το παράδειγμα της αδικαιολόγητης, αχρείαστης και δαπανηρής επέμβασης της ΔΕΥΑΧ σε άλλο μνημείο μήπως θα έπρεπε να τον είχε προβληματίσει;
Αν θέλουμε ένα σωστό κόμβο (δεν υπάρχει κανείς τέτοιος στα Χανιά) θα πρέπει αυτός να σχεδιαστεί από μηδενική βάση. Αντί να ξοδευτούν τεράστια ποσά για τη μεταφορά του μεγάλου αυτού μνημείου, (ασφαλώς δίπλα στη θάλασσα σαν "τουριστική ατραξιόν"), ας διατεθούν αυτά για αναγκαίες απαλλοτριώσεις, ώστε να γίνει ένα σωστό έργο. Έτσι θα λυθεί και το πρόβλημα της ΔΕΥΑΧ και να πάψουν να στοχοποιούν όσους δεν συμφωνούν μαζί τους.
Καιρός είναι να φτάσει και στην απομακρυσμένη επαρχία των Χανιών η λύση των ανισόπεδων κόμβων, που εφαρμόζεται εδώ και χρόνια και στο Νομό Ηρακλείου. Όσο για τη δαπάνη, ας έχουν οδηγό τον κόμβο του Αρκαλοχωρίου, που πληροφορηθήκαμε πρόσφατα από τα ΜΜΕ. Πιστεύω πως τη δικαιούται τουλάχιστον στην πολυσύχναστη δυτική είσοδο της η δεύτερη πόλη της Κρήτης, μια και δεν έχει ούτε ανατολική, ούτε νότια. Και τα μνημεία δεν είναι τραίνα για να τα πηγαίνουμε βόλτα....

ΜΙΑ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ

Διπλή εικόνα από τον Τσιβαρά Αποκορώνου

Η ανακοίνωση του Μιχάλη Ανδριανάκη που παρουσιάστηκε στο Ρέθυμνο στο συνέδριο για το Αρχαιολογικό έργο στην Κρήτη.
Η διπλή, πιθανώς τριπλή αρχικά, εικόνα με παράσταση της Παναγίας Οδηγήτριας και της Αγίας Αικατερίνης, βρέθηκε πριν από μερικά χρόνια σε δεύτερη χρήση στην ποδιά του τέμπλου του νεότερου ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Τσιβαρά Αποκορώνου, σε μικρή απόσταση από το Castel Apicorno. Για την προσαρμογή της στο τέμπλο είχε κοπεί στα δύο και η κατάσταση διατήρησής της δεν ήταν πολύ καλή. Από τις εργασίες συντήρησης σταεργαστήρια της 13ης/28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (σήμερα Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων), προέκυψαν ορισμένα ενδιαφέροντα ορατά και μη στοιχεία, τα οποία οδηγούν σε συγκρίσεις με έργα γνωστών ζωγράφων από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Η χρονολόγηση επιβεβαιώθηκε και από εργαστηριακές έρευνες του Εθνικού Κέντρου Έρευνας Φυσικών Επιστημών «Δημόκριτος», σε συνδυασμό με ανάλυση των χρωστικών ουσιών. Η Παναγία εικονίζεται στο γνωστό εικονογραφικό τύπο της Οδηγήτριας, ο οποίος είναι ιδιαίτερα διαδεδομένος και στην Κρήτη μέχρι και τον 18ο αιώνα. Η Αγία Αικατερίνη αριστερά της, σε στάση τριών τετάρτων, στρέφεται προς την Παναγία. Με το δεξί χέρι κρατεί κλαδί φοίνικα και με το αριστερό ακουμπά με μια πολύ χαρακτηριστική κίνηση στον σπασμένο τροχό του μαρτυρίου. Η μορφή της Παναγίας έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά του εικονογραφικού τύπου, ενώ ο μικρός Χριστός διακρίνεται για τον έντονα ζωγραφικό τρόπο απόδοσης του προσώπου και των ενδυμάτων, όπου είναι εμφανείς δυτικές επιδράσεις στην πτυχολογία, τις οποίες έχει ενσωματώσει στην τέχνη του ο ζωγράφος. Στη ντυμένη ως βυζαντινή αρχόντισσα αγία Αικατερίνη, κυριαρχούν δυτικές επιδράσεις στην απόδοση του προσώπου. Ο ανώνυμος ζωγράφος σχεδιάζει χωρίς χαράξεις, με τολμηρές, ελεύθερες, πλατιές πινελιές τις τρεις μορφές και τροποποιεί το σχέδιό του σε κάποια σημεία.
Διαχειρίζεται με άνεση τα χρώματα όπου κυριαρχούν το βυσσινί, το ρόδινο, το πορτοκαλί, το σκούρο πράσινο και το λευκό του μολύβδου, ενώ εντοπίζεται και η χρήση κονιορτοποιημένου γυαλιού. Η πτυχολογία αποδίδεται ζωγραφικά, με σταδιακό άνοιγμα των χρωμάτων και ελεύθερες πλατιές πινελιές. Εικονογραφικές και τεχνοτροπικές συγκρίσεις, απομακρύνουν την εικόνα του Τσιβαρά από τα έργα γνωστών ζωγράφων της εποχής. Το γεγονός ότι η εικόνα δεν διασώζει την υπογραφή του ζωγράφου, προκαλεί ένα σοβαρό προβληματισμό όσον αφορά στην απόδοσή της. Το γεγονός όμως ότι πολλά από τα τεχνικά και τεχνοτροπικά δεδομένα συναντώνται τόσο σε πρώιμα, όσο και σε μεταγενέστερα έργα του μεγάλου ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, ορισμένα από τα οποία μάλιστα διακρίνονται για τη μοναδικότητά τους, καθιστά αρκετά πιθανή την απόδοση της εικόνας του Τσιβαρά στον ίδιο. Θα μπορούσε να θεωρηθεί ως το πρωϊμότερο γνωστό έργο του πριν από την αναχώρησή του από την Κρήτη, ενώ θέτει και γενικότερα ερωτήματα όσον αφορά στην τεχνική του. Με την πρώτη αυτή παρουσίαση από την ομάδα εργασίας, θέτουμε τους προβληματισμούς αυτούς στη διάθεση της επιστημονικής κοινότητας.
Ανδριανάκης Μιχάλης

Η ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΜΑΡΗ

 Η "κρήνη του Μαρή" στον ιστορικό πυρήνα του Καστελιού κτίστηκε κατά το 19ο αιώνα σε ένα κατηφορικό σημείο της πόλης, όπου υπήρχε πλούσια εκφόρτιση του υδροφόρου ορίζοντα. Πρόκειται για μια τετράγωνη δεξαμενή από λαξευτό πωρόλιθο, που στεγάζεται με σταυροθόλιο.

  Έτσι έχει τέσσερις όψεις, που καταλήγουν σε αέτωμα και συνδυάζουν τόσο το βενετσιάνικο μανιερισμό, που είχε επικρατήσει στη λαϊκή αρχιτεκτονική παράδοση της Κρήτης, όσο και του νεοκλασικισμού, που "εισέβαλε" κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα στο νησί από την ελεύθερη Ελλάδα. Η κρήνη σωζόταν σε κακή κατάσταση πριν από τρεις δεκαετίες.

 Αποκαταστάθηκε από τα συνεργεία της 13ης ΕΒΑ σε συνεργασία με τον τότε δήμαρχο Κισάμου Αντώνη Σχετάκη, στο πλαίσιο μια έντονης τότε προσπάθειας να αναδειχτούν όσα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς είχαν απομείνει στο έντονα και άναρχα αναπτυσσόμενο Καστέλι. Οι φωτογραφίες από το αρχείο της 13ης ΕΒΑ δείχνουν τα διάφορα στάδια αποκατάστασης.

Υ.Σ Στην αναφορά αυτή του κ Ανδριανάκη δίνεται και η πιθανή χρονολογία κατασκευής της Βρύσης του Μαρή. Με τα νέα σχέδια αν και εφόσον η δημοτική αρχή προχωρήσει, το μνημείο θα αναδειχθεί, αρκεί να πέσει και ο βόρειος τοίχος για να γίνει πραγματικότητα η πρόσβαση προς την θάλασσα. Το Καστέλι πρέπει να το ξεμπλοκάρουμε και όλοι ξέρουμε οτι δεν υπάρχουν πολλές λύσεις.