ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΟΥ ΚΑΣΤΕΛΛΙΟΥ

Toυ ΜΑΝΩΛΗ ΜΑΝΟΥΣΑΚΑ

Το φρούριο του Καστελιού, ένα σχεδόν “ άγνωστο” μνημείο, με πολλά ερωτηματικά που αφορούν τόσο τη μορφολογία του όσο και την τοπογραφία του. Το μνημείο αυτό ουσιαστικά διαλύθηκε στην τρίτη δεκαετία του 20ου αιώνα, αφήνοντας ελάχιστα υπολείμματα και κάποιες μνήμες στους παλιότερους... Είχε την τύχη όμως να φωτογραφηθεί λεπτομερώς από τον Ιταλό αρχαιολόγο Gerola στο ξεκίνημα του ίδιου αιώνα, όταν διατηρούνταν σχεδόν άθικτο. Οι φωτογραφίες αυτές ταιριάζουν θαυμάσια με τα σχέδια και τις γκραβούρες των Βενετών μηχανικών του 16ου αιώνα, ήταν σχεδόν αδύνατο όμως να ταυτιστούν με τα σημερινά υπολείμματα του “Καλέ”, όπως το έλεγαν οι παλιότεροι Καστελιανοί. Ξεκίνησα λοιπόν μια προσπάθεια να ανιχνεύσω την πραγματική του μορφή και τοπογραφία, διαπιστώνοντας ότι και οι αρμόδιες υπηρεσίες δεν είχαν επίσης πλήρη εικόνα για όλα αυτά. Η προσπάθειά μου στέφθηκε με επιτυχία, ομολογώ όμως ότι λυπήθηκα πραγματικά όταν κατανόησα ότι αυτό που τόσο ανεύθυνα καταστράφηκε στο Καστέλι στις αρχές του Μεσοπολέμου, ήταν ένα “δοχείο” που περιείχε ζωντανό ένα κομμάτι της ιστορίας της Κρήτης, από το 12ο (τουλάχιστον) μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, πατώντας πάνω στα λαμπρά υπολείμματα μιας από τις αρχαιότερες κρητικές πόλεις...

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή....
... 
'Όπως λέγεται, το Καστέλι της Κισάμου όπως και άλλα 13 κάστρα της Κρήτης, ιδρύθηκε από το Γενοβέζο πειρατή (στην υπηρεσία του κόμη της Μάλτας) Ενρίκο Πεσκατόρε. Η νεώτερη έρευνα όμως έχει δείξει ότι ο Πεσκατόρε δεν είχε ούτε το χρόνο ούτε τα μέσα να πραγματοποιήσει αυτό το έργο, αλλά επισκεύασε ή ανακαίνισε παλιότερα βυζαντινά κάστρα. Στην
Κίσαμο υπήρχαν άλλα 3 κάστρα τη δεύτερη βυζαντινή περίοδο, πιθανότατα λοιπόν και το κάστρο του Καστελιού ιδρύθηκε τότε, άλλωστε αυτό δείχνει και το παλιότερο τμήμα της τοιχοποιίας του.
Οι Βενετοί το ανακαίνισαν και το όρισαν έδρα της καστελανίας της Κισάμου. Την επανάσταση του 1261 – 63 αντιστάθηκε αποτελεσματικά στους επαναστάτες. Τότε καταστράφηκε και ο βούργος του, ο εκτός των τειχών οικισμός. Ο Μπαρμπαρόσα το ερείπωσε το 1538 και το 1554 έγιναν ριζικές επιδιορθώσεις. Στο σεισμό του 1595 καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά (εκτός από τη νότια πλευρά του, όπως δείχνει και το σχέδιο του Monani) και το 1635 επισκευάστηκε από τα θεμέλια από τον προβλεπτή Lorenzo Contarini. Το σχήμα του ήταν ασύμμετρο πεντάγωνο και η έκτασή του δεν ξεπερνούσε τα 5 – 6 στρέμματα. Στις γωνίες του, αλλά και στο κέντρο του εσωτερικού του υπήρχαν τετράγωνοι πύργοι, στο εσωτερικό του υπήρχε μία εκκλησία (η μητρόπολη της εποχής, που πιθανότατα εξυπηρετούσε και τα 2 δόγματα), στρατώνες, φυλακές κι ένα πηγάδι. Η μοναδική πύλη βρισκόταν στη νότια πλευρά, δίπλα σ' ένα πύργο και κοσμούνταν με τα οικόσημα των ευγενών που είχαν συμβάλει στην ανοικοδόμησή του. Η βασική αυτή δομή διατηρήθηκε σχεδόν ακέραια, παρά τις ιστορικές περιπέτειές του, μέχρι την κατεδάφισή του.
Όταν το κατέλαβαν οι Τούρκοι το 1646,

 μετέτρεψαν το ναό του κάστρου σε τζαμί. Ο Εβλιγιά Τσελεμπί που επισκέφθηκε το Καστέλι την εποχή της πτώσης του Χάνδακα, αναφέρει ότι οι δύο καλύτερες εκκλησίες του κάστρου καθιερώθηκαν στη λατρεία του Ισλάμ. Στη αρχή η πληροφορία αυτή μου φάνηκε υπερβολική, ψάχνοντας καλύτερα διαπίστωσα ότι (όπως θυμούνται κι οι παλιότεροι, αλλά μαρτυρούν και οι φωτογραφίες που έχω στο αρχείο μου) το κεντρικό τζαμί του Καστελιού βρισκόταν έξω από το μικρό βενετσιάνικο κάστρο και μέσα στο μεταγενέστερο οχυρό περίβολο, για τον οποίο θα πούμε παρακάτω.Σαφώς πρόκειται για πρώην χριστιανικό ναό, ο Τσελεμπί λοιπόν είχε δίκιο. Σιγά σιγά εγκαταλείφθηκε το εσωτερικό τζαμί κι έμεινε σε λειτουργία κυρίως το δεύτερο, που άλλωστε διέθετε και μιναρέ. Το 1692 ο Βενετός ναύαρχος Mocenigo εξώθησε σε επανάσταση του Κρητικούς, που πολιόρκησαν το φρούριο και το κατέλαβαν.
Η επανάσταση αυτή έληξε άδοξα αφού εγκαταλείφθηκε από τους Βενετούς, έτσι οι Τούρκοι το ξανακατέλαβαν. Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, πιθανά στις αρχές του 19ου αιώνα, οι νέοι κατακτητές επέκτειναν τον οχυρωματικό περίβολο τετραπλασιάζοντας το χώρο του φρουρίου, αφήνοντας άθικτο το παλιό κάστρο στη βορειοδυτική πλευρά. Ο νέος περίβολος, που μορφολογικά θυμίζει έντονα βενετσιάνικη κατασκευή αφού το τείχος έχει “σκάρπα” (διαπλατύνεται προς τη βάση) και “κορδόνι” κάτω από το παραπέτο με τις επάλξεις, δεν έχει όμως κανένα στοιχείο προμαχωνικού σχεδιασμού που χαρακτηρίζει τις βενετσιάνικες κατασκευές από το 16ο αιώνα και εξής. Άλλωστε οι επάλξεις του, αντίθετα με του παλιού κάστρου που ήταν κυρίως κανονιοθυρίδες, ήταν φτιαγμένες για τουφέκια, με εξαίρεση ένα μικρό ημικυκλικό πύργο – προμαχώνα στη νότια πλευρά. Το τείχος αυτό, που κάποια τμήματά του σώζονται και σήμερα, περιέβαλε τη μουσουλμανική συνοικία της κωμόπολης, στην πραγματικότητα 3-4 οικοδομικά τετράγωνα μαζί με το τζαμί. Ακολουθούσε το σχήμα περίπου του παλιού κάστρου, προεκτεινόταν όμως πολύ στη νοτιοανατολική γωνία και τη νότια πλευρά, συμπεριλαμβάνοντας το νέο διοικητήριο, κοντά στο οποίο ανοίχτηκε και η κεντρική του πύλη. Νότια έφθανε στη σημερινή οδό Σκαλίδη, όπου τμήματά του σώζονται πίσω από τα
σύγχρονα μαγαζιά, καλύτερα διατηρείται όμως η ανατολική του πλευρά, κατά μήκος της οδού Τομπάζη. Υπήρχε και μια δεύτερη βοηθητική πυλίδα κοντά στη νοτιοδυτική γωνιά, όπως μου είχαν πει κάποιοι ντόπιοι γέροντες που σήμερα δε βρίσκονται στη ζωή.
Μια ένδειξη ότι ο περίβολος αυτός κατασκευάστηκε πριν το 1821 είναι ότι στην επανάσταση αυτή κλείστηκαν στο φρούριο 1800 Μουσουλμάνοι μαζί με τα γυναικόπαιδά τους και πολιορκήθηκαν για 2 περίπου χρόνια από τους επαναστάτες. Θα ήταν νομίζω αδύνατο να τους χωρέσει το μικρό κάστρο και μάλιστα για τόσο διάστημα, παρόλο που τους αποδεκάτιζε η πανούκλα. Είναι πιθανό βέβαια να κτίστηκε μετά το 1866, όταν ο Χουσεΐν Αυνή Πασάς γέμισε την Κρήτη με πύργους και μικρά φρούρια...
Η πρώτη φωτογραφία, τραβηγμένη από τον Αυστριακό Berinda κάπου στα 1870, δείχνει ολόκληρο τον οικισμό του Καστελιού όπως φαινόταν από την ανατολή. Δέσποζε ο όγκος του παλιού κάστρου, διακρίνεται το χαμηλότερο νεώτερο τείχος καθώς και το Διοικητήριο (σημερινό Μουσείο) αριστερά και λίγο μπροστά από το παλιό κάστρο. Προξενεί εντύπωση η φθορά του νεώτερου τείχους, προφανώς από την πολιορκία του 1866, μάλιστα ένα μικρό τμήμα δεξιά από το Διοικητήριο έχει καταρρεύσει. Οι υπόλοιπες 4 φωτογραφίες  προέρχονται από τον G. Gerola, που ήρθε εδώ το 1903. Μέρος τους έχει δημοσιευτεί στο πεντάτομο έργο του.
Η δεύτερη δείχνει το παλιό βενετσιάνικο κάστρο από τη νότια πλευρά. Αριστερά διακρίνεται η σειρά των επάλξεων (τουφεκιο-θυρίδων) του νέου τείχους που συνεχίζει νοτιότερα. Διακρίνεται η πύλη δίπλα στο δεξιό πύργο καθώς και μισοερειπωμένα κτίσματα του περιτειχισμένου οικισμού. Η εντυπωσιακή αυτή φωτογραφία δείχνει την πολύ καλή διατήρηση του αρχικού κάστρου, ιδίως από τη νότια πλευρά του.
Η τρίτη δείχνει το εσωτερικό του κάστρου, ακριβώς πίσω από την πλευρά που φαίνεται στην προηγούμενη φωτογραφία. Διακρίνεται δεξιά το εσωτερικό της πύλης, αριστερά ο κεντρικός ναός που είχε γίνει τζαμί και από πάνω ο νοτιοανατολικός πύργος και η σκάλα που οδηγούσε σ' αυτόν. Ένα σύνολο μεγάλης ιστορικής αξίας και ομορφιάς, διατηρημένο σχεδόν στην αρχική μορφή της κατασκευής του...
Η τέταρτη δείχνει την κεντρική πύλη εξωτερικά, στολισμένη με οικόσημα και μια λατινική επιγραφή. Φαίνεται να είναι ανακατασκευασμένη, τουλάχιστον σε μεγάλο μέρος, όπως γράφει και ο Gerola. Μπροστά της στέκονται κάποιοι Κρητικοί χωροφύλακες ένας Ιταλός αξιωματικός κι ένας πολίτης με κοστούμι.
Η πέμπτη δείχνει τη νοτιοανατολική πλευρά του παλιού κάστρου. Διακρίνεται αριστερά ο πύργος που προαναφερθήκαμε (σώζονται και σήμερα υπολείμματα από τη βάση του μέσα σε σύγχρονα σπίτια), καθώς κι ένα νεώτερο στρατιωτικό κτήριο πάνω στο τείχος, που δεν υπάρχει στη φωτογραφία του 1870. Μπροστά, τμήμα του περιτειχισμένου με το νεώτερο τείχος οικισμού, που αποτελούσε την παλιά μουσουλμανική συνοικία, αλλά είχε διαμορφωθεί στη βενετοκρατία. Οι επάλξεις του νεώτερου τείχους διακρίνονται στην άκρη αριστερά.

Διακρίνεται ο γωνιακός πύργος, κανονιοθυρίδες, καθώς και νεώτερες αντηρίδες. Η πλευρά αυτή φαίνεται να έχει υποστεί αρκετές επισκευές