«ΜΕΣ ΣΤΗ ΦΩΝΗ ΣΟΥ ΑΚΕΡΙΟΣ Ο ΛΑΟΣ ΒΡΙΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΙΟ ΣΩΣΤΗ ΦΩΝΗ ΤΟΥ»

(Γ. ΡΙΤΣΟΣ, ΣΤΟΝ ΜΑΝΟ ΚΑΤΡΑΚΗ). Η ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΚΩΔΙΚΩΝ ΤΟΥ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ ΤΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ
Ανακοίνωση της  Καλλιόπης Κωτσάκη στο 'Α συνέδριο για την Κίσαμο
  Στο Καστέλι Κισάμου γεννήθηκε ο Μάνος Κατράκης. Ένας μεγάλος ηθοποιός με ψυχικές αρετές, αρχοντικό παράστημα και θεϊκή φωνή για τον οποίο έγραψε ο Κώστας Γεωργουσόπουλος «ένας ποιητής ήθους, ένας δάσκαλος του γένους, η πηγή η λαλαίουσα της ρωμιοσύνης, […]ο μόνος που χάρισε τη φωνή του και το κορμί του για να γίνει η συνείδηση του έθνους γεγονός χειροπιαστό, αισθητικό και ταυτόχρονα πολιτικό. Σε αυτή τη φωνή υλοποιήθηκε το θαύμα της ελληνικής γλώσσας…» και σημείωνε εμφατικά «όταν ο Μάνος Κατράκης μιλάει ελληνικά, δικαιώνεται μια ολόκληρη λογοτεχνία…»
Το λογοτεχνικό κείμενο, σύνθετος και πολύπλευρος πολιτισμικός τόπος, μέσο για τη σπουδή της κοινωνικής ζωής και τόπος παραγωγής μιας πολιτισμικά και κοινωνικά μεσολαβημένης ερμηνείας, επιδιώκει την διεύρυνση της πολιτισμικής εγγραμματοσύνης του πολίτη σε ένα πλαίσιο κριτικής προοπτικής, όπου η ανάγνωση, τόσο σε πρακτικές όσο και σε δεξιότητες, επικεντρώνεται στο τι αλλά κυρίως στο πώς ο πολίτης διαβάζει. Η μεθοδική πράξη της ανάγνωσης  με τη χρήση του χρόνου, της έγκλισης και της φωνής κινητοποιεί τον αναγνώστη σε νέες αναζητήσεις, αναδεικνύει την αλληλεπίδραση κειμένου – αναγνώστη και  διαμορφώνει τον αναγνώστη. 

Η θεία φωνή του Μάνου Κατράκη συνέβαλε στη χαρακτηριστική του σχέση με την ανάγνωση της λογοτεχνίας, «οι λέξεις βγαίνουν από τα χείλη του λαμπερές και στρογγυλές με ένα περίγραμμα φωτεινό όπως τα βότσαλα κάποιου παρθένου γιαλού» σημείωνε ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης και κατέληγε «σαν ποιητής θέλω για τη  μεγάλη προσφορά που έκανε ο έξοχος αυτός καλλιτέχνης σε όλο το μάκρος της ζωής του προς τον ζωντανό νεοελληνικό λόγο να του πω ένα μεγάλο ευχαριστώ». 
Οι νηπενθείς ιδιότητες της ανάγνωσης της λογοτεχνίας με τη φωνή του Μάνου Κατράκη παρουσιάζονται στην Ανακοίνωση με ιδιαίτερη αναφορά στους έφηβους μαθητές, ως αναγνωστικό κοινό, και στην απόλαυση που μπορεί να τους προκαλέσει η ανάγνωση ενός λογοτεχνικού κειμένου, ως ελκτικό στοιχείο εισόδου στον κόσμο της λογοτεχνίας και του βιβλίου. 

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΜΟΥΣΙΚΟΧΟΡΕΥΤΙΚΟΥ ΙΔΙΩΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΙΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Ανακοίνωση του Θανάση Δεικτάκη στο 'Α συνέδριο για την Κίσαμο.

ΧΑΡΧΑΛΗΣ -ΚΛΕΙΝΑΚΗΣ

Η Ανακοίνωση αναφέρεται κατ’ αρχάς στη ζυγιά βιολιού, λαούτου: Το βιολί με το ευρύ φθογγολόγιο, το λαούτο με το «μπερντελίδικο» παίξιμο, σε αντίθεση με τα λαούτα της ανατολικής Κρήτης που συνοδεύουν απλά τη λύρα κρατώντας ακοπανιαμέντο. Παρουσιάζονται Κισαμίτικες μαντινάδες, όχι μόνο ερωτικές αλλά και άλλες αφιερωμένες σε ανθρώπινες αξίες, υποστηρίζεται πως οι συρτοί της κισαμίτικης επαρχίας έχουν βαθείς επαναστατικούς τόνους και αναφέρονται ονόματα ξακουστών οργανοπαιχτών και χορευτών. 

ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ-ΛΑΙΝΑΚΗΣ

Η μουσική «μας» προβάλλει περισσότερο τους χορευτικούς ρυθμούς, παρά τους μουσικούς τόνους. Εξηγείται πώς οι χορευτές χορεύουν δύο-δύο, κρητικό φαινόμενο που ξεχωρίζει, αλλά και πώς υπάρχει στενή συνεργασία μεταξύ οργανοπαίχτη και χορευτή, πώς, με άλλα λόγια, «συμπορπατούν». Η βαθειά παράδοση στον Κισαμίτικο συρτό και η ενασχόληση με αυτόν μεγάλων ονομάτων εκτελεστών της Κισαμίτικης τέχνης αλλά και συνθετών, άφησαν μια μεγάλη και ιερή παράδοση μεγάλου αριθμού Κισαμίτικων συνθέσεων, μια αγία παρακαταθήκη που πρέπει να τη διαφυλαχθεί ως κόρη οφθαλμού για τους επιγενόμενους. 

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΟΣ

ΣΤΟ ΚΕΦΑΛΙ ΚΙΣΑΜΟΥ
Ανακοίνωση της Μαρίας Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου*  
Ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος βρίσκεται σε χαμηλό ύψωμα στον οικισμό Κεφάλι Κισάμου. Ανήκει στον τύπο του μονόχωρου καμαροσκέπαστου και έχει διαστάσεις 8,15 Χ 4,65 m. Το μνημείο φέρει τοιχογραφίες και κτητορική επιγραφή με χρονολογία 1319/20, η οποία μνημονεύει ονόματα διαφόρων χορηγών.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα ακολουθεί σε γενικές γραμμές την καθιερωμένη από παλαιότερους χρόνους διάταξη. Στο ιερό βήμα απεικονίζονται θέματα σχετιζόμενα με τη θεία λειτουργία και την ενσάρκωση του Χριστού, ενώ στον κυρίως ναό ιστορούνται χριστολογικές σκηνές με αποκορύφωμα τις παραστάσεις του θείου Πάθους και της Ανάστασης. Τη διακόσμηση συμπληρώνουν μορφές αγίων εφίππων, ιστάμενων ή σε μετάλλια, ενώ αρκετές είναι και οι μορφές αγίων γυναικών. Επισημαίνονται ωστόσο και μερικές σπάνιες παραστάσεις ή ιδιόμορφες εικονογραφικές λεπτομέρειες. Αναφορικά με το ύφος των τοιχογραφιών ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανίχνευση σε αυτές δύο τεχνοτροπικών τάσεων, πιθανότατα σύγχρονων μεταξύ τους. Η μία ακολουθεί τη βυζαντινή παράδοση, ενώ η άλλη παρουσιάζει δυτικές επιδράσεις, υποδηλώνοντας ανάλογη εμπειρία.

Στην Ανακοίνωση γίνεται προσπάθεια ερμηνείας της επιλογής των σπάνιων παραστάσεων και της ένταξής τους στο σύνολο της διακόσμησης του ναού. Συζητούνται επίσης θέματα σχετιζόμενα με τους δύο τρόπους εκτέλεσης της ζωγραφικής και τη διαφαινόμενη παρουσία δύο διαφορετικών ζωγράφων που φαίνεται ότι μοιράστηκαν την παραγγελία τοιχογράφησης. 
Τέλος, με βάση την κτητορική επιγραφή, τίθενται ζητήματα χορηγίας, καλαισθησίας και αντιμετώπισης στοιχείων ασυνήθιστων για το ορθόδοξο κοινό της Κρήτης και μάλιστα στην ύπαιθρο, φαινόμενο που εντοπίζεται και σε ορισμένους άλλους ναούς του νησιού, με παρόμοιες ιδιομορφίες στην τέχνη τους. 
Όλα τα παραπάνω επιχειρείται να ερμηνευθούν μέσα από το πρίσμα των ιστορικών συνθηκών στη μεγαλόνησο της πρώιμης βενετικής περιόδου και της συνακόλουθης δημιουργίας πολιτισμικών επαφών μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
*Καθηγήτρια Βυζαντινής αρχαιολογίας.

Η ΜΕΤΑΚΙΝΗΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΟΥ ΠΛΕΙΣΤΟΚΑΙΝΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΙΓΑΙΑΚΟ ΧΩΡΟ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ.

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΩΪΜΗ ΝΑΥΣΙΠΛΟΪΑ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
Ανακοίνωση του Ζερβουδάκη Παναγιώτη* στο Α΄συνέδριο για την Κίσαμο
Η Κρήτη αποτελεί νησί τα τελευταία 5 εκατομμύρια χρόνια, γεγονός το οποίο απέκλειε τις μετακινήσεις πληθυσμών του Μέσου Πλειστοκαίνου μέσω ξηράς, οδηγώντας στο συμπέρασμα πως δεν θα ήταν ιδιαίτερα πιθανό να υπάρχει κατοίκηση κατά την Παλαιολιθική χωρίς την χρήση ναυσιπλοΐας. Οι μετακινήσεις μέσω θαλάσσης χρονολογούνται γενικά στο Ολόκαινο, οπότε δεν θα ήταν πιθανό να κατοικείται η Κρήτη νωρίτερα. Πρόσφατες δημοσιεύσεις αμφισβήτησαν αυτή την παραδοχή, χωρίς αρχικά να υπάρχουν βέβαιες αποδείξεις για πρώιμη (κατά το Πλειστόκαινο) ναυσιπλοΐα στο Αιγαίο ή την Μεσόγειο, καθώς η γενική παραδοχή παραμένει πως η συστηματική μετακίνηση μέσω θαλάσσης με εξελιγμένα μέσα πλεύσης στην Ανατολική Μεσόγειο βεβαιώνεται στην Νεολιθική, ενώ νωρίτερα εντοπίζονται μεμονωμένα, ίσως και τυχαία, περιστατικά.
Ωστόσο, υπό το πρίσμα των ευρημάτων των τελευταίων περίπου δέκα ετών στην Κρήτη και την Γαύδο, έχουν διατυπωθεί νέες θεωρίες σχετικά με την εξάπλωση ανθρώπων από την Αφρική προς την Ευρώπη, καθώς και για την ικανότητα τους να μετακινηθούν μέσω θαλάσσης, όπως αντίστοιχα εικάζεται πως είχε γίνει στην Ινδονησία. Σημαντικό αρχαιολογικό ερώτημα αποτελεί η διαδρομή που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κρήτη. Δεδομένης της παρουσίας αρχαίων πληθυσμών στην Μάνη και της εγγύτητας μεταξύ Γυθείου, Αντικυθήρων και Γραμβούσας, η ευρύτερη περιοχή της Κισάμου αποτελεί πιθανό αρχικό προορισμό των πρώτων ανθρώπων οι οποίοι κατοίκησαν την Κρήτη. Ο τρόπος με τον οποίο ταξίδευσαν οι πρώιμοι αυτοί θαλασσοπόροι έχει επίσης αποτελέσει αντικείμενο αρχαιολογικού πειράματος το οποίο διεξήχθη το 2014. Η επιστημονική συζήτηση για την πρώτη κατοίκηση της Κρήτης πιθανόν να αφορά άμεσα στην επαρχία Κισάμου. 

* Αρχαιολόγος 

ΤΟ ΚΑΣΤΕΛΙ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1827-1830.

Ανακοίνωση του Μανόλη Βουρλιώτη* στο 'Α συνέδριο για την Κίσαμο.

Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ
Στη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία κατά την δεύτερη περίοδο της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, δηλαδή από το 1825 έως το 1830, γίνεται εκτενής αναφορά μόνο στη Γραμβούσα, ενώ το Καστέλι συνήθως αποσιωπάται. Νέες αρχειακές όμως έρευνες δείχνουν ότι από το 1827, όταν επισκευάζεται το βενετσιάνικο κάστρο και χτίζονται γύρω του σπίτια, τα Καστέλι αναδεικνύεται σε κέντρο του μεταγενέστερου νομού Χανίων, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο τα Χανιά ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία, χωρίς χριστιανούς κατοίκους. Οι πηγές αναφέρονται στο παλιό κάστρο, που τότε βρισκόταν στα χέρια των χριστιανών επαναστατών, σε μια καζάρμα, δηλαδή στρατώνα, αλλά και σε ταβέρνες, καφενεία και μπακάλικα.

Υπήρχε τότε μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στο Κρητικό Συμβούλιο και τον εκπρόσωπο του Καποδίστρια στην Κρήτη, τον φρούραρχο Γραμβούσας Hane. Μια διαμάχη που έγινε ανάμεσα σε ένα αξιωματικό και σε κατοίκους του Καστελίου, επιτρέπει σε επίπεδο μικροϊστορίας να ανιχνευθούν οι διαφορετικές αντιλήψεις και νοοτροπίες που είχαν οι Κρητικοί με τον αντιπρόσωπο της κυβέρνησης. 
Μερικά έγγραφα της δημογεροντίας Κισάμου έχουν σωθεί. Σε αυτά αποτυπώνονται η βούληση των κατοίκων να λύσουν προβλήματα σε μια δυσχερή επαναστατική περίοδο. Σε δύο περιπτώσεις εκφράζεται η αλληλεγγύη της κοινότητας σε δυο μέλη της που κατηγορήθηκαν και καταδιώχθηκαν από τις αρχές, πρόκειται για τον Μαρτινιανό Περάκη και τον Μανόλη Δεικτάκη. 

Ένα άλλο γεγονός που έγινε τον Οκτώβριο του 1829 ήταν η ίδρυση και λειτουργία ενός αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Καστέλι από τον Χρύσανθο Βενδούρη. Νεότερα στοιχεία δείχνουν ότι το Καστέλι απετέλεσε εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής κατά την εξεταζόμενη περίοδο. 
Το υλικό στο οποίο θα βασιστεί η Ανακοίνωση είναι ανέκδοτο και προέρχεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Kεντρική Υπηρεσία) από τις σειρές τόσο του αρχείου του Αγώνα, όσο και του Καποδιστριακού.

*Ιστορικός

Ο ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΠΕΡΙΔΗΣ ΚΑΙ Ο ΠΑΡΘΕΝΙΟΣ ΚΕΛΑΪΔΗΣ

ΣΤΟ ΕΠΙΣΚΟΠΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ 1880 -1882
Ανακοίνωση του Ανδρέα Νανάκη στο Α συνέδριο για την Κίσαμο 
   Ο Παρθένιος Περίδης* (1810-1903) και ο Παρθένιος Κελαϊδής (1830- 1905), υπήρξαν αρχιμανδρίτες, αδελφοί της Ιεράς Μονής Γωνιάς. Ο Περίδης πρωτοστάτησε στην επανάσταση του 1866 και εκλέχτηκε πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης. Συμμετείχε στην επανάσταση του 1878. Εξεμέτρησε το ζην το 1903, τον δε επικήδειο εκφώνησε ο Ελευθέριο Βενιζέλος. 
  Υπήρξε ρωμαλέος εκφραστής της εθνικής συνείδηση. Προτάθηκε από τις λαϊκές συνελεύσεις για τη χηρεύουσα επισκοπή Κισάμου και Σελίνου, το 1880. Η ιδιαίτερη σύνδεση του Περίδη με το εθνικό κέντρο και οι επαναστατικές του δραστηριότητες οδήγησαν τον Κρήτης Μελέτιο στην εκλογή του Παρθενίου Κελαϊδή, ο οποίος συμμετείχε στους αγώνες της Κρήτης για την εθνική αποκατάσταση, αλλά είχε υποστηρίξει τη λύση της Κρητικής ηγεμονίας. 
Διέμενε επί μακρό στο Λιβόρνο της Ιταλίας και ενεργούσε για το Κρητικό ζήτημα με τις σχέσεις που είχε αναπτύξει στην Ιταλία. Ο Κελαϊδής τελικά με επιστολή του 1882 δεν απεδέχθη την εκλογή του, αν και ο κλήρος με τον λαό της Επισκοπής στην πλειονότητά τους, είχαν δεχτεί την εγκατάσταση του στην επισκοπή Κισάμου. Το 1887 εξελέγη Επίσκοπος ο Παρθένιος Μπιτσάκης.

*Παρθένιος Περίδης
Ο Παρθένιος κατά κόσμον Νικόλαος, ήταν Κρητικός αρχιμανδρίτης και αγωνιστής. Γεννήθηκε το 1810 στο χωριό Ρογδιά του Κισάμου. Το 1834 εκάρη μοναχός στη Μονή Οδηγήτριας Κυρίας Γωνιάς Κισάμου (Μονή Γωνιάς σήμερα) με το όνομα Παρθένιος. Σπούδασε Θεολογία στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αποφοίτησε το 1852. Μιλούσε αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Εργάστηκε ως δάσκαλος στις επαρχίες Κισάμου και Σελίνου το διάστημα 1852-1866, αλλά η εθνική του δράση προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των οθωμανικών αρχών, που τον εξόρισαν στην Τραπεζούντα (κατ' άλλους στην Κωνσταντινούπολη). Δραπέτευσε όμως από τον τόπο της εξορίας του και πήγε το 1858 στην Αθήνα. Κατέβηκε και πάλι στην Κρήτη. 

**Παρθένιος Κελαιδής 

Παρθένιος Κελαϊδής (1830-1905). Αρχιμανδρίτης - Πρωτεργάτης της λευτεριάς γεννήθηκε στο Μουρί Σφακίων και κατά κόσμον ονομαζόταν Παναγιώτης. Αφιέρωσε όλη τη ζωή του στη λευτεριά της Κρήτης υπήρξε από τους πρωτεργάτες της επανάστασης 1866-69. Ως πληρεξούσιος των Σφακιών θα γράφει παραινέσεις προς τους Ευρωπαίους ηγέτες για να δουν το δίκιο του αγώνα της Κρήτης. Όταν ο λαός  πάει να γονατίσει, ο καπετάν παπάς γυρνά το νησί και με τους λόγους του κάνει τον ραγιά να πάρει πάλι την πατρόνα του και να μπει πάλι στις μάχες.
Με την λήξη της επανάστασης του 1866 -69 συνελήφθη από τους Τούρκους αλλά κατάφερε να δραπετεύσει και να διαφύγει στην Ιταλία. Συμμετείχε στην επανάσταση του 1878.
Το 1880 εκλέχθηκε Επίσκοπος Κισάμου και Σελίνου θέση που δεν αποδέχθηκε.

ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΙ ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ ΣΤΑ ΣΧΟΛΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΗΣ ΠΟΤΑΜΙΔΑΣ ΚΙΣΑΜΟΥ (1914-1930)

Της Αποστολάκη Ελευθερίας από το 'Α συνέδριο για την Κίσαμο.

Τα χρόνια μετά την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα αποτελούν μια περίοδο της Ιστορίας της Εκπαίδευσης με ιδιαίτερο ενδιαφέρον που όμως, ειδικά όσον αφορά την Κίσαμο, ελάχιστα έχει διερευνηθεί. Ενώ μάλιστα κατά τη διακυβέρνηση του Ελευθέριου Βενιζέλου η παιδεία προτάσσεται ως κύριος πυλώνας για την περαιτέρω πορεία και οικονομική ανάπτυξη του τόπου, εύλογα δε μένει ανεπηρέαστη από τα ακραία πολιτικά και κοινωνικά γεγονότα, που ταλανίζουν το νεοσύστατο κράτος και προκαλούν συχνά σε αυτό έντονους εσωτερικούς τριγμούς. Οι αλλεπάλληλες εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις οι οποίες θα επιχειρηθούν, με τελευταία αυτή του 1929, στοχεύουν δυναμικά πλέον στη θεμελίωση ενός αστικού σχολείου σύμφωνα με τις αρχές του φιλελευθερισμού, αντανακλώντας παράλληλα έντονες κοινωνικές διεκδικήσεις αλλά και πολιτικές αντιδράσεις. 
Η ανακοίνωση επικεντρώνεται στην παρουσίαση της λειτουργίας των σχολείων ενός μικρού χωριού της Κισάμου, την Ποταμίδα, τα οποία ιδρύθηκαν την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας και συνέχισαν να λειτουργούν σχεδόν παράλληλα ως τις αρχές του 20ου αιώνα, με απώτερο στόχο την ανάδειξη, υπό το πρίσμα της μικροϊστορίας, αδιερεύνητων πτυχών της κατάστασης που επικρατούσε στην εκπαίδευση της ευρύτερης περιοχής αλλά και του ρόλου που διαδραμάτισε η παιδεία σε μια περίοδο κρίσης και έντονης πολιτικοκοινωνικής αστάθειας. Για τον σκοπό αυτό αξιοποιήθηκαν, ως ιδιότυπο κάτοπτρο, κυρίως τα αρχεία των δυο σχολείων του συγκεκριμένου χωριού, του Παρθεναγωγείου (1914-1925) και του Δημοτικού (1914-1930). Τα στατιστικά δεδομένα που προέκυψαν αναφορικά με τη φοίτηση αγοριών και κοριτσιών, την επίδοση, τη γεωγραφική και κοινωνική τους προέλευση προσεγγίζονται κριτικά, αφού συγκρίνονται με αντίστοιχα στοιχεία από γειτονικά σχολεία και επιχειρείται η ερμηνεία τους σύμφωνα με σχετικές πηγές αλλά και προφορικές μαρτυρίες.
Αν και τα αποτελέσματα, που προκύπτουν από την επεξεργασία των παραπάνω δεδομένων, περιορίζονται στο μικροεπίπεδο της Ιστορίας, εντούτοις διαφαίνονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης της Κισάμου, καθώς στα συγκεκριμένα σχολικά αρχεία αντικατοπτρίζεται η κουλτούρα μιας αγροτικής κοινωνίας σε εξέλιξη, που όχι μόνο επηρεάζεται αλλά και αλληλεπιδρά με το υπάρχον πολιτικό πλαίσιο.

Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Η ανακοίνωση του Φουρναράκη Κωνσταντίνου στο Α' συνέδριο για την Κίσαμο 

1827 ΓΡΑΜΒΟΥΣΑ

Το 1823 οι επαναστάτες προσπάθησαν να κυριεύσουν τη νησίδα της Γραμβούσας, αλλά απέτυχαν.   Όμως τον Αύγουστο του 1825 μια ομάδα επαναστατών κατέλαβε  με ευφυές σχέδιο τη Γραμβούσα και την κατέστησε το μόνο ελεύθερο τμήμα της Κρήτης κατά την επανάσταση του 1821. Στη Γραμβούσα συγκεντρώθηκαν χριστιανοί από όλη την Κρήτη, αλλά και από άλλα νησιά και  οργανώθηκε  μια πολιτεία που συντόνιζε τον αγώνα σε όλη την Κρήτη. 

Από την Γραμβούσα ξεκινούσαν οι Γραμβουσιανοί για να τιμωρήσουν τους Τούρκους και να απελευθερώσουν την Κρήτη. Το 1827 οι Γραμβουσιανοί έφτασαν με το στρατό τους ως την Ανατολή Κρήτη και το 1828 χρηματοδότησαν την εκστρατεία του Χατζημιχάλη Νταλιάνη. Οι Μεγάλες Δυνάμεις της εποχής κατηγόρησαν την Γραμβούσα για πειρατεία και την έθεσαν υπό διεθνή κατοχή. Στα 1830 επέρριψαν το αίτημα του «Κρητικού Συμβουλίου» να παραμείνει η Γραμβούσα υπό την κυριαρχία των χριστιανών της Κρήτης με αποτέλεσμα η ένδοξη νησίδα να περάσει ξανά στα χέρια των Τούρκων.

Η ΜΑΧΗ ΤΟΥ ΑΣΤΡΙΚΑ

Στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων έχει καταγραφεί ότι το τέλος της γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα ήταν στις 12 Οκτωβρίου του 1944, όταν αποχώρησαν και οι τελευταίοι Γερμανοί από την Αθήνα. Ωστόσο, γερμανικές φρουρές είχαν παραμείνει στην Μήλο, σε ορισμένα νησιά των Δωδεκανήσων και στην Κρήτη, οι οποίες αποχώρησαν με την τελική συνθηκολόγηση της Γερμανίας στις 8 Μαΐου 1945. Η τελευταία μάχη του πολέμου λαμβάνει χώρα στον Άστρικα στις 29 Μαρτίου 1945.
  Ο 6ος λόχος Δελιανών του 3ου συγκροτήματος εθνικών αντάρτικων ομάδων, ο οποίος βρισκόταν σε συνεργασία με τον 3ο λόχο του 609ου τάγματος, ενημερώθηκε μέσω σημειώματος από τον Άγγλο λοχαγό κατασκοπείας Στέφανο, στις 21 Μαρτίου 1945, ότι πρέπει να βοηθήσουν στην αυτομόληση των Ιταλών αιχμαλώτων. Ο κομιστής του σημειώματος, Ιταλός αντιφασίστας, μεταμφιεσμένος σε Άγγλο και σε συνεργασία με τον αντάρτη του λόχου, Εμμ. Παπαδογεωργάκη, μοίρασαν προκηρύξεις στον ιταλικό καταυλισμό της Επισκοπής. Από τις 22 Μαρτίου έως τις 28 Μαρτίου καταστρώθηκε το σχέδιο για την αυτομόληση των Ιταλών. Στις 11 μ.μ της 28ης Μαρτίου οι Ιταλοί αιχμάλωτοι αυτομόλησαν και πήραν τον οπλισμό και τα αυτοκίνητα του στρατοπέδου. Οι Γερμανοί τους καταδίωξαν και στα σύνορα Άστρικα – Δελιανών αντιμετώπισαν ένοπλους αντιστασιακούς και στρατιώτες του πρόσφατα συγκροτούμενου ελληνικού στρατού. Παρά την αριθμητική υπεροχή, οι Γερμανοί υποχώρησαν – με σοβαρές απώλειες – στις 7 μ.μ., στις 29 Μαρτίου 1945.  Αξιοσημείωτο της μάχης του Άστρικα ήταν η συμμετοχή όλων, ανεξαρτήτως πολιτικών φρονημάτων, καθώς  και των κατοίκων της περιφέρειας του λόχου και του χωριού Άστρικα. Στη μάχη του Άστρικα σκοτώθηκαν οι: Μαρκουλάκης Μιχ., Ανθυπολοχαγός και Διοικητής του 3ου λόχου εθνικών ανταρτικών σωμάτων, Σχοινοπλοκάκης Ι., στρατιώτης, καθώς και 3 πολίτες από το χωριό του Άστρικα. Ήταν οι τελευταίοι νεκροί του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα. 
Κουλετάκης Ανδρέας
Εκπαιδευτικός 
Από τις ανακοινώσεις του 1ου συνεδρίου για την Κίσαμο

ΕΝΑΣ ΑΜΕΡΙΚΑΝΟΣ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΣΕ ΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1838-1844

Της Αγγελικής Καραθανάση*
Μήνες μετά την έναρξη της λειτουργίας στην πόλη των Χανίων ιεραποστολικού σταθμού και Αμερικανικής Σχολής με χρηματοδότηση της προτεσταντικής Εταιρείας Domestic and Foreign Missionary Society της Επισκοπικής Εκκλησίας των Η.Π.Α., κάποιοι Κισσαμίτες λαϊκοί και κληρικοί απεύθυναν αιτήματα στον Αμερικανό διευθυντή της Σχολής αιδεσιμότατο Τζορτζ Μπέντον για ίδρυση παρόμοιων σχολείων και στη περιοχή τους ή έστω για παροχή σχετικών συμβουλών και για εφοδιασμό τους με σχολικά βιβλία και με τη Βίβλο στα νέα ελληνικά. Το γεγονός αυτό έδειχνε ότι γενικά στο νησί είχαν αρθεί οι αρχικές υποψίες για προτεσταντικό προσηλυτισμό. 
Ο Μπέντον, παρά την άρνηση της Εταιρείας για πρόσθετη οικονομική συνδρομή, έκανε οικειοθελώς και με δικά του έξοδα εξορμήσεις σε κοντινά με την πόλη των Χανίων χωριά της Κισάμου και στη μονή Γωνιάς, όπου κήρυττε, συμβούλευε, συζητούσε, διέδιδε δωρεάν ή σε χαμηλή τιμή τη Βίβλο και διάφορα θρησκευτικά φυλλάδια της Βιβλικής Εταιρείας που του προμήθευαν φίλοι του από το Λονδίνο, για να ικανοποιεί την, παρά τις αυστηρές  απαγορευτικές Εγκυκλίους του πατριαρχείου (1836, 1839), ζήτηση όχι μόνο από λαϊκούς, αλλά και από μοναχούς και ιερείς.

Τον Απρίλιο του 1842 άνοιξε και σχολείο στο χωριό Πολεμάρχι, το εφοδίασε με σχολικά είδη και βιβλία και κατέβαλλε στον δάσκαλο τακτικό μισθό από τον προϋπολογισμό της Σχολής Κρήτης. Κατά τον ιεραπόστολο, το διαφωτιστικό έργο τού σχολείου φάνηκε γρήγορα·οι μαθητές μπορούσαν να αντιμετωπίζουν οποιαδήποτε κακόπιστη ερμηνεία της προτεσταντικής Βίβλου που αυτός διακινούσε.
Το 1843, μετά από σχετικό έλεγχο, ο έξαρχος της Μεγάλης Εκκλησίας Χρύσανθος, προέβη σε κάψιμο των βιβλίων της Βιβλικής Εταιρείας που εντόπισε, στη Μονή Γωνιάς κυρίως, γεγονός που προκάλεσε την αντίδραση του Μπέντον. 
Η δράση τού Αμερικανού ιεραποστόλου σταμάτησε τον Μάρτιο του 1844, γιατί η Ιεραποστολική Εταιρεία, έχοντας αποφασίσει να διακόψει τη λειτουργία της Σχολής Κρήτης ως ασύμφορης, τον είχε υποχρεώσει να επιστρέψει στην Αμερική

*Φιλόλογος

Υ.Σ Κατά τη διάρκεια της επανάστασης από το 1821 έως το 1830 η λειτουργία των σχολείων σταμάτησε, μόνο ένα ιδρύθηκε στο νησί της Γραμβούσα, αλλά αμέσως μετά αρκετά ξαναλειτούργησαν.

ΤΟ ΚΑΣΤΕΛΙ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1827-1830. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Ανακοίνωση του Βουρλιώτη Μανόλη* στο Α΄ συνέδριο για την Κίσαμο
- Στη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία κατά την δεύτερη περίοδο της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, δηλαδή από το 1825 έως το 1830, γίνεται εκτενής αναφορά μόνο στη Γραμβούσα, ενώ το Καστέλι συνήθως αποσιωπάται. Νέες αρχειακές όμως έρευνες δείχνουν ότι από το 1827, όταν επισκευάζεται το βενετσιάνικο κάστρο και χτίζονται γύρω του σπίτια, τα Καστέλι αναδεικνύεται σε κέντρο του μεταγενέστερου νομού Χανίων, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο τα Χανιά ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία, χωρίς χριστιανούς κατοίκους. Οι πηγές αναφέρονται στο παλιό κάστρο, που τότε βρισκόταν στα χέρια των χριστιανών επαναστατών, σε μια καζάρμα, δηλαδή στρατώνα, αλλά και σε ταβέρνες, καφενεία και μπακάλικα.

Υπήρχε τότε μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στο Κρητικό Συμβούλιο και τον εκπρόσωπο του Καποδίστρια στην Κρήτη, τον φρούραρχο Γραμβούσας Hane. Μια διαμάχη που έγινε ανάμεσα σε ένα αξιωματικό και σε κατοίκους του Καστελίου, επιτρέπει σε επίπεδο μικροϊστορίας να ανιχνευθούν οι διαφορετικές αντιλήψεις και νοοτροπίες που είχαν οι Κρητικοί με τον αντιπρόσωπο της κυβέρνησης. 
Μερικά έγγραφα της δημογεροντίας Κισάμου έχουν σωθεί. Σε αυτά αποτυπώνονται η βούληση των κατοίκων να λύσουν προβλήματα σε μια δυσχερή επαναστατική περίοδο. Σε δύο περιπτώσεις εκφράζεται η αλληλεγγύη της κοινότητας σε δυο μέλη της που κατηγορήθηκαν και καταδιώχθηκαν από τις αρχές, πρόκειται για τον Μαρτινιανό Περάκη και τον Μανόλη Δεικτάκη. 

Ένα άλλο γεγονός που έγινε τον Οκτώβριο του 1829 ήταν η ίδρυση και λειτουργία ενός αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Καστέλι από τον Χρύσανθο Βενδούρη. Νεότερα στοιχεία δείχνουν ότι το Καστέλι απετέλεσε εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής κατά την εξεταζόμενη περίοδο. 
Το υλικό στο οποίο θα βασιστεί η Ανακοίνωση είναι ανέκδοτο και προέρχεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Kεντρική Υπηρεσία) από τις σειρές τόσο του αρχείου του Αγώνα, όσο και του Καποδιστριακού.
*Ιστορικός

ΙΕΡΟΨΑΛΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΚΙΣΑΜΟΥ

Γράφει ο Αντώνης Βακάκης*

Η εκκλησιαστική μουσική στην Κρήτη, ήταν εξαιρετικά ανεπτυγμένη στους Βυζαντινούς χρόνους, πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Ειδικότερα, στα Βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα βρίσκουμε ονόματα Κρητών μουσικών, όπως ο Ιωάννης Βατάτζης που φέρεται ως Πρωτοψάλτης της Κρήτης ή ο Ιωάννης Λάσκαρης ο Σηρπάγανος. Και μετά την Άλωση, ασφαλώς, και πάλι κάτω από την άμεση επιρροή των προσφύγων της Κωνσταντινούπολης, η δραστηριότητα αυτή αυξήθηκε σημαντικά και η ακμή που παρατηρήθηκε, έμεινε σταθερή ως την κατάληψη και της Κρήτης από τους Τούρκους, στα 1669.
Τα μετέπειτα χρόνια, λόγω της τουρκικής κατοχής υπήρξε ασφαλώς μια κάμψη στην περαιτέρω καλλιέργεια και διάδοση της εκκλησιαστικής μουσικής.
Πολύ αργότερα, κατά το πρώτο ήμισυ του 20ου αιώνα, στην επαρχία Κισάμου, οι ψάλτες, αλλά και οι ψάλτριες των ενοριών, των πόλεων και των χωριών, ήταν κατά το πλείστον απλοί άνθρωποι, γεωργοί, βοσκοί με λίγα γράμματα και λίγη πρακτική μουσική μόρφωση, οι οποίοι παράλληλα με τους μοναχούς – κληρικούς, τους  Δημοδιδασκάλους της εποχής και τους παραδοσιακούς καλλιτέχνες, στάθηκαν ......

ΔΥΟ ΚΙΣΑΜΙΤΕΣ ΑΓΙΟΓΡΑΦΟΙ

ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΝΝΟΥΣΑΚΗΣ και ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΘΕΟΔΟΣΑΚΗΣ

Γράφει ο Γιαννακάκης Νίκος*
Στην χαλάρωση του καιρού μας, στην ισοπέδωση των αξιών της πολιτικής κουλτούρας, τον αφανισμό των ιδανικών και τη διάβρώση των συνειδήσεων, η τέχνη αποτελεί μια από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις της ζωής.
Με την τέχνη καταγράφουμε και εκφράζουμε τα αισθήματα και συναισθήματα μας, τις αγωνίες τους φόβους και την λατρεία μας. Γι αυτό τον λόγο αισθανόμαστε αυτήν την ψυχική πληρότητα μπροστά στα έργα της καλλιτεχνικής δημιουργίας από τους αρχαιότατους χρόνους ως και σήμερα.
Η αναφορά μου είναι αφιερωμένη σε δυο απόντες αλλά παρόντες με την εικαστική τους παρακαταθήκη. Θα προσπαθήσω με τον Γιάννη Αννουσάκη και τον Μανώλη Θεοδοσάκη να προσεγγίσω όσο το δυνατόν τους ανθρώπους αγιογράφους  και τους αγιογράφους ανθρώπους, γιατί εμείς από τον καλλιτέχνη έχουμε πάντα το έργο, το αποτέλεσμα της δημιουργίας και αυτό καλούμαστε να κρίνουμε να αποδεχτούμε ή και να απορρίψουμε.

Ο Ιωάννης Αννουσάκης με τον γιο του Δημήτρη

Η αναφορά μου στον Γιάννη Αννουσάκη και στον Μανώλη Θεοδοσάκη καλύπτεται από το φάσμα της τιμής και της ευθύνης σε μια ηθική ισορροπία απέναντι στο έργο που μας άφησαν. Καθένας με τον δικό του τρόπο ανέβηκε τον Γολγοθά της τέχνης, ισότιμα καλλιτέχνες στην ψυχή και στην σκέψη.
Στην αρχή της πορείας του βρίσκουμε τον Γιάννη Αννουσάκη να παλεύει με το σχέδιο. Κάρβουνο, μολύβι σ΄ένα αδυσώπητο αγώνα ενάντια στο θεριό της τέχνης. Για να γίνει ζωγράφος πρώτα θα ΄πρεπε να καταλάβει πως μια σκέψη, μια ιδέα, ένα συναίσθημα γίνεται έργο, πράξη, παράσταση. Παλεύει διαρκώς και αγωνίζεται η τεχνική του να πάρει προσωπικό χαρακτήρα. Πιστεύει ότι έτσι μόνο μπορεί να αποδώσει πιστά αυτό που αισθάνεται.
Ο Αννουσάκης σχεδίαζε αντιγράφοντας ότι τον συγκινούσε, είτε αυτό ήταν φωτογραφία, ή λιθογραφία κάποιου πίνακα ή της όμορφης Παναγίας από τα δυτικά πρότυπα. άρχισε ένα αγώνα μεταξύ ύλης και πνεύματος. Άνθρωπος της εκκλησίας ο Αννουσάκης, διακονούσε ιεροψάλτης, επόμενο ήταν να επηρεάσει το έργο του ο χώρος με την ιστορία του.
Δίκαιοι Προφήτες, η Ζωή του Χριστού, οι Παραβολές, ο Γολγοθάς, η Σταύρωση, τα Μαρτυλόγια αποτελούν ανεξάντλητο θέμα έμπνευσης, ένα αιώνιο μοντέλο.
Όλη η καλλιτεχνική δημιουργία επικεντρώνεται σε θέματα εκκλησιαστικά. Εδώ λοιπόν βλέπουμε τον Αννουσάκη να βρίσκει το στοιχείο του, το ιδανικό του και να διαμορφώνει τον προσωπικό του χαρακτήρα πάνω στην τέχνη της ζωγραφικής.

Μανώλης Θεοδοσάκης

Τέλη 19ου και αρχές 20ου αιώνα η χώρα μας κατακλύζεται από δυτικά πρότυπα εικόνων στα τέμπλα των εκκλησιών. Ένα φαινόμενο σχέσεων Ορθόδοξης ανατολής και Λατινικής δύσης στην αγιογραφία. Μια επαφή με την Δυτική τέχνη που επιτρέπει στον αγιογράφο να πλησιάζει το θέμα με σκηνές από την κοσμική ζωή. Ο συνδυασμός του θρησκευτικού και του κοσμικού περιεχομένου του θέματος, εντάσσει τις εικόνες στην κατηγορία της εκκλησιαστικής ζωγραφικής. Μέσα σε αυτό το κλίμα βρίσκουμε τον Θεοδοσάκη να παλεύει με τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες....με αποτέλεσμα να επηρεάσει τον εκκολαπτόμενο αγιογράφο.
Ο Θεοδοσάκης υπηρέτησε με θρησκευτικό φανατισμό την τεχνική της απεικόνισης και της παραστατικότητας, η οποία διέπει το έργο του σε όλο το φάσμα. Ορθολογιστής, φίλος της γνώσης, της τάξης και της μάθησης λάτρεψε την αγιογραφία χαϊδεύοντας την με τους πιο θερμούς γλυκασμούς και τις πιο έντονες χρωματιστές ισορροπίες. Ένα αριστοτεχνικό παίξιμο του φωτός, δέσιμο της σύνθεσης, που στο σύνολο του θυμίζει συναυλία Αγγέλων. Γοητεύεται από την Ιταλική Αναγέννηση και προσεγγίζει τους μεγάλους δασκάλους. Λάτρης του φυσικού κάλους συνεχίζει με το ίδιο πάθος, με την ίδια δύναμη και αγάπη, αλλά και την ιδιοχρωματική γκάμα και τεχνική επεξεργασία. Το ένα έργο διαδέχεται το άλλο σ' ένα οργασμό πνευματικής δημιουργίας. Η χρωματική απόδοση των έργων του με τους απαλούς τόνους, η έλλειψη συγκεκριμένης και καθόλου χαρακτηριστικής φόρμας, με αχνά ή καθόλου περιγράμματα καθορίζει για δεκαετίες τα έργα του Θεοδοσάκη. Τον συναντάς μέσα σ αυτά.
* Η ομιλία του στο Α' συνέδριο για την Κίσαμο.