Του Στέλιου Μοτάκη φιλόλογου Το Καστέλλι Κισάμου, η πρωτεύουσα της ομωνύμου Επαρχίας, είναι ωραία Κωμόπολις με πληθυσμό 2.000 περίπου κατοίκων, που βρίσκεται στο μυχό του κόλπου που σχηματίζουν τα δυο μεγάλα ακρωτήρια, της Γραμπούσας και του Σπάθα, και στην δυτική άκρη μιας αρκετά μεγάλης και εύφορης πεδιάδας. Απέχει περί τα 40 χιλιόμετρα, με τα όποια έχει πυκνή συγκοινωνία. Είναι εμπορικό κέντρο τής Δυτικής Κισάμου, μοναδικό μάλιστα, ύστερα απο την παρακμή των Νοπηγιών και του Στομίου, στο Νότιο άκρο των Εννιά Χωριών. (Να που κάποτε ήταν εμπορικά κέντρα τα Νοπήγεια αλλά και το Στόμιο, μάλιστα για το Στόμιο έχω ακούσει οτι είχε κάμποσα μαγαζιά, και μάλλον και τα Νοπήγεια που θα είχε και κάποιο είδος προβλήτας.)
Έχει πλήρες Γυμνάσιο, 2 εξατάξια δημοτικά σχολεία, υποδιοίκηση χωροφυλακής, ταχυδρομείο, αγρονομείο, Ταμείο, Γραφείο Ο.Τ.Ε., Εφορία, Τελωνείο, είναι έδρα τής Επισκοπής Κισάμου και Σέλινου, της Ένωσης Γεωργικών Συνεταιρισμών Δυτικής Κισάμου, του οινοποιητικού Συνεταιρισμού, και από πολλού έχει ιδρυθεί άρτιος Υγειονομικός σταθμός και διάφοροι μορφωτικοί και κοινωνικοί σύλλογοι.
Στο Δήμο του Καστελλίου υπάγονται οι συνοικισμοί «Καμάρα» ανατολικά και «Πύργος» από τα Δυτικά, όπου και οι ομώνυμοι ποταμοί που κλείνουν το Καστέλλι τους και πού άλλοτε, προ της καταπολεμήσεως της ελονοσίας καθιστούσαν το κλίμα του όχι και τόσο υγιεινό. Σήμερα το κλίμα είναι καλό παρά τη σχετική υγρασία που παρουσιάζει το χειμώνα από την επαφή του με τη θάλασσα. Το μόνο ελάττωμα είναι η έλλειψις επαρκούς και καλού ποσίμου νερού. Από ετών έχει μελετηθεί ένεκα τούτου η μεταφορά ποσίμου νερού με αγωγούς και αντλητικά
μηχανήματα από τις πλούσιες πηγές των Νοπηγιών και προς τον σκοπόν αυτόν είχαν γίνει μάλιστα και οι σωληνώσεις σ’ όλη τους την έκταση από τις πηγές μέχρι το λόφο του Παρθενώνα, όπου επρόκειτο να γίνει η δεξαμενή. Την τελευταία όμως στιγμή το έργο εγκατελείφθηκε ως ασύμφορο, τοσούτω μάλλον καθόσον δια της δραστηριότητος του νυν Δημάρχου Καστελλίου κ. Φουρναράκη ανακαλύφθηκαν στο μεταξύ οι πηγές και το (Ρωμαϊκό) Υδραγωγείο της αρχαίας πόλεως Κισάμου παρά τον χείμαρρο του Πύργου.
Έτσι άρχισε απ’ εκεί η διοχέτευση άριστου και άφθονου ποσίμου νερού δια φυσικής πλέον ροής, που υδρεύει σήμερα την Κωμόπολη. Όσο για το ποτιστικό νερό, γίνεται ήδη αρδευτικό αυλάκι από Νοπήγεια, που πρόκειται να ποτίσει όλη την παραλιακή περιοχή από Δραπανιά μέχρι Καστέλλι και του οποίου πρώτος θεωρητικός εμπνευστής υπήρξε, ως πληροφορούμαστε, ο συνταξιούχος δάσκαλος κ. Χαρίλαος. Ραισάκης. Το έργο έχει προχωρήσει ήδη αρκετά. Έτσι λύεται και το όλο ζήτημα του νερού, που ήταν ο εφιάλτης του Καστελλίου και ύστερ’ απ’ αυτό το Καστέλλι καθίσταται μια από τις πλουσιότερες και ωραιότερες κωμοπόλεις της Κρήτης. (φτου μας να μην το λαβώσουμε)
Το Καστέλλι έχει από πολλού ηλεκροφωτισθεί, συνεχώς δε προοδεύει και επεκτείνεται. Κτίζονται ωραίες ιδιωτικές οικοδομές πάνω σε σχέδιο ρυμοτομίας, που θα ενώσει το προάστιο «Καμάρα» με το κυρίως Καστέλλι, με νέους δρόμους και λεωφόρους.
Στη Δυτική παρυφή διατηρείται ακόμη κατά το μεγαλύτερο του μέρος το Τουρκικό φρούριο, εξ’ου και το όνομα της Κωμοπόλεως. Κατά τον Γκερόλα το φρούριο Καστελλίου-Κισάμου κτίσθηκε από τούς Γενουάτες κατά το έτος 1250 περίπου, ανακαινίσθηκε δε και επεκτάθηκε κατά την τουρκική περίοδο στη μορφή και έκταση που διατηρείται σήμερον. Το Φρούριο αυτό παραχωρήθηκε προ ετών στο Δήμο, ο οποίος το ρυμοτόμησε και το αξιοποίησε ως οικόπεδα. Έτσι η επέκταση της Κωμοπόλεως εξακολουθεί και προς το εσωτερικό του φρουρίου. (Τρομερό κατόρθωμα, άρα μιλάμε για εποχή 1930 περίπου)
Πρόβλημα άλυτο σχεδόν για το Καστέλλι είναι το πρόβλημα του λιμένος. Γιατί τα έξοδα της κατασκευής ενός λιμανιού είναι πολύ μεγάλα και δυσανάλογα με τη δυναμικότητα της περιφέρειας. Σ’ απόσταση χιλιομέτρου περίπου υπάρχει ένα μικρό λιμανάκι για μικρά ιστιοφόρα «λίμνη» ονομαζόμενο, προ του οποίου σε παλαιούς καιρούς έχει επιχειρηθεί η κατασκευή λιμενοβραχίονα δια του ποντισμού μεγάλων βράχων. Είναι το λεγόμενο «Μαύρος Μώλος» που εγκαταλείφθηκε μισοτελειωμένο και ακατάλληλο για να συνεχισθεί. (Με απλά λόγια το Μαύρο Μώλος είναι ένα συγχρονο έργο που δεν το τελείωσαν οι παλαιότεροι επειδή ήταν ακατάλληλο. Να μαθαίναμε και ποιος ήταν ο μηχανικός του θα άξιζε. Δυστυχώς τόσα λίγα ήξεραν τότε που θεωρούσαν το Μαύρο Μώλος έργο κάποιων σύγχρονων Καστελλιανών)
Δυτικότερα επίσης υπάρχει ένα μικρό ακρωτήρι «η γλώσσα» που δίνει δυνατότητες κατασκευής προς τα εκεί καλού λιμανιού, μα που τ’ απομακρύνει πολύ από την κωμόπολη και το καθιστά δύσχρηστο και δαπανηρό στις μεταφορές. (Μάλλον εννοεί το σημερινό λιμάνι)
Προς το Καστέλλι και παρά στις εκβολές του Πυργιανού χειμάρρου υπήρχε κάποτε αρχαίο λιμάνι, που τώρα βρίσκεται σ’ απόσταση από την παραλία εξ' αιτίας προσχώσεων και εξάρσεως του εδάφους κατά την περιοχήν τής Δυτικής Κρήτης, πράμα πού παρατηρείται και σε πολλά άλλα παραλιακά σημεία της περιοχής και σ’ αυτό το Καστέλλι, που όπως φαίνεται ήταν κάποτε χτισμένο, τότε πού έφερε το όνομα Κίσαμος, στην άκρη τής θάλασσας. (Δεν ήξεραν ή δεν είχαν διαβάσει αν και ήταν γνωστό για τον σεισμό του 365 μ.Χ που εξαιτίας αυτού του σεισμού ανυψωθήκαμε 6-7 μέτρα με αποτέλεσμα να βρεθεί 500 μέτρα εσωτερικά της θάλασσας η πόλη.)
Το Καστέλλι φαίνεται να είναι χτισμένο πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλεως «Κίσαμος», που ήταν το επίνειο της Πολυρρηνίας. Έτσι στο υπέδαφος του Καστελλιού βρέθηκαν κατά καιρούς πολλά αρχαία αντικείμενα, αγγεία, πιθάρια, λυχνάρια, αγαλματάκια, κ.ά. Ιδιαίτερα αναφέρουμε ένα ωραίο άγαλμα γυναικός ρωμαϊκής εποχής, πού βρίσκεται φυλαγμένο σήμερα στο σπίτι τής οικογένειας Μπερτίου. (Το συγκεκριμένο άγαλμα βρίσκεται πλέον στο Μουσείο Κισάμου)
Αν γινόταν ανασκαφές συστηματικές, ήταν δυνατόν να ευρεθούν πολλά ωραία και διαφωτιστικά ντοκουμέντα της ακμής της αρχαίας πόλεως, που φαίνεται να διατηρείτο και κατά την πρώτη χριστιανική περίοδο ως έδρα και τότε Επισκόπου.....
Για την εποχή του ήταν ένα πλήρες και ακριβές κείμενο, σήμερα βέβαια έχουν αλλάξει πολλά και σε αυτά που πίστευαν οι παλαιότεροι μιας και η αρχαιολογική σκαπάνη έχει κάνει αυτό που ήθελε ο κ. Μοτάκης, να βρεθούν ντοκουμέντα για την ιστορία της πόλης. Πάντως ξεκαθαρίζουν πολλά που δεν είχαν ως και σήμερα ακουστεί όπως για το νερό που καθυστέρησε πάνω απο 50 χρόνια να έλθει απο τα Νοπήγεια, την ιδέα του δασκάλου Ραισάκη για την άρδευση του Κάμπου, την ανακάλυψη του Ρωμαϊκού υδραγωγείου της Κρύας Βρύσης, αλλά και για ποιος είχε την ευθύνη για την οικοπεδοποίηση του φρουρίου.
