Του Αγησίλαου Κ. Αλιγιζάκη
Η ανδρική Κρητική φορεσιά διαφοροποιούνταν: α) από χρονική περίοδο σε χρονική περίοδο καθώς ήταν διαφορετική κατά την ενετοκρατία, διαφορετική κατά την Τουρκοκρατία και διαφορετική κατά τον 19ο και 20ο αιώνα την περίοδο των εθνολογικών ανακατατάξεων, β) από περιοχή σε περιοχή λόγω της μεγάλης έκτασης του νησιού, γ) αν η φορεσι
ά ήταν επίσημη ή καθημερινή, δ) αν ο Κρητικός ήταν αστός ή αν ήταν χωρικός. Ας προχωρήσομε σε ένα ταξίδι στο χρόνο με τη βοήθεια της λαογράφου Ευαγγελίας Φραγκάκι.
Κατά την Ενετοκρατία και συγκεκριμένα από το 1300 έως το 1400 πολύτιμες πληροφορίες μας δίνει ο Gerola με τις τοιχογραφίες του και ο βυζαντινολόγος Φαίδων Κουλελές που αναφέρουν την επιρροή στα ήθη, έθιμα και ενδυμασία από το Βυζάντιο. Αναφέρουν σαν επανοφώρι την βυζαντινή ζούπα που έφτανε έως το μέσο της γάμπας, η οποία είχε ζώνη πλεγμένη κουρλάκι με περασμένα πάνω της φασκώλια (υφασμάτινες θήκες που περιείχαν μαχαίρια, μαντίλια, ψαλίδια. Φορούσαν σολιασμένη περισκελίδα και καπέλο με φτερό. Από το 1400 έως το 1500 οι πίνακες του Gerola, ο Ηρακλειώτης Στέφανος Σαχλίκης, η αλληλογραφία του ιερέα Ιωάννη Γρηγορόπουλου (1490 περίπου) και ο μεταγενέστερος βυζαντινολόγος Φ. Κουλελές είναι οι πηγές της γνώσης μας. Ο Σ. Σαχλίκης αναφέρεται στους ρακένδυτους χωρικούς (‘ρούνηδες και ξεσκίσηδες’) από την φοβερή οικονομική αφαίμαξη των Ενετών. Οι εύποροι αστοί Κρήτες τότε φορούσαν ζιπόνι με άσπρη ζώνη, μακρύ μανδύα καβάδι από το περσικό κάνδυξ, τουρκικά καφτάνι), στενές περισκελίδες, κάλτσες μέχρι το γόνατο, μποτίνες έως τη μέση της κνήμης και καπέλο με μπόρ. Οι απλοί αστοί φορούσαν πουκάμισο, ζιπόνι, το κουρτσουβάδι (κούρτο=κοντό κατά τους βυζαντινούς και καβάδι) από καλής ποιότητας ύφασμα, γουνέλλα (γούνα ζώο
υ για το κρύο του χειμώνα), σκούφια σωληνωτή και στιβάνια ή παπούτσια ανάλογα πάντα με την οικονομική τους δυνατότητα.
Από το 1500 έως το 1600 ο Ενετός προβλεπτή της Κρήτης Ιούλιο Γκαρτσόνι, ο Pashley, ο Pier Bellon, ο Giacobo Foscarini, ο G. Gerola και οι πίνακες των Δομίνικο Θεοτοκόπουλο (πίνακας ιππότης της Μάλτας Βικέντιο Αναστάζη), Μιχαήλ Δαμασκηνό (προσκύνηση των μάγων) μας περιγράφουν και μας δείχνουν αντίστοιχα τις φορεσιές της εποχής. Οι εύποροι Κρητικοί αυτή την περίοδο ντύνονται όπως οι Ενετοί, μετά από διαταγή που προέβλεπε τιμωρία με βαρύ πρόστιμο για τυχόν διαφοροποιήσεις. Η ενδυμασία περιλάμβανε καπότο (μανδύα), πουκάμισο (καποτίνο), πλατύ παντελόνι (κάρτσα) και στιβάνια πάνω από τα γόνατα. Στη μέση το σπαθί, το μπουνιάλο (μαχαίρι μέσης) και το τόξο με φαρέτρα και βέλη συμπλήρωναν την αμφίεση. Οι φτωχοί αγρότες και γενικότερα ο πληθυσμός της υπαίθρου ντυνόταν με τη ζούπα, το κοντό παντελόνι, τη στόλα (σάρπα) και στο τέλος του 16ου αιώνα με τη βράκα). Την περίοδο 1600 έως το 1700 ο Φλαμανδός συγγραφέας Ο. Δάππερ, ο Χορτάτζης με τον Κατζούρμπο και ο Φώσκολος με τον Φουρτουνάτο, ο Βετσέλιο, ο Οτσόλα και ο Gerola μας δίνουν την ενδυματολογική εικόνα της εποχής. Αυτή την περίοδο υπάρχει ακόμα η Ενετική επιρροή στον ρουχισμό των Κρητικών. Οι εύποροι στις πόλεις φορούσαν τη ρόμπα (βέστα ή τόνγα, μακρύ ένδυμα φοδραρισμένο με γούνα για το χειμάνα). Από κάτω φορούσαν τη ζούπα, ενώ μεταξύ ζούπας και ρόμπας φορούσαν το μαντόρι (ζακετάκι). Η μονοκόμματη περισκελίδα (calza), ο σκούφος με μπόρ, τα γάντια και τα παπούτσια με τετράγωνες μύτες συμπλήρωναν το ντύσιμο. Οι νέοι φ
ορούσαν το ζιπόνι (πουκάμισο), το φεραρόλι για επανωφόρι, το ταμπάρο και από πάνω το μαντέλλο, το καπέλλο με φτερό και τα παπούτσια. Αυτή την περίοδο εμφανίζεται η βράκα για παντελόνι δανεισμένη πιθανόν από τους Αλγερινούς πειρατές για να αποφύγουν οι Κρητικοί ναυτικοί τα πειρατικά ρεσάλτα στα καράβια τους.
Από το 1700 έως το 1800 ο βοτανολόγος Τουρνεφόρ και ο Κλώντ Σαβαρύ περιγράφουν την κρητική βράκα, το σαρίκι (πέτσα πριν ονομαστεί σαρίκι από τους Τούρκους) που τυλίγει το σπαστό φέσι που φορούσαν στο κεφάλι οι Τουρκοκρητικοί για να ξεχωρίζουν από τους χριστιανούς Κρητικούς σύμφωνα με τουρκικό φιρμάνι της εποχής (1762), το οποίο όμως το υιοθέτησαν από αντίδραση οι χριστιανοί. Αυτή είναι η ενδυματολογική καινοτομία αυτού του αιώνα. Η κοντή ρόμπα, το πουκάμισο και τα στιβάνια συμπλήρωναν το ντύσιμο των ανδρών της εποχής εκείνης. Από το 1800 έως το 1900 ο Victro Raulin, ο G Perro αναφέρουν τη βράκα, τη ζώνη με τα μαχαίρια και τις πιστόλες, το σπαστό φέσι που συμπληρωνόταν από το σαρίκι που έπεφτε στους ώμους εν είδη σάρπας, τα στιβάνια (μαύρα, κόκκινα, άσπρα ή πιο σωστά
κίτρινα που φορούσαν οι πιο λεβέντες. Τα χαμαϊλια (ανδρικά χρυσαφένια κοσμήματα) στολίζουν στο μπέτη (στήθος), ενώ ο τζουμπές (καφτάνι) φεύγει και τα φράγκικα ρούχα αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους.
Τον εικοστό αιώνα οι αορίτες και ριζίτες Κρητικοί φορούν την κορδιστή βράκα (κοντή βράκα λόγω μορφολογίας εδάφους) ή την ρασόκαρτσα (ρασόβρακα) καμωμένη από ρασά (μάλλινο ύφασμα) που έμοιαζε με την κυλότα των αξιωματικών του ιππικού και μπαίνει μέσα στο στιβάνι για το καλοκαίρι και τους στεγνούς μήνες του χειμώνα. Όταν έβρεχε χρησιμοποιούσαν την ρασόκαρτσα που ήταν ένα λευκό πλατύτερο παντ
ελόνι και δεν έμπαινε μέσα στο στιβάνι. Κατάσαρκα φορούσαν την καμιζόλα (πουκάμισο) και από πάνω το ρασοζίπονο. Στο κεφάλι είχαν το μαύρο σαρίκι, στη μέση τη ζώνη (άσπρη ή μαύρη) με μαχαίρι, στην πλάτη κουβαλούσαν το βουργιάλι (σακίδιο με τροφή). Οι καμπίτες Κρητικοί φορούσαν μακριά βράκα με καρτσόνια πλεκτά ως το γόνατο (ή γάμπες), τη φανέλα κατάσαρκα (πουκάμισο), το μεϊτάνι και το καπότο με κουκούλα (ρασίδι ή καποτίνα στο Μεραμπέλο).
Όσο αφορά τη σχέση του Κρητικού χορού με την Κρητική φορεσιά θα πρέπει να πούμε ότι επιτρέπει άνεση στην κίνηση, ενώ το ζωνάρι με τις πολλαπλές περιτυλίξεις γύρω από τη μέση στηρίζει την σπονδυλική στήλη, δυναμώνοντας τη σταθερότητα του πυρήνα. Εδώ πρέπει να αναφερθεί και ο ρόλος του κρητικού μαχαιριού στη σωστή στάση του σώματος καθώς ο χορευτής νοιώθει το βάρος και τη συνεχή πίεση της λαβής στην κοιλιακή χώρα πράγμα που του υπενθυμίζει την ευθυτενή στάση του κορμού. Οι μπότες της ανδρικής στολής έχουν κατασκευαστεί ώστε να έχουν μικρό βάρος για να διευκολύνουν το χορό, ενώ παράλληλα είναι φαρδιές στην ποδοκνημική άρθρωση, επιτρέποντας ικανοποιητικό εύρος κίνησης και σταθερότητα. Η Κρητική στολή, λοιπόν, χορεύει μαζί με το σώμα και τη μουσική. Δεν εμποδίζει τις κινήσεις του χορευτή, αντιθέτως τις επεκτείνει, τις διευκολύνει και τις εμπνέει. Ο Κρητικός χορός είναι άμεσα συνυφασμένος με την κρητική φορεσιά διότι χωρίς αυτήν χάνει το δραματικό του στοιχείο.
αινε αλλά ούτε έφευγε δίχως έλεγχο. Οι αγουροξυπνημένοι Καστελλιανοί πιάστηκαν στην φάκα και από ότι άκουσα πάνω από 30 κλήσεις δόθηκαν στους "κοιμισμένους" οδηγούς.
