ΦΑΛΑΣΑΡΝΑ ΕΠΙΣΚΕΨΗ SPRATT ΤΟ 1851

- Η Φαλάσαρνα, η πιο δυτική πόλη της Κρήτης, βρίσκεται σε ένα ακρωτήρι της ακτής, περίπου στις έξι μίλια νότια της Γραμβούσας, το σύγχρονο όνομα της είναι Kutri. Ένας δρόμος κατηφορίζει εκεί από την κορυφογραμμή του όρους Κωρυκός, και διασχίζει ένα πέρασμα που οδηγεί στην Κίσαμο και στο Πολύρρήνεια - αναμφίβολα ειναι η αρχαία γραμμή του δρόμου μεταξύ της τελευταίας και του λιμανιού της Φαλάσαρνας. 

  Τα παλιά τείχη φαίνονται να περιβάλλουν τη νότια βάση της χερσονήσου πάνω στην οποία βρισκόταν κυρίως η πόλη που είναι του μεταγενέστερου ελληνικού ρυθμού. Πουθενά αλλού στην Κρήτη δεν υπάρχουν Ελληνικοί τοίχοι αυτού του ρυθμού τόσο καλά διατηρημένοι, εκτός στην προσφάτως ευρεθείσα Αρκαδία μεταξύ Κνωσού και Γόρτυνας.

   Αυτά τα τείχη στη Φαλάσαρνα εκτείνονταν από την άκρη ενός γκρεμού πάνω από τη βόρεια ακτή του ακρωτηρίου ως στη χαμηλή όχθη του κόλπου στη νότια πλευρά........ 

Εκατό βήματα παραπάνω υπάρχει ένα μικρό ξωκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιος και 120 πόδια πιο κάτω είναι ένας πύργος εκτόξευσης ή προμαχώνας. Φαίνονται θεμέλια σε όλη τη διαδρομή, ώσπου φτάνουμε σε ένα ανάχωμα από μεγάλες πελεκητές πέτρες, που βρίσκονται περίπου σε τέτοια σύγχυση που είναι αδύνατο να πούμε ποιο κτίριο ήταν αυτό.

Φυσικά σκέφτεται κανείς οτι μπορεί να ειναι ο ναός της Δικτύννας. Από αυτό το σημείο οι τοίχοι αλλάζουν (κατεύθυνση) και πάλι και ξαναρχίζουν με νότια κατεύθυνση. Το μήκος τους από αυτό το σημείο ως την θάλασσα, κοντά στο τεχνητό λιμάνι για το οποίο γίνεται λόγος από τους αρχαίους συγγραφείς, και διακρίνεται, είναι περίπου 200 βήματα.

Στην μικρή εισαγωγή του Spratt που επισκέφτηκε τη Φαλάσαρνα το 1851 μας δίνει καλές πληροφορίες περισσότερες απο τον Πασλευ που την επισκέφτηκε το 1834 και φυσικά δίνει βάρος στο λιμάνι που το έχει αποτυπώσει τέλεια. Μας δίνει και την πληροφορία για πρώτη φορά οτι ο Άγιος Γεώργιος ειναι προ του 1850 και φυσικά μας δίνει στοιχεία για τους πύργους που αποκαλύφθηκαν μετά απο 160 χρόνια απο την Ελπίδα Χατζηδάκη.

 

Ο SPRATT ΣΤΗΝ ΠΟΛΥΡΡΗΝΙΑ ΤΟ 1851 μέρος Ι

Προχώρησα κατευθείαν προς το Παλαιό Κάστρον (την αρχαία Πολυρρήνια) από την Τρία Αλώνια, περνώντας από το χωριό Αρμένοι (Αρεμενοχώρι) και μετά διασχίζοντας τρεις βαθιές κοιλάδες και δύο απότομες κορυφογραμμές πριν φτάσω στην κορυφογραμμή με θέα την τοποθεσία της πόλης - οι χαράδρες πανέμορφες κατάφυτες από ελιές, πλατάνους και μυρτιές. Τα ανατολικά αυτών των κορυφογραμμών αποτελούνται από λευκές τριτογενείς μάργες, οι οποίες παρουσιάζουν λεπτά τμήματα των αποθέσεών τους στις χαράδρες. Αλλά η δυτική και πιο υπερυψωμένη κορυφογραμμή, την οποία διασχίσαμε λίγο πριν την θέαση της Πολυρρήνιας, αποτελείται από εύθραυστους σχιστόλιθους με ωκεανικές μάζες ασβεστόλιθου που προφανώς ανήκουν στη σειρά nummulite. Από εκεί κατηφορίζουμε απότομα στη στενή και βαθιά κοιλάδα που περνάει κοντά κάτω από την ακρόπολη της Πολυρρήνιας
 Η Πολυρρήνια βρισκόταν σε μια απομονωμένη και ανυψωμένη κορυφή, ακριβώς πάνω από το νότιο περιθώριο των θαλάσσιων τριτογενών κοιτασμάτων που εκτείνονταν γύρω από τον κόλπο της Κισάμου.
 Αυτή η πρώιμη κρητική πόλη κατέλαβε έτσι μια πολύ επιβλητική και καλά επιλεγμένη θέση, καθώς η νότια και η ανατολική πλευρά της υψωνόταν πολύ απότομα από το φαράγγι ή την κοιλάδα — περνώντας από κάτω της. Η κορυφή της πόλης περικλείεται από τείχη και πύργους, ορισμένα τμήματα των οποίων είναι σε καλή συντήρηση ακόμα, αλλά φαίνεται να είναι κυρίως μιας ύστερης ρωμαϊκής ή μέσης ηλικίας. Ωστόσο, περιέχουν πολλά ίχνη και θραύσματα των προγενέστερων ελληνικών τειχών, ως εκλεκτά δείγματα και των δύο Κυκλώπειων και οι ελληνικοί τύποι εμφανίζονται στη δυτική πλευρά της ακρόπολης, αποτελώντας τα υπόγεια των πιο σύγχρονων άμυνων. Η κορυφή ή το τμήμα που περικλείεται όπως η ακρόπολη είχε τη μορφή του γράμματος Τ, με τρία διακριτά σπιρούνια ή βραχίονες: μέσα σε αυτό υπάρχουν πολλές μεγάλες στέρνες, εκτός από ερείπια εκκλησιών και κατοικιών. ώστε φαίνεται ότι ήταν, κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους ή κατά τον Μεσαίωνα, το μόνο κατοικημένο μέρος της πόλης. (Είδε την βασιλική κατεστραμμένη στο βόρειο μέρος του κάστρου) 
 Η συνοδευτική θέα της πόλης, από το δρόμο που ανεβαίνει προς αυτήν από τον κόλπο της Κισσάμου, θα μεταφέρει μια ιδέα για την πολύ γραφική και επιβλητική κατάστασή της και θα βοηθήσει να γίνει κατανοητή μια σύντομη περιγραφή της.
 Η Πολυρρήνια ήταν προφανώς μόνο μια μικρή πόλη στους πολύ πρώιμους Κρητικούς χρόνους, η Κυδωνία ήταν η πρωτεύουσα του δυτικού τμήματος την εποχή του Μίνωα, αλλά λαμβάνοντας αποικίες από το νότιο και το παρακείμενο τμήμα της Πελοποννήσου σε μια μεταγενέστερη περίοδο, έγινε μια σημαντική πόλη, έχοντας το επίνειό της, σύμφωνα με τον Στράβωνα, στη Φαλάσαρνα, στη δυτική ακτή, εξήντα στάδια μακριά, αν και ήταν λιγότερο από το μισό απόσταση από το πλησιέστερο σημείο του κόλπου και του λιμανιού της Κισσάμου. Η Πολυρρήνια, ωστόσο, έγινε μια από τις σημαντικότερες δημοκρατίες της Κρήτης μετά την αύξηση του πληθυσμού της από τις αποικίες των Λακεδαιμονίων, όπως φαίνεται από τα νομίσματά της, που είναι συγκριτικά πολυάριθμα. Είναι διαφόρων τύπων, αλλά η φιγούρα στα περισσότερα από αυτά είναι αιχμή του δόρατος και ασπίδα, με μερικές φορές τα πρώτα γράμματα του ονόματος, POLY, και μερικές φορές το όνομα ολόκληρο, αλλά με ένα μόνο P.
 Το όνομα που χρησιμοποιείται τώρα στην τοποθεσία, Παλαιό Κάστρον, είναι επίσης το όνομα των δύο χωριών ή οικισμών που βρίσκονται στα βόρεια και νότια άκρα του. Το νότιο χωριό καταλαμβάνει μια στενή προεξοχή στη νότια και απότομη όψη του λόφου, όπου κατεβαίνει σε μια σειρά από πεζούλια σπάνια περισσότερο από μερικά μέτρα πλάτους, εν μέρει τεχνητά και εν μέρει φυσικά, πάνω στα οποία βρίσκονται διάσπαρτα πολλά υπολείμματα του παλιού πόλη. Αλλά οι εξωτερικοί τοίχοι που αρχικά εκτείνονταν σε αυτήν την πλευρά έχουν εξαφανιστεί, τα θραύσματά τους θάφτηκαν κάτω από το χώμα που συσσωρεύτηκε στις πεζούλες ή κύλησαν στην κοίτη του φαραγγιού από κάτω, όπου παρατήρησα πολλά τετράγωνα και αρχαία θραύσματα να βρίσκονται στο πλάι ή μέσα στη κοίτη του χειμάρρου.

 Λίγο δυτικά του χωριού βρίσκεται ένας ψηλός πύργος, κοντά σε μια πηγή νερού που βγαίνει από μια τεχνητή σήραγγα στο βουνό, που φαίνεται να ήταν μέρος των τειχών της πόλης κατά τη ρωμαϊκή εποχή και πιθανώς να υποδηλώνει η θέση εισόδου ή πύλης: αλλά στην ίδια την πηγή υπήρχε ένα αγνό σκαλισμένο θραύσμα αετώματος ή γείσο, από λευκό παριανό μάρμαρο, που προφανώς ανήκε σε κάποιον ναό ή μνημείο που πιθανότατα βρισκόταν κοντά. φαινόταν να είναι προγενέστερου και πιο καθαρού ύφους από το ρωμαϊκό.
 Σε ένα κύμα του λόφου ακριβώς από πάνω του είναι ένα ωραίο κομμάτι του Ελληνικού που βλέπει σε μια πλατφόρμα που στήριζε πολλά μεγάλα κτίρια. Ένα από αυτά είχε το όνομα του Αδριανού γραμμένο με μεγάλα γράμματα σε ένα μακρύ κομμάτι άμμου-πέτρα.
 Η νεκρόπολη της πόλης από όπου προήλθε, πώς- ποτέ, ήταν σε ένα οροπέδιο στο βόρειο άκρο του λόφοy, και ακριβώς πάνω από τον άλλο οικισμό, ή το Κάτω Παλαιό Κάστρον, από όπου προμηθεύτηκα δύο μικρά και λεπτά χρυσά νομίσματα, τα οποία είχαν βρεθεί σε ανοιγμένο τάφο ένα χρόνο πριν από έναν από τους αγρότες κατά την άροση η γη. Είναι πολύ πρώιμης ημερομηνίας, αν κρίνουμε από το είδος τους και την αξιοσημείωτη αραιότητά τους. Το τρίτο αγοράστηκε από εμένα στη συνέχεια.
 Τα  νομίσματα είναι όλα διαφορετικών τύπων, αλλά όλα έχουν ένα πουλί με μισοανοιγμένα φτερά, μάλλον περιστέρι στη μία πλευρά, και μια μύγα ή μέλισσα, ή μια λάρνακα, ή ένα αγενές αστέρι με εσοχή στην πίσω πλευρά.

Συνεχίζεται...

ΡΟΚΚΑ - ΤΡΙΑ ΑΛΩΝΙΑ - ΤΡΙΛΙΡΟΣ

 Την άνοιξη του 1851 φτάνει στην Κρήτη ένας δραστήριος Εγγλέζος χαρτογράφος, ο Thomas Abel Brimage Spratt.... Γύρισε όλο το νησί και πέρασε και απο τα μέρη μας. Μια αφήγηση του η πρώτη απο την Κίσαμο ειναι η παρακάτω. Την συμπλήρωσα εγώ με (κόκκινο) αυτά που υποθέτω.

- Οι κάτοικοι (Ρόκκας) έχουν πολλές ιστορίες για τον χρυσό και άλλους θησαυρούς που έχουν βρεθεί σε διάφορες εποχές ανάμεσα σε αυτά τα υπολείμματα νότια της Ρόκκας. και μου έδειξαν ένα σημείο, σε μια μικρή προεξοχή κάτω από το χωράφι με την εξέδρα στη θέση Τρία-Αλώνια, όπου είχαν γίνει πρόσφατες ανασκαφές, και όπου, μου είπαν, είχε βρει ένα μικρό μαρμάρινο άγαλμα από τον ιδιοκτήτη του χωραφιού, με καταγωγή από το χωριό των Αρμένων (Θα εννοεί το Άρμενο χωριό). Λέγεται επίσης ότι μια μικρή χρυσή φιγούρα είχε βρεθεί πριν από πολύ καιρό σε ένα παρακείμενο χωράφι από τον ιδιοκτήτη της, έναν συγγενή της, ο οποίος του εμπιστεύτηκε τη φιγούρα να τη διαθέσει στα Χανιά. αλλά καθώς δεν θα έκανε ποτέ λογαριασμό των εσόδων, αρνούμενος το γεγονός, ο ευρέτης και νόμιμος ιδιοκτήτης τον κατηγόρησε για την κλοπή ενώπιον των αρχών στα Χανιά και φυλακίστηκε για δύο μήνες. Όλες αυτές οι ανακαλύψεις και οι παραδόσεις δείχνουν ότι ήταν αναμφίβολα ένα σημείο με κάτι περισσότερο από κοινό ενδιαφέρον. Και καθώς, προφανώς, δεν ήταν η τοποθεσία μιας πόλης, θα μπορούσε να είναι μόνο ένας τόπος ιερότητας, όπως ένας ναός ή το ιερό κάποιας θεότητας. Επομένως, πιστεύω ότι αυτός είναι ο αληθινός χώρος του ναού της Ροκκαίας Αρτέμιδος, (ως και σήμερα υποστηρίζεται οτι το μοναδικό ιερό της Ροκκαίας Αρτέμιδος υπάρχει στην φορτέτσα του Ρεθύμνου. Βέβαια εκεί κοντά δεν υπάρχει Ρόκκα και ενδεχομένως οι παλιοί περιηγητές να έχουν μπερδέψει το Μήθυμνα με το Ρίθυμνα. Ρόκκα βέβαια υπάρχει σαν ονομασία σε όρος που βρίσκεται ανάμεσα σε Αρχάνες και Αγία Βαρβάρα όπου υπήρχε η αρχαία πόλη Λύκαστος κατά Όμηρο) σε αντίθεση με την υιοθέτηση της Μήθυμνας από τον Pashley.

Υ.Σ Για την αρχαία πόλη τώρα που δεν πιστεύει οτι υπήρχε στα Τρία Αλώνια ο Thomas Spratt, αλλά μόνο ιερό, μάλλον έκανε λάθος μιας και υπάρχει έχει ήδη καταγραφεί και εν μέρη οροθετηθεί και πρόκειται μάλλον για την αρχαία Τρίλιρος. ΕΔΩ έχει γραφτεί για τους θρύλους της περιοχής.

ΠΗΓΗ SADENTREPESE-TRAVELS AND RESEARCHES IN CRETE

ΑΛΛΟΣ ΕΝΑΣ ΠΕΡΙΗΓΗΤΗΣ....

Ο Karl Friedrich Christian Hoeck γεννήθηκε στις 13 Μαΐου 1794 στο Oelber και πέθανε στις 13 Ιανουαρίου 1877 στο Γκέτινγκεν. Γερμανός κλασικός ιστορικός και φιλόλογος, που δημοσίευσε 3 έργα για την Κρήτη το 1823, 28, 29 και ένα χάρτη.

Στο έργου του ασχολήθηκε με την μυθολογία, ιστορία, θρησκεία και η πολιτική κατάσταση της Κρήτης από την προϊστορική έως τη ρωμαϊκή περίοδο. Στον πρώτο τόμο ασχολήθηκε με την τοπογραφία και την προϊστορία του νησιού. Στον δεύτερο τόμο (1828) για την Μινωική Κρήτη και στον τρίτο (1829), για την Δωρική.
Αν και δεν αναφέρετε πουθενά στην βιβλιογραφία αν επισκέφτηκε την Κρήτη ο χάρτης που εξέδωσε έχει πάρα πολλά λάθη.
Αξιοσημείωτο είναι οτι τοποθετεί τα Άπτερα στην θέση της Πολυρρήνιας, την Ρόκκα στον Κάμπο, την Πολυρρήνια  κάπου στο Αμυγδαλοκεφάλι, ενώ έχει την σωστή θέση για την Φαλάσαρνα, την Κίσαμο και την Χερσόνησο.  Είναι απο τους πρώτους που υποστηρίζει οτι στο Σελί υπάρχει η πόλη Ελαία, και αναφέρει κάπου στον ακρωτήρι της Γραμβούσας την πόλη Κωρυκός.

Ο αυθεντικός δεύτερος τόμος (φώτο) του βιβλίου του πουλιέται σήμερα στα 1900 Ε παλαιότερα άγγιξε και τα 3.500 Ε, ενώ ο τρίτος αγγίζει τα 1600 Ε. 

ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΧΟΡΟΣ ΤΟ 1893

Το Ιούνιο 1893  έρχεται ο Ιταλός περιηγητής και γεωλόγος Βιτόριο Σιμονέλι στην Κρήτη.Στο ταξίδι του αυτό γράφει για μια εμπειρία που είχε στις Βρύσες Αποκορώνου!!!.
....Εκείνο το βράδυ διανυκτέρευσα σε χάνι των Βρυσών. Μπαίνοντας μέσα αντίκρισα καμιά τριανταριά άτομα να κάθονται κυκλικά. Άλλοι ήταν απασχολημένοι με το να κάνουν το νερό στους ναργιλέδες να γουργουρίζει και άλλοι με το να στρίβουν τσιγάρα, στη μέση ένας νεαρός τραγουδούσε με την συνοδεία κρητικής λύρας. Ήταν από εκείνα τα τραγούδια που αποκαλούνται μαντινάδες. Το μουσικό θέμα ήταν τελείως απλό και η απόδοση του στηριζόταν σ ένα ανακάτεμα ένρινων και μεταλλικών ήχων. Όμως οι στίχοι ήταν πράγματι όλο πάθος και χάρη. Το τραγούδι έλεγε:
-Άνοιξε πόρτα τση ξανθής, ξανθής και μαυρομάτας.
-Ποιος είσαι, πως σε κράζουνε, τι παρανόμι έχεις;
-Εγώ ΄μαι αυτός που σου 'φερνε τα ψάρια, τσι ντομάτες
και τα σταφύλια τα γλυκά κι εφίλιεσε στα χείλη.
-Πες μου σημάδι της αυλής να κατεβώ ν΄ανοίξω.
-Έχεις μηλιά στην πόρτα σου και κλήμα στην αυλή σου,
κάνει σταφύλι ροζακί, κάνει κρασί μοσχάτο
κι όποιος το πιει τονώνεται και πάλι αναζητά το.
-Ψώματα λες, μαριόλου γιε, η γειτονιά σου τα΄πε.
Πες μου σημάδια του σπιτιού ν' ανοίξω να 'μπεις μέσα.
- Χρυσή καντήλα κρέμεται στην μέση του σπιτιού σου
και φέγγει σου και γδύνεσαι και στρώνεις και κοιμάσαι.
-Ψώματα λες, μαριόλου γιέ, η γειτονιά σου τα΄πε.
Πες μου σημάδια του κορμιού ν'΄ανοίξω να 'μπεις μέσα.
-Έχεις ελιά στο μάγουλο, ελιά 'χεις και στην πλάτη
και εις τη μέση τω βυζώ τ' άστρη και φεγγάρι
-Σκλάβες, γλακάτε, ανοίξετε ούλες τσι πόρτες
να 'μπει και συ βάγια ετοίμασε το νυφικό κρεβάτι.
Χριστέ μην κράξει πετεινός και μη χαράξει η μέρα,
για να 'χω στην αγκάλη μου την άσπρη περιστέρα.

Μετά το τραγούδι ακολούθησε χορός. Τρεις άντρες πιασμένοι από τα χέρια άρχισαν να γυρνούν αργά στο δωμάτιο εκτελώντας άλματα με τελετουργική σοβαρότητα, ενώ η κρητική λύρα συνέχισε να βουίζει σαν κουνούπι κολλημένο στο τζάμι. Ένας υπέροχος γέροντας, μια φυσιογνωμία βγαλμένη από πίνακα του Τιτσιάνο, ήταν ο επικεφαλής της ομάδος των χορευτών. Κάθε τόσο απομακρυνόταν από τους υπόλοιπους και ακολουθώντας αντίστροφη κίνηση στον κύκλο, απευθυνόταν προς αυτούς με μεγαλοπρεπείς χειρονομίες...επιβεβαίωση ότι όλα ήταν μνήμες μιας πανάρχαιας θρησκευτικής τελετής.
Από το βιβλίο "CANDIA" του Vittorio Simonelli σε επιμέλεια Εκκεκάκη Γ.

ΚΟΥΝΕΝΙ 1834

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η αφήγηση του περιηγητή Πασλευ το 1834,όταν πλησιάζει το χωριό Κούνενι, σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε τότε ανάμεσα σε χριστιανούς και Μουσουλμάνους. Γράφει λοιπόν....
.. Φύγαμε απο το Καμποσελόραχο (Κάμπο) προσπεράσαμε το Κεραμούτι (Κεραμωτή)  και φτάσαμε στο Αμυγδαλοκεφάλι. Συνεχίσαμε στην ίδια κατεύθυνση και αφού περάσαμε τα Μακεριανά και τα Βαβουλιανά φτάσαμε μετά απο μιάμιση ώρα στην Κουνονή (Κούνενι).
Ένα μίλι πριν το χωριό βρήκαμε ένα ντόπιο χριστιανό και ως συνήθως έπιασα την κουβέντα που την συνεχίσαμε ως το χωριό. Καθώς όμως πλησιάζαμε το χωριό είδαμε και ένα αρναούτη*, τον οποίον κανείς μπορεί να αναγνωρίσει αμέσως απο την φορεσιά που διαφέρει απο του κρητικού αλλά και απο το μουσκέτο που κρέμεται στον ώμο και τα πιστόλια στην μέση. Ρώτησα τον χωρικό τότε:
- Ώστε έχετε αρναούτηδες στο χωριό σας πόσοι είναι; Επανέλαβα την ερώτηση και αυτός ο κακομοίρης, προφανώς τρομοκρατημένος, πλησίασε το άλογο μου και μου απάντησε σχεδόν ψιθυριστά ...κάμποσοι.
Ο Αλβανός βρισκόταν 300 βήματα μακρυά αλλά η στάση του Έλληνα είναι ενδεικτική του συστήματος που επικρατεί εδώ. Αναμφίβολα σε μια χώρα που απερισκεψία λόγου μπορεί να γίνει αιτία να χάσεις την ζωή σου, οι άνθρωποι είναι πολύ προσεκτικοί όταν μιλούν. Βέβαια εδώ ο Μουσουλμάνος Τουρκοκρητικός φοβούνται τις αρχές όσο και ο Χριστιανός.

* Το 1834 που έφτασε στην Κίσαμο ο Πάσλευ διοικητής του φρουρίου στο Καστέλι ήταν Αλβανός, που του εκμυστηρεύτηκε οτι απο τους 740 περίπου Αλβανούς της πόλης όταν πολιορκήθηκαν απο τους χριστιανούς, οι 670 πέθαναν απο πανούκλα. 

ΜΑΛΒΑΖΙΑ...ΙΣΤΟΡΙΚΑ

Μερικοί (ευτυχώς όχι πολλοί) υποστηρίζουν ότι η Κρήτη δεν είναι η περιοχή όπου παράχθηκε για πρώτη φορά το περίφημο κρασί ή κρασιά Μαλβάζια. Συγκεκριμένα η κ. Στ. Κουράκου, η κ. Καρυτσιώτη και ο κ. Σακιώτης ισχυρίζονται ότι το κρασί Μαλβάζια παρήχθηκε για πρώτη φορά από τα αμπέλια του νότιου Πάρνωνα (Μολάοι, Συκιά, Ασωπός, Βαλλιές, Μονεμβασιά, Βάτικα) και μετά από πολλά χρόνια ακολούθησαν κι άλλες περιοχές να παράγουν κρασιά Μαλβάζια. Οι περιοχές αυτές είναι: η Κρήτη, οι Κυκλάδες (κύρια η Σαντορίνη), η νότια Ιταλία και η Πορτογαλία. Ακόμη ισχυρίζονται ότι, το όνομα Μαλβάζια του κρασιού, καθιερώθηκε από το όνομα του λιμανιού φόρτωσής του, Μαλεβασία-Μαλβεσία που σημαίνει πόλη του Μαλεού-Μαλεβού, όπως ονομαζόταν τότε, από τους Φράγκους, ο Πάρνωνας της Ανατ. Πελοποννήσου.
Το όνομα Μαλβάζια του κρασιού είναι λατινικό, παρόμοιο με τη μεσαιωνική πολιορκητική μηχανή Malvesin ή Malvisin (Mali vicini=κακοί γείτονες) και το Castel Malvesin (Φρούριο του Μαλεβυζίου) στο χωριό Κεραμούτσι της Επαρχίας Μαλεβυζίου νομού Ηρακλείου.
Το Μαλεβυζιώτικο κρασί Μαλβάζια το έφτιαχναν οι Κρητικοί στην περιοχή γύρω από το Φρούριο Malvesin από τον καιρό του Γενοβέζου Πεσκατόρε ο οποίος έκτισε πριν από το 13ο αιώνα. Η καλλιέργεια της ποικιλίας ή των ποικιλιών Μαλβάζια γρήγορα επεκτάθηκε στις περιοχές από το φρούριο μέχρι το σημερινό Ηράκλειο και Κνωσό. Το 1415 τα “κλήματα των ανθηρών και της εξαιρετικής Μαλβαζίας που καλλιεργούνταν σε όλη την παραπάνω περιοχή, έδιναν τέτοιο κρασί για το οποίο τα πλοία έφθαναν στο λιμάνι της πόλης Κάντια από όλα τα μέρη του κόσμου για να φορτώνουν κάθε χρόνο το λιγότερο 20.000 βαρέλια κρασί εξαιρετικής ποιότητας” (Χρ. Μπουοντελμόντι “Descriplio Insule, Krete 1415”).
Tην εποχή αυτή, η σημερινή περιοχή της Μονεμβασίας ανήκε στους Παλαιολόγους, πράγμα που σημαίνει ότι κανένα από τα κρασιά της περιοχής αυτής δεν θα μπορούσε να έχει όνομα λατινικό. Παρατηρώντας τους ιστορικούς χάρτες, πρώτα του 1486. (Μουσείο Μπενάκη αρ. 24804) δεν συναντάμε καμία ονομασία σχετική με τη Μαλβάζια σε ολόκληρη την Πελοπόννησο, ούτε στο χάρτη του Ortelius που έγινε γύρω στο 1600 (Μουσείο Μπενάκη αρ. 26774) δεν φαίνεται καμιά τοποθεσία σχετική με το όνομα Μαλβάζια. Αντίθετα, όλοι οι χάρτες δείχνουν την επαρχία Μαλεβυζίου, την ονομασία Castel Malvesin ή Μalvisin, στην οποία πάντοτε ευδοκιμούσε το αμπέλι με ποικιλίες ξακουστές σε όλο τον κόσμο. Από τα 60.000 βαρέλια που εξάγονταν από την Κρήτη στο τέλος του 16ου αιώνα (Ενετική Έκθεση Foscarini) τη μεγαλύτερη συμμετοχή είχαν η “Μαλβάζια και το Μοσχάτο, για τα οποία μιλούν οι παλαιότεροι ποιητές μας, εισαγόταν από την Κρήτη. Η Κρήτη ήταν όπως είναι σήμερα (1834) η Πορτογαλία... Ο Δούκας του Clarence πνίγηκε σε ένα βαρέλι με κρασί Μαλβάζια της Κρήτης το 1478” (R. Pasley “Travels” Εκδ. Βικελαίας βιβλ. τόμος Α’ σελ. 47).
Ένας Άγγλος ταξιδιώτης το 1569 αναφέρει ότι η εξαγωγή του κρασιού Μαλβάζια είναι το κυριότερο εμπόριο της Κρήτης (Hakluyt 19, 230). “Τολμούμε να διαβεβαιώσουμε ότι αυτό το κρασί ωριμάζει πριν μεταφερθεί πιο μακριά, όπως π.χ. στη Γερμανία, στη Γαλλία και στην Αγγλία. Τα πλοία που πάνε στην Κρήτη για να μεταφέρουν τη Μαλβάζια σε ξένα μέρη, φορτώνουν κρασί από το Ρέθυμνο, επειδή γνωρίζουν ότι διατηρείται καλά για μεγάλο χρονικό διάστημα και ότι όσο πιο πολύ καιρό βράζει, τόσο πιο καλό γίνεται” (Belon. f. 21). Τέλος ο Knolles αναφέρει ότι: “Τώρα το νησί της Κρήτης γνωστό σε όλο σχεδόν τον κόσμο εξαιτίας της καλής Μαλβάζιας που παράγουν εκεί και από την οποία στέλνουν μεγάλες ποσότητες σε πολλές μακρινές χώρες” (The General Histories of the Turks. London 1603 σελ. 868). “Αλλά αυτό που κυρίως πλουτίζει τον τόπον (Κρήτη) είναι η Μαλβάζια και το Μοσχάτο, κρασιά που όταν πλέον φτάσουν σε μας είναι ώριμα αλλά που είναι εξαίρετα και όταν δεν είναι και μοιάζουν με νέκταρ” έγραφε και ο Sandys, γύρω στο 1600, απαριθμώντας τα υπέροχα κρητικά προϊόντα (R. Pasheley Β’ σελ. 47).
Ύστερα από αυτές και άλλες πληροφορίες για τις σημαντικές εξαγωγές της κρητικής Μαλβάζια, γίνεται ολοφάνερο ότι αυτό το γηγενές μαλεβυζιώτικο κρασί, προσπάθησαν να το μεταφέρουν σε άλλες περιοχές της χώρας μας, αρκετοί αξιόλογοι άνθρωποι, χωρίς να πετύχουν ποτέ ούτε τη φήμη ούτε και την ποιότητά του. “Όπως ο πρίγκιπας Ερρίκο της Πορτογαλίας που ζήτησε να του φέρουν κλήματα από την Κρήτη για να τα φυτέψει στη Μαδέρα που είχε αποικισθεί από τους Πορτογάλους το 1421” (R. Pasheley B’ σελ. 47).
Όσο για τη Μαλβάζια που δεν έπρεπε να αφανισθεί μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Τούρκους, ο έξοχος Φραγκίσκος Μοροζίνι αφού έφυγε αξιοπρεπώς από την Κάντια, κατέλαβε την Πελοπόννησο (το Μυστρά) και προσπάθησε να μεταφέρει, στο νοτιοανατολικό της τμήμα, την καλλιέργεια της ποικιλίας Μαλβάζια που τόσο είχε ωφελήσει, για πολλούς αιώνες, την ενετοκρατούμενη Κρήτη. Αυτό το τόσο πιθανό γεγονός θα επιβεβαιώσει και το λιμανάκι Μαλβασία που φαίνεται στο χάρτη του Ν.DE.FER του 1715 στην περιοχή της Μονεμβασίας. Αυτή η σοβαρή προσπάθεια του Φρ. Μοροζίνι δεν είχε αποτέλεσμα γιατί μετά την ανάκτηση της Πελοποννήσου από τους Τούρκους, η φήμη του κρασιού Μαλβάζια χάθηκε παντοτινά, όπως χάθηκε και από την Κρήτη, η οποία από το έτος 1843 έκανε εισαγωγές κρασιών 5000 βαρέλια το χρόνο.

Βαγγέλης Βαρδάκης γεωπόνος

ROBERT PASHLEY -ΠΑΣΛΕΙ ΡΟΜΠΕΡΤ ΚΙΣΑΜΟΣ 1834

Ένας από τους καλύτερους περιηγητές που επισκέφτηκαν το νησί μας είναι ο Άγγλος δικηγόρος και μετέπειτα δικαστής Robert Pashley που έφτασε στην Κρήτη τo 1834. Σκοπός του ταξιδιού του είναι να επισκεφθεί τις αρχαίες θέσεις της Κρήτης και να τις ταυτίσει με πόλεις που είναι γνωστές από τα αρχαία κείμενα. Είναι άτομο σοβαρό και εκφράζει παρορμητικά τις σκέψεις του με χιούμορ αλλά και πολλές φορές με ειρωνεία. Προτιμάει τους Έλληνες από τους Τούρκους και τους Σφακιανούς από τους υπόλοιπους Κρητικούς. Ασχολείται με πολλά θέματα, όπως την θρησκεία, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση αλλά και τις παραδόσεις. Οι περιηγητικές εντυπώσεις του «TRAVELS IN CRETE», γραμμένες το 1837 έκαναν γνωστό τον συγγραφέα που από τότε τον συναντάμε σχεδόν σε όλα τα βιβλία που ασχολούνται με την ιστορία της Κρήτης.
Λίγα στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Κρήτη
1830-1840 είναι η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας , με το πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη περνά στα χέρια του αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Πολιτικός διοικητής της νήσου αναλαμβάνει ο Μουσταφάς Ναιλή (Γκιριτλής). Τα πρώτα χρόνια που συμπίπτουν και με τον ερχομό του Πάσλει ήταν χρόνια ειρηνικά .

22 Απριλίου 1834
…….Μόλις περάσαμε την κορυφογραμμή, συναντήσαμε δεξιά μας την Νοκιά. Αμέσως μετά αντικρίσαμε τον κόλπο της Κισάμου…..φτάσαμε σε μια πηγή και λίγα λεπτά αργότερα είδαμε την πεδιάδα της Κισάμου, που είχε μήκος τέσσερα μίλια και πλάτος ένα. Είναι σπαρμένη με σιτάρι, αλλά έχει και πολλά ελαιόδενδρα……Το Καστέλι βρίσκεται κοντά στην άλλη της άκρη. Αφού προχωρήσαμε ένα μίλι, βρεθήκαμε πάνω από την Νοπία, (Νοπήγεια) στην ανατολική άκρη της πεδιάδας. Ένα ποτάμι ρέει δυτικά του χωριού(την εποχή εκείνη μάλλον το χωριό ήταν χαμηλά ) και το χωρίζει από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Μας συνοδεύει τώρα και ένας Έλληνας από την Νοπία, ο Αντώνιος Χαραδάκης, που

συναντήσαμε πριν από μισή ώρα και προσφέρθηκε αμέσως να με οδήγηση στα αρχαία κατάλοιπα, κοντά στην εκκλησία που μοιάζει να έχει χτιστεί στη θέση ενός αρχαίου ναού.
….Ο προσανατολισμός της εκκλησίας είναι Β.-Ν., και όχι Α.-Δ. όπως συνηθίζεται στις ορθόδοξες ελληνικές εκκλησίες. Αυτή η αρχιτεκτονική ιδιομορφία του κτίσματος σάστισε τόσο τον οδηγό μου όσο και εμένα .
….Θα προσθέσω ότι, στη νοτιοανατολική γωνία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου υπάρχει τμήμα κυκλικού τοίχου. Έμαθα από τον Αντώνιο (Χαραδάκη) ότι την εποχή της επανάστασης οι Έλληνες έσκαψαν εδώ «και βρήκαν μια γυναίκα και ένα παιδί από μάρμαρο και τα έστειλαν στο Ανάπλι». (Που να βρίσκεται άραγε σήμερα;). Ήταν είκοσι πέντε αυτοί που έσκαψαν και ο καθένας έλαβε αργότερα εννέα δολάρια από την πώληση των αγαλμάτων (σίγουρα πουλήθηκε σε Αμερικανούς). Εξάλλου αργότερα ήρθε εδώ ένας Μήλιος, ο Ιωάννης, ο επονομαζόμενος Αντίκα-Γιάννης, επειδή ήταν έμπορος αρχαιοτήτων. Μου λένε μάλιστα διάφορες καταπληκτικές ιστορίες σχετικά με την εμφάνιση ενός υπερφυσικού νέγρου ο οποίος, όταν οι ανασκαφές ανακάλυψαν κάποια είσοδο, στάθηκε μπροστά με το σπαθί του απαγορεύοντας τους να δουλέψουν και τους εμπόδισε να συνεχίσουν.
Πριν διασχίσω το ποταμάκι για να επισκεφτώ τα κατάλοιπα στην εκκλησία, συνάντησα τον αλβανό κυβερνήτη της Κισάμου (από το 1830 και για δέκα χρόνια βάσει του πρωτοκόλλου του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, η λεγόμενη Αιγυπτιοκρατία ) να κάθεται κάτω από ένα δένδρο κοντά στο χωριό, καπνίζοντας την πίπα του και περιμένοντας τους χωρικούς να του ετοιμάσουν το γεύμα. Αναρωτιόταν ποιος ο σκοπός των ερευνών μου στην περιοχή, για τις οποίες είχε πληροφορηθεί από τον καπετάν Μανιά (πρόκειται για τον οδηγό που τον έφερε στην Κίσαμο) και τον οδηγό μου από την Νοπία. Κατάφερα με δυσκολία να του εξηγήσω …..

…Αφού ολοκλήρωσα την έρευνα των ερειπίων στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (σήμερα έχουν γίνει σωστικές ανασκαφές στην περιοχή με αξιόλογα ευρήματα καθώς και ναός αρχαιότερος στα θεμέλια της εκκλησίας ) ανέβηκα σε ένα μικρό λόφο που βρίσκεται ένα τέταρτο του μιλίου Ν.-Ν.Α της εκκλησίας και νότια της Νόπιας (σημερινά Τρουλιά). Στην νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου υπάρχουν δύο τετράγωνοι πύργοι οι οποίοι ενώνονται με τοίχο μήκους τριάντα βημάτων…………Πρόκειται μάλλον για φρούριο, ενώ από την τοιχοδομία φαίνεται ότι πρέπει να ήταν έργο Ελλήνων ή των Σαρακηνών του ενάτου αιώνα ή της τελευταίας βυζαντινής περιόδου …….. Τα κατάλοιπα στην εκκλησία, αν και ισχνά, αρκούν για να υποδηλώσουν ότι κάποτε υπήρχε εδώ μια αρχαία πόλη. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στη θέση της Μήθυμνας  (ελάχιστοι είναι αυτοί που υποστηρίζουν την ύπαρξη της αρχαίας Μήθυμνας, όμως στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν τα έτη 1983-1984 υπό την επίβλεψη της αρχαιολόγου κ Μ.Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη εντοπίστηκε σπουδαίος οικισμός με αρχιτεκτονικά λείψανα όλων των χρόνων του μινωικού πολιτισμού, της κλασσικής περιόδου της ελληνιστικής, καθώς και της εποχής της ρωμαιοκρατίας, δηλαδή από του 5ου αι.π.Χ και έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια , πιθανότατα η αρχαία κρητική πόλη Μήθυμνα αρχαιολογικό δελτίο 46 σελ. 412 του 1991).
…..Φύγαμε από την Νοπία, τη θέση της Μήθυμνας, ......

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΕΠΙΔΗΜΙΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ..ΣΤΗΝ ΚΙΣΑΜΟ

Τα βιβλία της ιστορίας, αλλά και των πολλών περιηγητών, Ζοζέφ Πιτόν ντε Τουρνεφόρ 1656- 1708 & Βιτόριο Σιμονέλλι 1860-1929, γράφουν για τις επιδημίες που έπεφταν στις πόλεις τις Κρήτης κατά την Βενετοκρατία, ανάμεσα δε σε αυτές τις πόλεις ήταν και η Κίσαμος. 
Στα αρχεία της Βενετίας είναι καταγεγραμμένες 22 επιδημίες πανώλης που κτύπησαν την Κρήτη, με χιλιάδες θύματα. Η μεγαλύτερη καταγεγραμμένη επιδημία εκδηλώθηκε το 1592 και κράτησε ως το 1595 που άφησε 8.600 νεκρούς στον Χάνδακα σε σύνολο πληθυσμού 17.000.  60 χωριά ερήμωσαν και 5.500 άτομα πέθαναν δίχως να λογαριάζουν τα παιδιά κάτω των 8 χρόνων.
Μάλιστα σε χρονικό σημείωμα που υπάρχει στην μονή Απεζανών, περιγράφεται  η βιβλική καταστροφή.
"Εις τους αφηβ' χρόνος κατηραμένος, εγένετο μεγάλο θανατικόν, από πανόκλα και από καρμπά, πράγμα όπου δεν εφάνη ποτέ στην Κρήτην. Απέθανε πλήθος πολύ. Η συμφορά αύτη γέγονε εις το κάστρον και εις τα καμπήσια χωριά. Τα Χανιά και το Ρέθεμνος έμειναν άγευστα του κακού τούτου. Εποθένασι την ημέραν διακόσιοι και περισσότεροι. Ερρίχνασι τους νεκρούς άψαλτους και ατίμως ώσπερ τους κύνας. Εποθένασι τότε και ν' (50) ιερείς. "
Μετά την λήξη αυτής της φοβερής επιδημίας οι κάτοικοι του Χάνδακα έκτισαν με εισφορές την εκκλησία του Αγίου Ρόκκου που, κατά την δυτική παράδοση, ήταν ο άγιος προστάτης της πανώλης, όπως ήταν για την ανατολική εκκλησία ο Άγιος Χαράλαμπος.
Άλλες επιδημίες είχαμε στην Κρήτη το 1611, το 1630 και το 1646, η καταγεγραμμένη τελευταία ήταν το 1655-1661.
Μάλιστα ο ανώνυμος ποιητής έγραψε για αυτήν:
Και αρρώστησ' όλος ο λαός κι οι άρχοντες εκείνοι
σχεδόν ότι εκινδύνευσε κανείς μην απομείνη.
Τόσον πολλοί απέθάνασι, που καν δεν τους εχώναν
πράγμα που δεν εγίνηκε ποτέ εις τον αιώνα.
Ωσάν το λεν δεν έφτανεν ένας από τον άλλο
τον θάνατον ετρόμαξαν εκείνον τον μεγάλον.
Παπάς και δεν τους έφτανε καν να τους κοινωνήση
και όποιος αρρώστ' αδύνατον ήτον για να γλύση.
Κοντολογιά εγίκηκε μεγάλη καταδίκη
ο Χάρος εβουλήθηκε τινά να μην αφήκη.
Ότι δεν απεθάνασι σαράντα την ημέραν
αμή καθ' ώραν έβγαιναν τριάντα με την τσιβιέραν...
Στην Κίσαμο ομαδικοί τάφοι δεν έχουν βρεθεί τα τελευταία χρόνια που η αρχαιολογική σκαπάνη "ψαχουλεύει" το απέραντο νεκροταφείο της πόλης, εντούτοις υπάρχουν δυο μαρτυρίες η πρώτη αναφέρει την άρνηση του Γαλλικού προξένου να αφήσει τον Γουλιέλμο Λιθγκό 1609-1610 Σκωτσέζο περιηγητή να επισκεφτεί την Κίσαμο λόγω επιδημίας που είχε ξεσπάσει στην περιοχή και η δεύτερη από τον Pashley, που στο βιβλίο του αναφέρει ότι φιλοξενήθηκε από τον υπάλληλο του λοιμοκαθαρτηρίου, που το σπίτι του βρισκόταν στον κάτω Δραπανιά, τον Απρίλιο του 1834. ...και εύλογα καταλαβαίνουμε ότι όπου υπάρχει λοιμοκαθαρτήριο υπάρχει και επιδημία!
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τουρνεφόρ- Pashley- Θ. Δετοράκης.

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1700-1702

ΜΥΚΟΝΟΣ

Η Μύκονος έχει περίμετρο 36 μίλια και βρίσκεται σε απόσταση 30 μιλίων από την Νάξο, 40 από την Ικαρία και 18 από το λιμάνι της Τήνου. Το στενό που χωρίζει την Μύκονο από την Δήλο είναι μόλις 3 μίλια από το ακρωτήριο Αλογομάνδρα.... Το λιμάνι της Μυκόνου είναι πολύ ανοικτό ... και ο κόλπος που βρίσκεται από την μια πλευρά του λιμανιού καταλήγει σε αδιέξοδο είναι καταλληλότερος για μεγάλα καράβια (Κόρφου), όπου μια φυσική αποβάθρα που αποτελείτε από βράχους, σχεδόν στην επιφάνεια της θάλασσας το προστατεύει απόν τον βόρειο άνεμο. Το νησί του Αγίου Γεωργίου (Μπάου) φαίνεται στην είσοδο του κόλπου, όταν μπαίνουμε, στα δεξιά δίπλα σε δυο μεμονωμένους βράχους (Καβουρονήσια). Άλλα λιμάνια του νησιού είναι ο Πάνορμος και η Αγία Άννα. Οι ναύτες της Μυκόνου φημίζονται ότι είναι οι πιο επιδέξιοι όλης της χώρας. Το νησί έχει τουλάχιστον 500 ναυτικούς, 100 βάρκες και 40-50 μεγάλα καΐκια για εμπόριο με την Τουρκία και τον Μοριά. Οι συναλλαγές με την Τουρκία γίνονται σε δέρματα και μαροκινά που εξάγονται στο Σιατζί (Σιγατζίκ) κοντά στην Σμύρνη και στην Σκαλανόβα (Κουσάντασι). Το εμπόριο με τον Μοριά έχει αντικείμενο τώρα το κρασί, με το οποίο οι Μυκονιάτες εφοδιάζουν τον Βενετσιάνικο στόλο στο Ναύπλιο. Στην Μύκονο υπάρχουν καΐκια που μπορούν να μεταφέρουν 700-800 βαρέλια κόκκινο κρασί. Συχνά πρόκειται για κοκκινισμένο νερό, αλλά οι Βενετοί το πληρώνουν ανάλογα το πόσο δυνατό και καλό είναι. Οι Έλληνες δεν μπορούν να σταματήσουν τις κατεργαρίες. Εδώ παράγονται 25.000 -30.000 βαρέλια το χρόνο κρασί (1 βαρέλι=150 γαλλικές λίμπρες=50 οκάδες, άρα 1.250.000 οκάδες κρασί). Ο κύριος Γουίλερ αγόρασε εδώ ένα αργυρό νόμισμα που φέρει κεφαλή του Δια και από τον οπισθότυπο εικονίζεται ένας βότρυς με σταφύλια....

Σύμφωνα με το Στράβωνα, οι αρχαίοι ποιητές τοποθετούσαν στην Μύκονο τον τάφο των Κενταύρων, τους οποίους νίκησε ο Ηρακλής. (εννοεί τους Γίγαντες κατά την γιγαντομαχία).

Ο Στέφανος ο γεωγράφος ο οποίος αντέγραψε τον Στράβωνα σε πολλά , βεβαιώνει ότι το νησί πήρε το όνομα του από κάποιον Μύκονο γιο του Ανίου, αλλά και για τους δυο γνωρίζουμε ελάχιστα. Η παρατήρηση του Στράβωνα αλλά και του Ευσταθίου έχει περισσότερη αληθοφάνεια, ότι δηλαδή οι Μυκονιάτες είχαν την τάση να γίνονται φαλακροί στα 20-25 χρόνια τους. Ο Πλίνιος αντίθετα υποστήριζε ότι τα παιδιά εδώ γεννιούνται φαλακρά.

Η διαμονή στο νησί είναι αρκετά ευχάριστη για τους ξένους , αρκεί να βρεις και ένα καλό μάγειρα, καθώς οι Έλληνες δεν ξέρουν από μαγειρική. Οι πέρδικες αφθονούν, όπως και τα ορτύκια, οι μπεκάτσες, τα τρυγόνια και τα κουνέλια και οι συκοφάδες. Τρως θαυμάσια σταφύλια και υπέροχα σύκα, το μαλακό τυρί που παράγει το νησί είναι υπέροχο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η Μύκονος και η Τήνος κατακτήθηκαν από τον Ανδρέα Γκίζι, μερικά χρόνια μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, από αυτόν τον Ανδρέα Γκίζι κατάγεται και ο Γιαννάκης Γκίζης που είναι πρόξενος τώρα στην Μύκονο. Η οικογένεια του ανήγειρε στην Μύκονο μιαν εκκλησία τον Άγιο Λουδοβίκο και συντηρεί στο σπίτι του έναν ιερέα του δόγματος μας για να την λειτουργεί. Όσο για τις ελληνικές εκκλησίες στο νησί υπάρχουν τουλάχιστον 50 και η κάθε μια έχει και τον παπά της. Από τους Τούρκους υπάρχει μόνο ένας Καδής και αυτός πεφερόμενος. Υπάρχουν και κάποια μοναστήρια, της Παλαιοκαστριανής με 2-3 μοναχές στο μέσον του νησιού, το μοναστήρι του Αγίου Πανταλέοντος (Α. Παντελεήμονος) που έχει 3-4 μοναχούς, τα μοναστήρια της Παναγίας Μούσαινας, του Αγίου Γεωργίου και του Σωτήρος είναι εγκαταλελειμμένα....

Οι κυρίες της Μυκόνου δεν είναι καθόλου άσχημες, αν η περιβολή τους δεν ήταν τόσο γελοία. Φορούν ένα είδος μισογίλεκου (Α) και από πάνω ένα υποκάμισο (Β) βαμβακερό με φαρδιά μανίκια, είναι δε στολισμένο με δαντέλες ή κεντημένο με χρυσοκλωστή ή ασημοκλωστή. Φορούν ακόμα ένα είδος προστηθίου (C) κεντημένο πάνω σε ένα φόρεμα χωρίς μανίκια που περνά κάτω από τα μπράτσα και κρέμεται από τους ώμους. Στην πλάτη φορούν ένα μπουστομπράσαλο (D) που έχει δυο φτερά στα πλάγια και δυο ανοίγματα για να περνούν τα χέρια, τον χειμώνα του βάζουν και μανίκια. Μετά βάζουν το χολύβιο (φουστάνι) (F) και πάνω σε όλα αυτά βάζουν και μια ποδιά (Η) ολοκέντητη από μουσελίνα ή μεταξωτό ύφασμα. Τα πασούμια τους είναι βελούδινα και τα λένε κουντουροπάπουσα, στο τέλος βάζουν την καλύπτρα, την χρουσομπόλια, που την τυλίγουν γύρω από το κεφάλι και την περνούν και από το σαγόνι......

Joseph Tournefort

ΕΝΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙ - ΕΝΑΣ ΧΟΡΟΣ ΣΤΑ 1893

....Εκείνο το βράδυ διανυκτέρευσα σε χάνι των Βρυσών. Μπαίνοντας μέσα αντίκρισα καμιά τριανταριά άτομα να κάθονται κυκλικά. Άλλοι ήταν απασχολημένοι με το να κάνουν το νερό στους ναργιλέδες να γουργουρίζει και άλλοι με το να στρίβουν τσιγάρα, στη μέση ένας νεαρός τραγουδούσε με την συνοδεία κρητικής λύρας. Ήταν από εκείνα τα τραγούδια που αποκαλούνται μαντινάδες. Το μουσικό θέμα ήταν τελείως απλό και η απόδοση του στηριζόταν σ ένα ανακάτεμα ένρινων και μεταλλικών ήχων. Όμως οι στίχοι ήταν πράγματι όλο πάθος και χάρη. Το τραγούδι έλεγε:

-Άνοιξε πόρτα τση ξανθής, ξανθής και μαυρομάτας.

-Ποιος είσαι, πως σε κράζουνε, τι παρανόμι έχεις;

-Εγώ ΄μαι αυτός που σου 'φερνε τα ψάρια, τσι ντομάτες

και τα σταφύλια τα γλυκά κι εφίλιεσε στα χείλη.

-Πες μου σημάδι της αυλής να κατεβώ ν΄ανοίξω.

-Έχεις μηλιά στην πόρτα σου και κλήμα στην αυλή σου,

κάνει σταφύλι ροζακί, κάνει κρασί μοσχάτο

κι όποιος το πιει τονώνεται και πάλι αναζητά το.

-Ψώματα λες, μαριόλου γιε, η γειτονιά σου τα΄πε.

Πες μου σημάδια του σπιτιού ν' ανοίξω να 'μπεις μέσα.

- Χρυσή καντήλα κρέμεται στην μέση του σπιτιού σου

και φέγγει σου και γδύνεσαι και στρώνεις και κοιμάσαι.

-Ψώματα λες, μαριόλου γιέ, η γειτονιά σου τα΄πε.

Πες μου σημάδια του κορμιού ν'΄ανοίξω να 'μπεις μέσα.

-Έχεις ελιά στο μάγουλο, ελιά 'χεις και στην πλάτη

και εις τη μέση τω βυζώ τ' άστρη και φεγγάρι

-Σκλάβες, γλακάτε, ανοίξετε ούλες τσι πόρτες

να 'μπει και συ βάγια ετοίμασε το νυφικό κρεβάτι.

Χριστέ μην κράξει πετεινός και μη χαράξει η μέρα,

για να 'χω στην αγκάλη μου την άσπρη περιστέρα.
Μετά το τραγούδι ακολούθησε χορός. Τρεις άντρες πιασμένοι από τα χέρια άρχισαν να γυρνούν αργά στο δωμάτιο εκτελώντας άλματα με τελετουργική σοβαρότητα, ενώ η κρητική λύρα συνέχισε να βουίζει σαν κουνούπι κολλημένο στο τζάμι. Ένας υπέροχος γέροντας, μια φυσιογνωμία βγαλμένη από πίνακα του Τιτσιάνο, ήταν ο επικεφαλής της ομάδος των χορευτών. Κάθε τόσο απομακρυνόταν από τους υπόλοιπους και ακολουθώντας αντίστροφη κίνηση στον κύκλο, απευθυνόταν προς αυτούς με μεγαλοπρεπείς χειρονομίες...επιβεβαίωση ότι όλα ήταν μνήμες μιας πανάρχαιας θρησκευτικής τελετής.

Απο το βιβλίο "CANDIA" του Vittorio Simonelli.

ΔΥΟ ΒΙΒΛΙΑ ΔΥΟ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

Έπεσαν στα χέρια μου δυο βιβλία που γράφτηκαν με διαφορά κοντά στους 2 αιώνες, το ένα το 1811 και ο άλλο το 2008. Το πρώτο γράφτηκε από τον Γάλλο περιηγητή J.M. Tancoigne και δημοσιεύτηκε το 1817 στο Παρίσι και αποσπάσματα δημοσιεύονται στο βιβλίο "Βιώματα από την Κρήτη του 1811-1814" (μετάφραση Μ. Εκκεκάκη 2008 ) αλλά και το βιβλίο της Τουρκάλας Σαμπά Αλτίνσαϊ, με τίτλο "Κρήτη μου". Σας παραθέτω μερικά αποσπάσματα από το βιβλίο του Γάλλου σχετικά με τους Τουρκοκρητικούς. - "Ο Τουρκοκρητικός δεν χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης στην υπόλοιπη αυτοκρατορία. Η προκατάληψη εναντίον του είναι καθολική. Οι μεν Μουσουλμάνοι του καταλογίζουν μειωμένη επιμέλεια στην τήρηση των προσταγών του κορανιού, οι δε Χριστιανοί τον κατηγορούν για υπέρμετρη αγριότητα και αφόρητη καταπίεση εις βάρος των Ελλήνων Εντούτοις παντρεύονται συχνά με Χριστιανές ....αλλά αντί να μαλακώσει ο χαρακτήρας των, έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα.- Που να οφείλεται άραγε αυτό; Ποια μπορεί να είναι η αιτία; Μου φαίνεται ότι αυτό θα πρέπει να το χρεώσουμε στις προδιαθέσεις με τις οποίες γεννιούνται οι κρητικοί και των δύο θρησκευμάτων. Οι απόγονοι συνδυάζουν κατά τρόπο εκπληκτικό όλα τα έμφυτα ελαττώματα των Ελλήνων, όπως πονηριά, δολιότητα και το ψέμα, με το επίκτητο ύφος και την υπεροψία των Μουσουλμάνων. Από την φυσιογνωμία τους και μόνο, τους αναγνωρίζει κανείς με την πρώτη ματιά. Η ομιλία αλλά και η ιδιάζουσα προφορά τους δεν διαφέρει καθόλου από την ομιλία και την προφορά των γηγενών Ελλήνων. Για ένα παρατηρητή που έχει δει αληθινούς Οσμανλίδες της Κωνσταντινούπολης, ο Τουρκοκρητικός μοιάζει περισσότερο με μεταμφιεσμένο Έλληνα. Η λαιμαργία του και η κατανάλωση κρεάτων (χοιρινό) απαγορευμένων από το νόμο του Μωάμεθ τον κάνουν να ξεπέφτει στα μάτια αυτών που τηρούν με αυστηρότητα το κοράνι."
Στο άλλο η Τουρκάλα συγγραφέας Σαμπά Αλτίνσαϊ, από το Τσανάκαλε, στο βιβλίο της "Κρήτη μου" που είναι μυθιστόρημα, μιας και τα περισσότερα τα άκουσε από τον παππού της, τον Ιμπραήμ Γιαρμακαμάκη, Τουρκοκρητικό γεννημένος στα Χανιά, χρυσοχόο με μαγαζί στην οδό Κανεβάρο των Χανίων. Είναι αναπαράσταση μιας ολόκληρης εποχής με κεντρικό ήρωα τον Ιμπραήμ Γιαρμακαμάκη, όταν τον Νοέμβριο του 1923, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, τον έστειλαν με όλη την οικογένειά του στο Κιουτσούκ-κουγιού, απέναντι από τη Λέσβο. Μιας εποχή που διακρίθηκε για τη σκληρότητά της και για τα έντονα συναισθήματα που βίωσαν οι πρωταγωνιστές της σε όλη την κλίμακα της αγάπης, του μίσους, της ελπίδας, της προδοσίας. Από την κριτική των ΝΕΩΝ παίρνω το σχόλιο για το βιβλίο ..... είναι ένα βιβλίο που συγκινεί και προβληματίζει, σε ένα βαθμό, για τα ζητήματα της συνύπαρξης και των πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Η Κρήτη ως νησί ικανό να παράξει δικό του, ώς ένα βαθμό αυτόνομο, πολιτισμό, θα έπρεπε να είναι το ιδανικό χωνευτήρι. Κι όμως, όπως καλά τα περιγράφει η Αλτίνσαϊ, δεν συνέβη κάτι τέτοιο.

Ιστορικά τώρα στα μέσα του 18ου αιώνα, όταν οι κάτοικοι της Κρήτης ανέρχονταν περίπου σε 260.000, οι περισσότεροι ήταν μουσουλμάνοι, ενώ, στο τέλος του 18ου αι, χάρη στις βελτιωμένες συνθήκες ζωής των χριστιανών, η αναλογία ήταν σχεδόν ένα προς ένα, σύμφωνα με τον Olivier ( G. A. Olivier, Voyage dans l' Empire Ottoman, 6 τόμοι, Παρίσι 1801-1807 ). Μετά το 1821 στη διάρκεια της μάλλον ήπιας αιγυπτιακής κατοχής, οι χριστιανοί αυξήθηκαν- σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Pashley το 1834 (Robert Pashley, Travels in Crete, 2 τόμοι, Λονδίνο 1837 ) και αποτέλεσαν την πλειονότητα το 1858, όταν 60.000 μουσουλμάνοι αντιστοιχούσαν σε 220.000 χριστιανούς και 907 Εβραίους. Αυτή η υπεροχή των χριστιανών αυξήθηκε κι άλλο στις αρχές του 20ου αιώνα: 303.000 χριστιανοί έναντι 34.000 μουσουλμάνων, που με τη σειρά τους υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν το νησί το 1923, όταν άρχισε να ισχύει το πρόγραμμα ανταλλαγής πληθυσμών της συνθήκης της Λωζάννης.
Καλό είναι να τα διαβάσετε και τα δυο.

ΓΟΥΛΙΕΛΜΟΣ ΛΙΘΓΚΟΟΥ 1582-1650

ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ ΤΑΞΙΔΙΩΤΩΝ

Ο Άγγλος περιηγητής Γουλιέλμος Λίθγκοου γεννήθηκε το 1582 στην Σκοτία και από νεαρά ηλικία άρχισε τις περιηγήσεις στην Ευρώπη. Το 1610 έρχεται στην Κρήτη από την ηπειρωτική Ελλάδα με ένα πλοίο Βενετσιάνικο. Μετά από καταδίωξη Τουρκικών πλοίων ανοικτά των Κυθήρων αποβιβάζεται στην Γραμβούσα. Είναι μια λυπηρή ιστορία ενός περιηγητή που ένοιωσε στο «πετσί» του την φτώχια και την εγκληματικότητα της εποχής εκείνης.
Λίγα λόγια για την κατάσταση στο νησί.
Η Βενετοκρατούμενη Κρήτη βρίσκεται σε μια από τις χειρότερες στιγμές της ιστορίας της εξαιτίας της μεγάλης οικονομικής κρίσης που περνά η άλλοτε κραταιά Βενετία. Οι Τούρκοι έχουν καταλάβει την Κύπρο και το μόνο που ψάχνουν είναι μια αφορμή για να καταλάβουν την Κρήτη. (Θα έλθει λίγο αργότερα το 1644)
Η κατάσταση γενικά στην Κρήτη είναι τραγική και η οικονομική κατάσταση αρκετά δύσκολη, όχι μόνο για τους ντόπιους αλλά και για τους 4.000 μισθοφόρους που έχει μαζέψει η Γαληνότητα στην Κρήτη. Εκείνα τα δύσκολα χρόνια λοιπόν αυτός ο τολμηρός περιηγητής φτάνει στην Κρήτη.

Γράφει λοιπόν:
...Από την Γραμβούσα επροχώρησα μόνος 12 μίλια όπου συνηντήθην με τρεις κακούργους Έλληνες και έναν Ιταλό ληστή, με έδειραν ανηλεώς, μου αφαίρεσαν τα ενδύματα μου και με αφήκαν τελείως γυμνό. Ο Ιταλός αντιληφθείς ότι ήμουν ξένος και δεν εγνώριζα την Ελληνική γλώσσα, ήρχισε να με ερωτά που έχω κρύψει τα χρήματα μου. Του απάντησα ότι δεν έχω άλλα από εκείνα που βρήκαν και του επέδειξα τις συστατικές επιστολές από τον Δούκα της Βενετίας του οποίου ήσαν υπήκοοι. Όταν είδε αυτή την επιστολή με ελυπήθηκε και έπεισε τους άλλους τρεις κακούργους να μου χαρίσουν την ζωή. Κατόπιν μεγάλης λογομαχίας μεταξύ των μου επέστρεψαν τα ρούχα μου και τις συστατικές επιστολές, κράτησαν όμως το μπλε επανωφόρι μου. Μου έδωσαν για ασφάλεια μου μια πήλινη πέτρα με σφραγίδα για να μου χρησιμεύσει αν συναντούσα άλλους συμμορίτες καθ’ οδόν. Τους ευχαρίστησα προσποιούμενος ευγνωμοσύνη και προχώρησα 37 μίλια όπου έφτασα σε ένα πτωχό χωριό Πικεχόρνο, στάθηκε αδύνατο να βρω τροφή, ποτό ή κατάλυμα για το πολυβασανισμένο μου κορμί
Με περικύκλωσαν οι αφιλόξενοι κάτοικοι και με περιγελούσαν γιατί ήμουν μόνος και δεν εγνώριζα την γλώσσα .Εφαίνοντο βάρβαροι και τελείως απολίτιστοι, γιατί όλοι οι κάτοικοι της Κρήτης είναι τυραννικοί, αιμοβόροι και απατεώνες. Μια γριά με λυπήθηκε και κρυφά μου έδειξε ένα παραθαλάσσιο σπήλαιο για να αναπαύσω το κουρασμένο μου σώμα μου και την άδεια κοιλιά μου. Μόλις ξημέρωσε έφυγα για τα Χανιά που έφτασα το μεσημέρι .

-(Είναι δύσκολο να καταλάβουμε για ποιο χωριό αναφέρει, από την απόσταση που έκανε από την Γραμβούσα και μάλλον εννοεί το ακρωτήριο τα πρώτα 12 μίλια φτάνει κάπου στο Καστέλι, έτσι αν προσθέσομε και άλλα 37 μίλια -και το παράξενο πως τα μετρούσε- σίγουρα φτάνει κάπου μετά την Κίσαμο προς τα Χανιά. Η παραθαλάσσια σπηλιά και το ότι έκανε 5-6 ώρες με τα πόδια να φτάσει στα Χανιά μας οδηγούν στην περιοχή του Κολυμβαρίου. Ποιο όμως είναι το χωριό Πικεχόρνο;
Όσο για την περιγραφή και πως είδε τους ανθρώπους, μάλλον είναι δικαιολογημένη αν σκεφτούμε τι πέρασε από τους ληστές και καταλαβαίνουμε την αγωνία του να εξαφανιστεί από την περιοχή αφού δεν είδε ούτε την Κίσαμο πόλη, αλλά την προσπέρασε τροχάδην χωρίς περιγραφή. Βέβαια προκαλεί εντύπωση το ότι αφού ξαναπήρε τα χαρτιά του-τα υπογεγραμμένα από τον Δούκα - γιατί δεν σταμάτησε στον Βενετό διοικητή της πόλης του Καστελιού.
Αλλά και η συνέχεια του ταξιδιού του δεν υπήρξε καλύτερη μιας και στην παραμονή του στα Χανιά, παραλίγο να συλληφθεί από τους Ενετούς).

ΕΝΑΣ ΓΥΡΟΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ

BUONDELMONTI CRISTORHORUS
MΠΟΥΟΛΤΕΜΟΝΤΙ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΟΣΦλωρεντίνος μοναχός, από τους πρώτους περιηγητές που έρχονται στην Κρήτη. Με μια γαλέρα κάνει τον περίπλου της, έχοντας μαζί του το Βενετσιάνικο φιρμάνι .
Έφτασε σε λιμάνια και παραθαλάσσιες πόλεις λίγο μετά το 1415, παρατήρησε ανθρώπους, είδε αρχαίες πολιτείες, τις κατέγραψε και άφησε ένα πραγματικό θησαυρό. Το έργο του που εκδόθηκε μετά στην Βενετία με τίτλο «Ένας γύρος της Κρήτης» έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση στην εποχή του που επηρέασε τους μετέπειτα ταξιδιώτες (περιηγητές).
- Βασικός σκοπός του ταξιδιού του η αγορά παλαιών χειρογράφων από Μοναστήρια και ιδιώτες, συνάντησε σθεναρά αντίσταση για τον σκοπό αυτό, μάλιστα ξυλοφορτώθηκε –όπως ο ίδιος αναφέρει – όταν προσπάθησε να αποσπάσει χειρόγραφο για τον βίο του Αι Κυρ Γιάννη. Στην περιήγηση του στην Βόρεια Ακτή -έτσι ονομάζεται -το δεύτερο κεφάλαιο του βιβλίου του, αναφέρει για την Κίσαμο, αρκετές φορές όμως κάνει λάθος στην ονοματολογία .
Λίγα λόγια για την κατάσταση στο νησί την στιγμή που έφτασε ο BUONDELMONTI.
Η Κρήτη βρίσκεται εδώ και δύο αιώνες στη κατοχή των Ενετών, η σημαία του Αγίου Μάρκου κυματίζει στο νησί, αν και πριν λίγα χρόνια η αποστασία του Αγίου Τίτου είχε ταρακουνήσει την Γαληνότητα της Βενετίας. Τα χρόνια 1400-1450 με την εσωτερική ειρήνη και την ποιο μακρόχρονη εσωτερική ηρεμία θεωρούνται σαν τα καλύτερα που πέρασε το βασανισμένο νησί. Βρισκόμαστε λίγο πριν την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και η Βυζαντινή αυτοκρατορία παραπαίει, τότε λοιπόν φτάνει ο Φλωρεντίνος μοναχός .
Αναφέρει λοιπόν
Συνεχίζοντας την πορεία μας και διευθυνθήκαμε πρώτα προς τον αρχαίο Ραμνούντα*, που σήμερα το λένε λιμάνι Γραμπούσας. Εισχωρήσαμε πλέοντες ανάμεσα σε βράχους
σ’ ένα λιμάνι που το κρίναμε προφυλαγμένο από ανέμους. Έπειτα απλώσανε γρήγορα το πανί και προσεγγίσαμε το ψηλό ακρωτήριο.(Προκαλεί μεγάλη εντύπωση ότι συγχέει την ρωμαϊκή πόλη Ραμνούς που οι σημερινοί ειδικοί με επιφύλαξη τοποθετούν στο Στόμιο Κισάμου με το λιμάνι στην Γραμπούσα.

Δεν μιλάει για το κάστρο της Γραμβούσας, γιατί απλά δεν υπήρχε μιας και κτίσθηκε το 1579-1584 από τους Βενετούς. Πρέπει όμως να υπήρχε και από αρχαιοτάτων χρόνων μικρό φρούριο γιατί ο Όμηρος την Γραμβούσα και την Αγριογραμβούσα που τις ονομάζει Κωρύκιαι νήσοι αναφέρει: « Ένα μπρούτζινο νησί με ένα μπρούτζινο φρούριο στην κορυφή, όπου ζούσε ο Αίολος με τους γιους και τις κόρες του τρεφόμενοι με φουριάρικες κατσίκες. Τελευταία ο γεωγράφος Τιμόθεος Σεβερίν του πανεπιστημίου της Οξφόρδης ψάχνοντας στα αρχεία της Βενετίας το ημερολόγιο του εργολάβου της Γραμβούσας, διαπίστωσε ότι πράγματι υπάρχει αναφορά για αρχαίο φρούριο)
Βλέπομε όχι μακριά προς βορρά το νησί που λέγεται Συγγελιό (Συγκλιό) Είχε μια πόλη που έβλεπε προς βορρά ….Σήμερα υπάρχουν μόνο άγρια γαϊδούρια . Οι πειρατές έρχονται συχνά στο νησί.
….Αναπαυθήκαμε από τον κόπο του ταξιδιού στις παρυφές του ακρωτηρίου Κωρυκού. Έπειτα σκαρφαλώνω αυτό το βουνό από ένα επικίνδυνο μονοπάτι .Στην κορυφή σ’ένα στενό πλάτωμα βρισκόταν μια πόλη, της οποίας μπορούμε να διακρίνουμε τα τείχη, σε αρκετό ύψος από την επιφάνεια του εδάφους. Ακόμη βλέπομε πολύ καθαρά, σπίτια χτισμένα με μεγάλη επιμέλεια, με υπόγεια δωμάτια και επαινούμε την αξιόλογη τέχνη με την οποία οι δεξαμενές είναι σκαμμένες στο βράχο.(πραγματικά είναι αρκετά δύσκολο να κατανοήσεις προς τα πού πήγε, σαν πρώτη σκέψη και βάση ότι είδε τείχη και σκαμμένες δεξαμενές συμπεραίνομαι ότι από τον Μπάλλο με μονοπάτι έφτασε ως τα Φαλάσαρνα, έτσι είδε την αρχαία τότε πολιτεία –ερείπια βέβαια. Από την άλλη όμως αναφέρει στην κορυφή σε ένα πλάτωμα βρισκόταν η πόλη, αυτό δημιουργεί αντίφαση αφού τα Φαλάσαρνα δεν βρίσκονται στο βουνό αλλά αντιθέτως στην θάλασσα- πρόκειται για άλλη αρχαία πόλη; Δυστυχώς δεν αναφέρει κανένα όνομα. Ο Πτολεμαίος αναφέρει (ΙΙΙ,15,2) για Κώρυκος άκρα και πόλις , ίσως πρόκειται γι’αυτήν την πόλη άγνωστη όμως ως και σήμερα.
Στο βιβλίο ΙΙ του Πάσλευ στην σελίδα 62, 51 μετάφραση Δ. Γόντικας 1994 αναφέρει όλο το παραπάνω κείμενο ακριβώς λες και πρόκειται για αντιγραφή μόνο που ο περιηγητής είναι ο Cornaro I. 87, ακόμα αναφέρετε και στους Σταδιασμούς 337)
Αφού κατεβήκαμε με μεγάλο τρόμο διευθύνομαι προς τους συντρόφους μου οι οποίοι ήδη σπεύδουν να υψώσουν το πανί το δεμένο στο ξάρτι. Προχωρούμε έχοντας τη στεριά στη δεξιά πλευρά του πλοίου. Στη μέση μπορεί να δει κανείς από μακριά εδώ και εκεί κυπαρίσσια.
(έχουν πλέον γυρίσει το ακρωτήριο και ακολουθούν σιγά –σιγά την διαδρομή που κάνομε και εμείς επιστρέφοντας από τον Μπάλλο)
Βλέπομε το ακρωτήριο Ώμον ; και μας φαίνεται ότι σχεδόν αγγίζει τα άστρα .Διακρίνω κοιλότητες και υψηλά σπήλαια που μοιάζουν με την Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Τέτοιους βρυχηθμούς άφηναν τα νερά ανάμεσα στις χίλιες σχισμές των βράχων
Φτάνουμε γρήγορα σε ένα αρχαίο λιμάνι, καταφαγωμένο από τα κύματα.

(Μαύρο- Μώλος)

Όχι μακριά, σε απόσταση μισού μιλίου βλέπομε να ασπρίζει η αρχαία Κίσαμος. Σπεύδουμε να τη φτάσομε από την αμμώδη ακτή. Ο διοικητής του Καστελλιού δεν άργησε να έλθει να μας συναντήσει. (σίγουρα προκαλεί μεγάλη εντύπωση που αναφέρει για διοικητή του Καστελλιού, αυτό σημαίνει ότι υπήρχε από τότε φρούριο. Σήμερα γνωρίζομε ότι το φρούριο του Καστελλιού κατασκευάστηκε το 1554, μάλλον θα πρόκειται για παλαιότερο Βυζαντινό φρούριο, άγνωστο ως και σήμερα. )

Αφού μας πρόσφερε πλούσιο γεύμα, μας έδειξε στην εκτεταμένη πεδιάδα τα υπολείμματα της αρχαιότητας. Στρέφομαι τα μάτια μας προς όλα τα μέρη, ακολουθούμε τα βήματα του. Φτάνουμε σε λίγο, σχεδόν στο μέσον της πόλης, κοντά σε μια πηγή* της οποίας τα άφθονα νερά διαγράφοντας καμπύλες, προσπαθούν να ξεχειλίσουν από τις όχθες.
(Μάλλον εννοεί την πηγή του Μαρή*)
Ενώ προχωρούσαμε έτσι, είδα ένα μεγάλο παλάτι με κίονες. Είναι πια σχεδόν κατεστραμμένο και σε μια γωνιά παρατήρησα μαρμάρινες επιγραφές.
(έως και σήμερα παρά τις ανασκαφές παλάτι δεν έχει βρεθεί στο Καστέλι, εκτός αν είναι ο σημερινός αρχαιολογικός χώρος πίσω από το κέντρο υγείας )
…Βλέπεις μου είπε ο οδηγός το ρέμα του Τυφλού και το παλιό πέτρινο γεφύρι του; Τους περασμένους καιρούς πότιζε όλη την πόλη.
(για το πέτρινο γιοφύρι του Τυφλού γίνεται αναφορά και το 1834 την τεράστια βάση του είδε και ο Πάσλευ, βέβαια άγνωστο σε ποιο ύψος του ποταμού υπήρχε.)
Κοίτα τους αναρίθμητους τάφους που υπάρχουν ακόμα. Όταν φυσούσε ο νοσηρός νότος, οι πατέρες μας έμπαιναν σ’ αυτά τα υπόγεια για να προφυλαχθούν.
( είναι γεγονός ότι αρχαίοι τάφοι έχουν βρεθεί σε πολλά οικόπεδα στο Καστέλι όπως, οικ. Φαντάκη, οικ.Μαρεντάκη, οικ. Ραισάκη, οικ. Κουγιεντάκη, και βρίσκονται εντός της περιοχής του Ρωμαϊκού νεκροταφείου. Οι τάφοι στο οικ. Φαντάκη & οικ. Κουγιεντάκη πλησιάζουν λίγο την περιγραφή του συγγραφέα μιας και είναι λαξευτοί στο βράχο με σκαλιά.)
Αφήνουμε αυτό το μέρος και προχωράμε μισό μίλι προς νότια ως ένα εκκλησάκι. ….παίρνομε ένα δρόμο προς δεξιά .Λίγο πιο πέρα διακρίνομαι ένα παλιό ναό. Μπαίνουμε και ο οδηγός μου λέει «κοίταξε το δάπεδο. Θα αναγνωρίσεις εδώ ένα ψηφιδωτό, που έπειτα από αιώνες, δεν καταστράφηκε, ούτε από τις βροχές ,ούτε από τους σεισμούς, ούτε από την υγρασία. Βλέπεις κι αυτό το αμπέλι, υπάρχουν στο έδαφος ερείπια από πορφυρίτη και μάρμαρο.(γίνεται λόγος για ψηφιδωτό από την περιγραφεί ίσως ο χώρος αυτός να είναι στο ίδιο χώρο που βρίσκεται ο μητροπολιτικός ναός του Καστελλιού, ή ο χώρος σήμερα πίσω από την τράπεζα Πειραιώς που βρέθηκε πρόσφατα μεγάλο ψηφιδωτό. Όσο για τα ψηφιδωτά η αρχαία Κίσαμος είχε σχολή και αυτό φαίνεται και από την ποιότητα αλλά και από την ποσότητα που έχει βρεθεί ως και σήμερα, αλλά και από ορισμένα που έχουν βρεθεί ενυπόγραφα. (Μερώπας)
….. Αλλά εκτός του ότι τέτοιες αρχαιότητες δεν μας είναι αναγκαίες, η καλή απόδοση του αμπελώνα απαγορεύει στον ιδιοκτήτη να ξεριζώσει αυτά τα γόνιμα κλήματα»

(κύριο προϊόν της περιοχής είναι το κρασί ,που αποτελεί και εξαγωγικό προϊόν Ενετοί και Ρωμαίοι, έστελναν το υπέροχο κρασί της Κισάμου σε όλη την γνωστή οικουμένη.
….Κάναμε ένα σύντομο γύρο της πόλης ,που μου φάνηκε ότι εκτείνεται σε μια περίμετρο δυο μιλίων. Την εγκαταλείπομε ύστερα από αυτήν την επίσκεψη, ενώ αυτός που μας φιλοξένησε φορτώνει το πλοίο μας με μεγάλα ψάρια πιασμένα στο γιαλό. Όλοι τον ευχαριστούμε χαρούμενοι, ενώ οι ναύτες προετοιμάζουν την αναχώρηση μας.
Πραγματικά από την περιγραφή του Μπουοντεμόντι καταλαβαίνουμε ότι η Κίσαμος κατά τον 15ον αιώνα ήταν ένα ψαροχώρι μικρό αλλά αρκετά ενδιαφέρον, ακόμα μας κάνει έκπληξη σε πόση έκταση υπήρχαν αρχαία διασκορπισμένα.
Είναι άγνωστος ο πληθυσμός της Κισάμου τα χρόνια αυτά, αλλά σε απογραφεί που έγινε αργότερο 1579 δηλαδή 129 χρόνια μετά ο πληθυσμός της Κισάμου ή όπως το αναφέρουν οι ενετοί Castel Chissamo είχε 562 κατοίκους και ότι τον τίτλο του Εκατόνταρχου είχαν στην περιοχή μας ο Μανόλης Κοπαίος από τα Μεσόγεια, ο Νικολέτος Τριπόδης του Μιχαήλ από της Καλάθενες και ο Γιώργος Λεμονίτης από τον Ραβδούχα. (Καστροφύλακας)

ROBERT PASHLEY -ΠΑΣΛΕΙ ΡΟΜΠΕΡΤ - 1805- 1859

Ένας από τους καλύτερους περιηγητές που επισκέφτηκαν το νησί μας είναι ο Άγγλος δικηγόρος και μετέπειτα δικαστής Robert Pashley που έφτασε στην Κρήτη τo 1834. Σκοπός του ταξιδιού του είναι να επισκεφθεί τις αρχαίες θέσεις της Κρήτης και να τις ταυτίσει με πόλεις που είναι γνωστές από τα αρχαία κείμενα. Είναι άτομο σοβαρό και εκφράζει παρορμητικά τις σκέψεις του με χιούμορ αλλά και πολλές φορές με ειρωνεία. Προτιμάει τους Έλληνες από τους Τούρκους και τους Σφακιανούς από τους υπόλοιπους Κρητικούς. Ασχολείται με πολλά θέματα, όπως την θρησκεία, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση αλλά και τις παραδόσεις. Οι περιηγητικές εντυπώσεις του «TRAVELS IN CRETE», γραμμένες το 1837 έκαναν γνωστό τον συγγραφέα που από τότε τον συναντάμε σχεδόν σε όλα τα βιβλία που ασχολούνται με την ιστορία της Κρήτης.
Λίγα στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε τότε στην Κρήτη
1830-1840 είναι η περίοδος της Αιγυπτιοκρατίας , με το πρωτόκολλο του Λονδίνου η Κρήτη περνά στα χέρια του αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή. Πολιτικός διοικητής της νήσου αναλαμβάνει ο Μουσταφάς Ναιλή (Γκιριτλής). Τα πρώτα χρόνια που συμπίπτουν και με τον ερχομό του Πάσλει ήταν χρόνια ειρηνικά .

22 Απριλίου 1834

…….Μόλις περάσαμε την κορυφογραμμή, συναντήσαμε δεξιά μας την Νοκιά. Αμέσως μετά αντικρίσαμε τον κόλπο της Κισάμου…..φτάσαμε σε μια πηγή και λίγα λεπτά αργότερα είδαμε την πεδιάδα της Κισάμου, που είχε μήκος τέσσερα μίλια και πλάτος ένα. Είναι σπαρμένη με σιτάρι, αλλά έχει και πολλά ελαιόδενδρα……Το Καστέλι βρίσκεται κοντά στην άλλη της άκρη. Αφού προχωρήσαμε ένα μίλι, βρεθήκαμε πάνω από την Νοπία, (Νοπήγεια) στην ανατολική άκρη της πεδιάδας. Ένα ποτάμι ρέει δυτικά του χωριού(την εποχή εκείνη μάλλον το χωριό ήταν χαμηλά ) και το χωρίζει από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου. Μας συνοδεύει τώρα και ένας Έλληνας από την Νοπία, ο Αντώνιος Χαραδάκης, που συναντήσαμε πριν από μισή ώρα και προσφέρθηκε αμέσως να με οδήγηση στα αρχαία κατάλοιπα, κοντά στην εκκλησία που μοιάζει να έχει χτιστεί στη θέση ενός αρχαίου ναού.

….Ο προσανατολισμός της εκκλησίας είναι Β.-Ν., και όχι Α.-Δ. όπως συνηθίζεται στις ορθόδοξες ελληνικές εκκλησίες. Αυτή η αρχιτεκτονική ιδιομορφία του κτίσματος σάστισε τόσο τον οδηγό μου όσο και εμένα .
….Θα προσθέσω ότι, στη νοτιοανατολική γωνία της εκκλησίας του Αγίου Γεωργίου υπάρχει τμήμα κυκλικού τοίχου. Έμαθα από τον Αντώνιο (Χαραδάκη) ότι την εποχή της επανάστασης οι Έλληνες έσκαψαν εδώ «και βρήκαν μια γυναίκα και ένα παιδί από μάρμαρο και τα έστειλαν στο Ανάπλι». (Που να βρίσκεται άραγε σήμερα;). Ήταν είκοσι πέντε αυτοί που έσκαψαν και ο καθένας έλαβε αργότερα εννέα δολάρια από την πώληση των αγαλμάτων (σίγουρα πουλήθηκε σε Αμερικανούς). Εξάλλου αργότερα ήρθε εδώ ένας Μήλιος, ο Ιωάννης, ο επονομαζόμενος Αντίκα-Γιάννης, επειδή ήταν έμπορος αρχαιοτήτων. Μου λένε μάλιστα διάφορες καταπληκτικές ιστορίες σχετικά με την εμφάνιση ενός υπερφυσικού νέγρου ο οποίος, όταν οι ανασκαφές ανακάλυψαν κάποια είσοδο, στάθηκε μπροστά με το σπαθί του απαγορεύοντας τους να δουλέψουν και τους εμπόδισε να συνεχίσουν.
Πριν διασχίσω το ποταμάκι για να επισκεφτώ τα κατάλοιπα στην εκκλησία, συνάντησα τον αλβανό κυβερνήτη της Κισάμου (από το 1830 και για δέκα χρόνια βάσει του πρωτοκόλλου του Λονδίνου η Κρήτη παραχωρήθηκε στον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή, η λεγόμενη Αιγυπτιοκρατία ) να κάθεται κάτω από ένα δένδρο κοντά στο χωριό, καπνίζοντας την πίπα του και περιμένοντας τους χωρικούς να του ετοιμάσουν το γεύμα. Αναρωτιόταν ποιος ο σκοπός των ερευνών μου στην περιοχή, για τις οποίες είχε πληροφορηθεί από τον καπετάν Μανιά (πρόκειται για τον οδηγό που τον έφερε στην Κίσαμο) και τον οδηγό μου από την Νοπία. Κατάφερα με δυσκολία να του εξηγήσω …..
…Αφού ολοκλήρωσα την έρευνα των ερειπίων στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (σήμερα έχουν γίνει σωστικές ανασκαφές στην περιοχή με αξιόλογα ευρήματα καθώς και ναός αρχαιότερος στα θεμέλια της εκκλησίας ) ανέβηκα σε ένα μικρό λόφο που βρίσκεται ένα τέταρτο του μιλίου Ν.-Ν.Α .της εκκλησίας και νότια της Νόπιας (σημερινά Τρουλιά) Στην νοτιοδυτική πλαγιά του λόφου υπάρχουν δύο τετράγωνοι πύργοι οι οποίοι ενώνονται με τοίχο μήκους τριάντα βημάτων…………Πρόκειται μάλλον για φρούριο, ενώ από την τοιχοδομία φαίνεται ότι πρέπει να ήταν έργο Ελλήνων ή των Σαρακηνών του ενάτου αιώνα ή της τελευταίας βυζαντινής περιόδου …….. Τα κατάλοιπα στην εκκλησία, αν και ισχνά, αρκούν για να υποδηλώσουν ότι κάποτε υπήρχε εδώ μια αρχαία πόλη. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στη θέση της Μήθυμνας . (ελάχιστοι είναι αυτοί που υποστηρίζουν την ύπαρξη της αρχαίας Μήθυμνας , όμως στις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν τα έτη 1983-1984 υπό την επίβλεψη της αρχαιολόγου κ Μ.Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη εντοπίστηκε σπουδαίος οικισμός με αρχιτεκτονικά λείψανα όλων των χρόνων του μινωικού πολιτισμού, της κλασσικής περιόδου της ελληνιστικής, καθώς και της εποχής της ρωμαιοκρατίας, δηλαδή από του 5ου αι.π.Χ και έως τα παλαιοχριστιανικά χρόνια , πιθανότατα η αρχαία κρητική πόλη Μήθυμνα αρχαιολογικό δελτίο 46 σελ. 412 του 1991).
…..Φύγαμε από την Νοπία, τη θέση της Μήθυμνας, (είναι σίγουρος πλέον ότι υπάρχει η πόλης Μήθυμνα) σαράντα πέντε λεπτά μετά την μία. Περάσαμε τον Δραπανιά, διασχίσαμε τον Τυφλό και στην συνέχεια αφού προσπεράσαμε τους Κουρβαλώνες (Κουρφαλώνας) φτάσαμε στις δύο και πενήντα στον ποταμό Καμάρα. Στην μία όχθη παρατήρησα την ογκώδη βάση μιας γέφυρας.Το χωριό Καμάρα είχε κάποτε σαράντα με πενήντα σπίτια, αλλά τώρα είναι ένας σωρός ερειπίων «όλοι οι κάτοικοι ήταν μωαμεθανοί, και μαζί με τους ομόθρησκους τους της περιοχής είχαν καταφύγει στο Καστέλι όπου είχαν πολιορκηθεί από τους επαναστάτες Έλληνες και τελικά πέθαναν σχεδόν όλοι από πανούκλα, (η επιδημία της Βουβωνικής πανώλης εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην Κίσαμο γύρω στο 1815,αλλά και το 1823 όταν ο Τομπάζης πολιόρκησε το φρούριο στο Καστέλι, αναφέρεται δε και από άλλους περιηγητές, όπως ο Αυστριακός F. Sieber 1817). Μισό μίλι αργότερα φτάσαμε στο Καστέλι όπου, λίγο πριν μπούμε στην πόλη, παρατήρησα μερικά αρχαία θολωτά σπήλαια στο Τούρκικο νεκροταφείο «είναι σχεδόν υπόγεια». (Μάλλον εννοεί το αρχαίο νεκροταφείο που βρίσκεται δυτικά του Δημαρχείου οικόπεδο Φαντάκη).
Μέσα στην πόλη υπάρχουν γύρω στα δεκατέσσερα με δεκαπέντε τμήματα κιόνων από μάρμαρο και γρανίτη, ένα ιωνικό κιονόκρανο, η βάση ενός άλλου κίονα και ορισμένα υπολείμματα τοίχων. Εξ΄άλλου περισσότερα ερείπια που αποδεικνύουν ότι κάποτε υπήρχε και άνθισε εδώ μια σημαντική πόλη είναι διασκορπισμένα σε απόσταση ενός μιλίου γύρω από το Καστέλι .
……Επισκέφτηκα τον αλβανό διοικητή του φρουρίου που συναντήσαμε ενώ μελετούσα τα αρχαία κατάλοιπα. Με δέχτηκε με τυπική ευγένειας. Όταν του έδειξα την επιστολή του Πασά (την περίοδο αυτή πολιτικός διοικητής του νησιού ήταν ο Μουσταφά Ναιλή πασάς ο επονομαζόμενος Γκιριτλής) ανακάλυψα ότι ο αρναούτης δεν ήξερε να διαβάζει, γεγονός που δεν με ξάφνιασε καθόλου. Ωστόσο, κάλεσε αμέσως ένα καδή για να τελέσει χρέη γραμματικού. Με τον καδή και ένα άλλο Τουρκοκρητικό της περιοχής συζήτησα για την πολιορκία στο Καστέλι και τα βάσανα των εγκλείστων στο φρούριο μωαμεθανών όπου η πανούκλα είχε εξαπλωθεί.
……Φεύγοντας από το Καστέλι συνεχίσαμε προς τα νοτιοδυτικά (μάλλον εννοεί νοτιοανατολικά). Περισσότερα από τα μισά ελαιόδενδρα που συναντήσαμε ήταν ακαλλιέργητα και το έδαφος αποκάτω ήταν γεμάτο θάμνους και χαμόκλαδα. Σε μισή ώρα φτάσαμε στο Κάτω Παλαιόκαστρο και συνεχίσαμε την ανάβαση, επί μισή ακόμα ώρα ως το Άνω Παλαιόκαστρο (Πολυρρήνια). Πριν φτάσω στο χωριό παρατήρησα κατάλοιπα αρχαίων τειχών, ενώ μόλις μπήκα είδα ένα περίεργο πύργο.
Απείχαμε ακόμα πολλές μέρες από την ώρα της λύτρωσης από την ελληνική νηστεία, και ξαφνιάστηκα όταν είδα ένα χωρικό, τον οικοδεσπότη μας (ενώ σε όλα τα χωριά που επισκέφτηκε αναφέρει το όνομα του οικοδεσπότη στην Πολυρρήνια το ξέχασε) για εκείνο το βράδυ, να ετοιμάζεται να ψήσει κρέας. Όταν τον ρώτησα, μου είπε ότι ένα από τα πρόβατα είχε αρρωστήσει και έτσι το έσφαξε «δια τα παιδιά –να φάγωσι την Λαμπρή». Μη θέλοντας λοιπόν να στερήσω από τα παιδιά έστω λίγο από τα πασχαλινό τους γεύμα, δειπνήσαμε με αυγά και σαλάτα από άγρια σπαράγγια, τα οποία δεν είναι και τόσο νόστιμα…..

23-Απριλίου 1834
Τα σύννεφα ήταν απειλητικά σήμερα το πρωί και δεν είχα ακόμα προλάβει να ανέβω στην αρχαία ακρόπολη ,όταν οι ψιχάλες άρχισαν να με ενοχλούν ……
……Παρά την νεροποντή ερεύνησα τα αρχαία .Από την κορυφή της ακρόπολης διακρίνεται προς τα Ν-Ν.Δ το Καστέλι, που απέχει σχεδόν σε ευθεία γραμμή δύο μίλια.
……Στην δυτική πλευρά τα τείχη και οι λίθοι που έχουν μήκος 2-3 πόδια ,και ύψος από 10-20 πόδια είναι οριζόντια τοποθετημένοι. Είμαι σίγουρος ότι πρόκειται για υπολείμματα τειχών που έκτισαν οι Αχαιοί και οι Λάκωνες. Νοτίως του τείχους και στο μέσον της απόστασης μεταξύ της ακρόπολης και του δυτικού άκρου, υπάρχουν ερείπια που πιθανότητα ανήκουν σε κάποιο ναό. Η σύγχρονη ελληνική εκκλησία που κτίστηκε εδώ είναι ερειπωμένη. (πρόκειται για το μέρος που βρίσκονται οι Άγιοι Πατέρες (1887), που κτίσθηκε πάνω σε παλαιότερη Βυζαντινή και αυτός σε αρχαίο ναό των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων, όπως δηλώνει και το εντυπωσιακό κτίριο λατρευτικής χρήσης που ανακαλύφτηκε από τον αρχαιολόγο Β .Θεοφανίδη 1942-1944). Φύγαμε από το Παλαιόκαστρο στις τρεις και μετά από μια κατάβαση και μια ανάβαση δύο μιλίων διασχίσαμε τον πρώτο από τους τρεις ή τέσσερις οικισμούς που είναι γνωστοί σαν Λουσακιές. Στις τέσσερις και μισή φτάσαμε στο κεφαλοχώρι Μεσόγεια που απέχει δύο σχεδόν μίλια από την θάλασσα. Από εδώ διακρίνονται τα νησιά που οι Ιταλοί αποκαλούν Tserigo και Cerigotto Το τελευταίο ονομάζεται Σαιγιλία από τους Έλληνες (Συγκλιό σήμερα για μας ). Μοναδικοί μωαμεθανοί κάτοικοι στα Μεσόγεια είναι δύο Σουμπάσιδες(;)Εδώ παράγεται μεγάλη ποσότητα κρασιού ,η παραγωγή ξεπερνάει κατά πολύ τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας ,έτσι είναι το κυριότερο εξαγωγικό προϊόν της περιοχής. (στην συνέχεια προσπαθεί να καταλάβει βάσει της γεύσης και του χρώματος ποία η ονομασία που ταιριάζει στο κρασί αυτό, είναι ίδιο με την σύγχρονη μαλβαζία αλλά μοιάζει περισσότερο με το κρασί πόρτο).

Όλη η περιοχή γύρω από τα Μεσόγεια είναι διαιρεμένη από αμπέλια. Σύμφωνα με τους χωρικούς ,τα τρία μικρά νησάκια που διακρίνονται απέναντι….ονομάζονται « Της Ακτής τα νησιά» και Ακτή το όνομα της περιοχής στην δυτική παραλία…………
…Μετά από μια σύντομη παραμονή στα Μεσόγεια ,πήγαμε στο Καβούσι που ανήκει στην ίδια περιφέρεια και βρίσκεται κοντά στην θάλασσα. Είναι το πλησιέστερο κατοικημένο μέρος στο Κουτρί, όπως ονομάζεται σήμερα η Φαλάσαρνα.
Ο οικοδεσπότης μου στο Καβούσι είχε εννέα αδέλφια ,επτά από αυτούς έπεσαν στην επανάσταση. (Ο οικοδεσπότης ονομάζεται Γεωργάκης Λιγοψύχης).
Το δείπνο μας ήταν βραστές αγκινάρες, σερβιρισμένες με πολύ λάδι, αυγά και εξαίρετο κρασί από τα Μεσόγεια.

24- Απριλίου- 1834
Η ασυνήθιστη εμφάνιση ξένων στην περιοχή, είχε σαν αποτέλεσμα να συγκεντρωθούν, λίγο πριν το χάραμα, οκτώ με δέκα άτομα από την γειτονία…….Πεταλίδα είναι το όνομα του βορειότερου από τα τρία νησάκια. Το δεύτερο είναι το Μεγαλονήσι, παρά το μικρό του μέγεθος και το τρίτο το Πρασονήσι.
Ξεκινήσαμε στις οκτώ για να επισκεφτούμε τα κατάλοιπα της πόλης (Φαλάσαρνα) και φτάσαμε μετά από μία ώρα……………..Το πρώτο πράγμα που μας υπενθυμίζει ότι βρισκόμαστε κοντά σε αρχαία πόλη, είναι μια ομάδα τάφων, περίπου τριάντα, λαξεμένων σε βράχο. Λίγο παρακάτω βλέπουμε ένα μεγάλο κάθισμα, (καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι θρόνος προς τιμήν του Ποσειδώνα ή της Δίκτυννας θεάς).
Τα κατάλοιπα των τειχών της Φαλασάρνας είναι σχετικά καλά διατηρημένα. Διακρίνεται ακόμα το ακρωτήριο με την ακρόπολη …..και το λιμάνι που αμέσως το διακρίναμε. (Φαίνεται ότι οι προσχώσεις σε 170 χρόνια έφτασαν πάνω από ένα μέτρο). Η εκκλησούλα του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται διακόσα βήματα από την βόρεια άκρη της πόλης, στο σημείο αυτό υπάρχουν λατομεία …..ένας βοσκός που είχε το κοπάδι του εκεί κοντά μας πρόσφερε μυζήθρα που φάγαμε με ψωμί. Ξεγελάσαμε την πείνα μας μετά τον πρωινό περίπατο και πήραμε το δρόμο της επιστροφής στο Κουτρί.
Ο οικοδεσπότης μας, (Ο ΛΙΓΟΨΥΧΗΣ) …με άλλους χωρικούς που μας συνόδευαν μου μίλησε για μια ανακάλυψη, πριν μερικά χρόνια κοντά στο χωριό ορισμένων αγαλμάτων και ειδώλων. Ο Έλληνας που τα βρήκε τα έκρυψε …..και μόνο όταν ξεψυχούσε πλέον είπε που τα είχε κρύψει. Ο καπετάν Μανιάς ,του οποίου ο αρχαιολογικός ζήλος εκδηλώνεται καθημερινά ……..υποστήριξε τις ελπίδες του οικοδεσπότη μου. Εν τούτοις, ο ισχυρισμός ότι τα είδωλα ήταν μικρά και χρυσά, με έκανε να υποψιαστώ πως δεν θα βρίσκαμε τίποτα.

25 – Απριλίου - 1834

Η ανασκαφή άρχισε νωρίς σήμερα το πρωί με μισή ντουζίνα άντρες που μετά από 6-7 ώρες εργασίας δεν είχαν βρει τίποτα …….ούτε μέσα αλλά ούτε έξω από το σπίτι. Έφυγα αφού αντάμειψα τους ανθρώπους για τον κόπο τους.
Αρχίσαμε αμέσως την ανάβαση της δυτικής πλαγιάς του όρους Ηλίας (Προφήτης Ηλίας). Τα περισσότερα ελαιόδενδρα που συναντήσαμε ήταν ακαλλιέργητα. Αυτή η ανάβαση διαρκεί 40 λεπτά ……….Η πλαγιά διακόπτεται από 3 φαράγγια ,από το τρίτο φαράγγι βλέπουμε το Σφηνάρι Κατεβαίνουμε σε μια εύφορη κοιλάδα καλλιεργημένη με στάρι και ελαιόδενδρα, συνεχίζουμε επί μισής ώρας προς τον νότο και στις έξι φτάνουμε στο Καμποσελόραχο.( Κάμπος Κισάμου). Απέχουμε 2 μίλια από την θάλασσα…….Πρέπει να προσθέσω ότι δεν βρισκόταν κανένας αρσενικός στο χωριό. Μια γυναίκα με ρώτησε ποια ήταν η δουλειά μας και γιατί είχαμε έλθει εκεί ,….Ωστόσο ο φόβος της ήταν πολύ μεγάλος…….Μείνανε λοιπόν έξω έως ότου εμφανίστηκε στο χωριό ένας άνδρας που μας υποδέχτηκε με την γνωστή φιλοξενία. Το δείπνο μας ήταν γάλα και αυγά.

26 – Απριλίου – 1834

Το χωριό έχει σήμερα μόνο σαράντα σπίτια και πληρώνει 58 χαράτσια. Ο Καμποσελόραχος και η Κουνονή (το Κούνενι σημερινή Βάθη) είναι τα μεγαλύτερα χωριά στην περιοχή που ονομάζεται Εννέα-χωριά. Η ομοιότητα δε ανάμεσα στο Ιναχώριον και στα Εννιά –χωριά μου φέρνει στο μυαλό την αρχαία παράκτια πόλη της περιοχής……..
Φύγαμε από τον Καμποσελόραχο στις 8. μετά από μια μικρή κατάβαση συναντήσαμε ένα μικρό καταρράχτη. Είναι ο πρώτος που βλέπω στο νησί…… Το βουνό καλύπτεται από θάμνους και κουμαριές. Τον Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο συλλέγουν τους καρπούς για να φτιάξουν ρακί………οι καρποί είναι νόστιμοι, πράγμα που δεν μπορούμε να ισχυριστούμε και για το ποτό που παράγεται από αυτούς……

…Προσπεράσαμε την Κεραμούτι (Κεραμωτή) ,και λίγα λεπτά μετά της εννέα φτάσαμε στο Αμυγδαλοκεφάλι. Συνεχίζουμε προς την ίδια κατεύθυνση και αφού προσπεράσαμε τα Μακεριανά και τα Βαβουλιανά φτάνουμε στις δέκα και μισή στην Κουνονή. Ένα μίλι πριν το χωριό βρήκαμε ένα ντόπιο χριστιανό χωρικό και, ως συνήθως έπιασα συζήτηση την οποία συνεχίσαμε μέχρι το χωριό. Καθώς πλησιάζαμε όμως είδα ένα αρναούτη, τον οποίον μπορεί κανείς να αναγνωρίσει αμέσως από την φορεσιά που διαφέρει παρά πολύ από την κρητική, καθώς και από το μουσκέτο (τουφέκι) που κρέμεται στον ώμο του αλλά και τα πιστόλια στη ζώνη. Ρώτησα λοιπόν τον χωρικό
-«Ώστε έχετε αρναούτηδες στο χωριό σας, πόσοι είναι;» Δεν μου απάντησε. Επανέλαβα την ερώτηση και αυτός ο κακόμοιρος προφανώς τρομοκρατημένος, πλησίασε το άλογο μου και κάτι μου ψιθύρισε. Αναμφίβολα σε μια χώρα όπου η απερισκεψία του λόγου μπορεί να γίνει αφορμή να χάσεις το κεφάλι σου, οι άνθρωποι είναι πολύ προσεκτικοί.
……Μετά την Κουνονή τα βουνά είναι γυμνά ,αλλά υπάρχουν και αρκετοί βοσκότοποι για τα πολυάριθμα κοπάδια της περιοχής. Δέκα λεπτά πριν της 11 βλέπουμε ένα ποτάμι που πέφτει από τον βράχο σε βάθος εξήντα ποδών «είναι ένας πολύ όμορφος καταρράκτης» (πρόκειται για τον σπουδαιότερο καταρράκτη της Στυγός όπως τον αναφέρει ο Leake)…….εμείς συνεχίσαμε με προορισμό το Σέλινο-Καστέλι….

Στο στατιστικό παράρτημα του βιβλίου αναφέρει

1ον Εξαγωγές
α) Λάδι 3.500.000 οκάδες
β) Τυρί 50.000 «
γ) Μήλα 150.000 «
δ) Χοχλιοί 20.000 «
ε) Μέλι 14.000 «

2ον Πληθυσμός διαμερισμάτων 1834
Χριστ. Μουσ.
Α) Νοχιά 28 0 οικογένειες
Β) Βουκολιές 0 50 «
Γ) Ρούματα 35 35 «
Δ) Ποταμίδα 50 10 «
Ε) Δραπανιάς 30 0 «
ΣΤ) Τοπόλια 50 2 «
Ζ) Καστέλι 0 30 «
Η) Καλάθενες 30 2 «
Θ) Μεσόγεια 216 15 «
Ι) Λουσακιές 40 6 «
Κ) Εννέα-χωριά 286 45 «

3ον Συνοπτικός πίνακας πληθυσμού 1834
Κίσαμος πρωτ Καστέλι 1458 χριστ. 337 μουσ. ( οικογένειες)
Σέλινο « Ροδοβάνι 500 « 451 « «
Όταν ο συνολικός πληθυσμός της Κρήτης ήταν 129.000 άτομα