ΑΡΧΑΙΑ ΛΙΣΣΟΣ

Η Λισσός υπήρξε αρχαία πόλη. Βρίσκεται στον όρμο του Αι- Κυρκού μεταξύ Σούγιας και Παλαιοχώρας Η τοποθεσία αυτή αποτελεί μικρή παραθαλάσσια πεδιάδα που περ­βάλλεται από βραχώδεις λόφους. Κοντά στη θάλασσα που το πλάτος της πεδιάδας μειώνεται στα εκατό πενήντα περίπου βήματα βρίσκεται η εκκλησία της Παναγίας, που μοιάζει να έχει κτιστεί στη θέση ενός αρχαί­ου ναού. Η αρχαιολογική εταιρεία Δυτικής Κρήτης επραγματοποίησε τις πρώτες ανασκαφές στην αρχαία Λ/σσο το έτος 1957-1958, και απεκάλυ­ψε πολύτιμα δομικά και κινητά ευρήματα που προσδιορίζουν εκτός των άλλων και την ύπαρξη ιερού του Θεού Ασκληπιού. Πράγματι ένας μικρός, αλλά περικαλλής ναός του Ασκληπιού ήρθε τυχαίως στο φως το έτος 1957.

Στο χώρο αυτό διακρίνονται λείψανα πολυγωνικού τείχους, τμήματα κτιρίων, ερείπια θερμών, τμήματα κιόνων από γρανίτη, μικρό θέατρο ελληνορωμαϊκών χρόνων, εγκαταστάσεις με λουτήρες για τη θεραπεία των ασθενών, πηγή μετά κρήνης και πολλά ανεπίγραφα βάθρα. Οι πρόποδες των λόφων, περιμετρικά της μικρής πεδιάδας του Αι-Κυρκού είναι γεμά­τοι από τάφους. Οι τάφοι αυτοί δεν είναι λαξευμένοι στους βράχους, αλλά ο κάθε ένας απ' αυτούς αποτελεί αυτοτελές μικρό χτίσμα. Το εσωτερικό τους έχει μήκος οκτώ ή εννέα πόδια και πλάτος έξι ή επτά. Το ύψος της αψίδας του θόλου είναι έξι σχεδόν πόδια. Η είσοδος στα ταφικά αυτά οικήματα, που πολλές φορές είναι και διώροφα, είναι τόσο μικρά, που μόλις χωράει ένα άτομο. Πολλοί από τους τάφους αυτούς έχουν το εσωτερικό τους επικαλυμμένο με κονίαμα, διατηρούνται σε πολύ καλή κατάσταση και η νεκρόπολη αυτή χαρακτηρίζεται ως η πλέον εντυπω­σιακή της Κρήτης. 
Το Ασκληπιείο ήκμασε από τον 4ο π.Χ. αιώνα μέχρι των αυτοκρατορι­κών ρωμαϊκών χρόνων. Ήταν μικρός ναός δωρικού ρυθμού, κατασκευα­σμένος από μεγάλες πελεκητές πέτρες. Στις ανασκαφές που έγιναν, βρέθηκε ένας μεγάλος αριθμός αναθηματικών αγαλμάτων και αγαλματιδίων που παρίσταναν το θεό Ασκληπιό, τη θεά Υγεία και τον Πλούτωνα. 
Τα περισσότερα αγάλματα βρέθηκαν ακέφαλα και η εργασία των ανά­γεται προς το τέλος των ελληνιστικών και ελληνορωμαϊκών χρόνων. Οι περισσότεροι τύποι είναι κλασικοί. 

Από το ναό του Ασκληπιού σώζονται τμήματα του διαζώματος και τεμάχια με ασπιδοειδή εξαρτήματα. Λίγο πιο κάτω διακρίνεται εγκατάσταση που πιθανόν σχετίζεται με την πηγή του ιερού. 
Εκτός από τα παραπάνω, πολλά ακόμη χρυσά κινητά ευρήματα βρέ­θηκαν που μαρτυρούν τον πλούτο της αρχαίας αυτής πόλης. Τα ευρήμα­τα αυτά κοσμούν σήμερα το αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου και Χανίων. 
Το ιαματικό νερό της περιοχής έγινε αιτία ν' αποκτήσει το Ασκληπιείο μεγάλη φήμη. Έγινε σημαντικό κέντρο υδροθεραπείας με επισκέπτες απ' όλη την Κρήτη και τα βόρεια παράλια της Αφρικής. Η Λισσός πάντοτε διατηρούσε καλές σχέσεις με τις άλλες πόλεις που υπήρχαν στο τμήμα αυτό της δυτικής Κρήτης, όπως ήταν η Υρτακίνα, η Συία, η Έλυρος και η πόλη Καλαμύδη. Ίσως υπήρξε και επίνειο της Υρτακίνας. 
Απ' όλες αυτές τις αρχαίες πόλεις, φαίνεται ότι μόνο η Λισσός έκοψε νομίσματα. Το γεγονός αυτό συμφωνεί με την υπόθεση ότι υπήρξε σπουδαίο εμπορικό κέντρο.
Φωτογραφίες Δασκαλάκης Ιακ.