ΚΡΗΤΙΚH ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ 1903

Διάφορες πληροφορίες από το βιβλίο του Νουχάκη Ιωάννη για τα χωριά μας το 1903

Η Ποταμίδα είναι περιφέρεια αποτελούμενη από τα χωριά Μαζοπιανά-Ντανελιανά- Παπαδιανά- Αγία Άννα- Κατερμάδος- Γαλανιανά- Μουλαδιανά- Μπουμπουλιανά- Νταμασιανά- Μπρεδιανά- Μπαμπά Αχμέτ!

Παλαιά Ρούματα Κώμη παραποτάμιος πατρίς του τραπεζίτου Ρενιέρη. Αποτελείτε απο τας συνοικίας Αρχοντικήν- Κεχρέν- Κατσιανήν- Βαβουλέδον- Δαρατσιανήν-Χαμαλεύρι- Πλατανέ-Καμάρες!

Μεσονήσι μικρά αγροικία, εν η πηγή ιαματική, Αγιονέρι αποκαλούμενη, κατά οφθαλμίας και κεφαλαλίας.

Σκεπιανά, τα Τρία Αλώνια συνοικισμός επί των ερειπίων αρχαίας πόλεως με λαξευτούς τάφους και άλλα αντικείμενα!

Κούνενη μεγάλη Κώμη έδρα δήμου υπαγομένου εις το ειρηνοδικείον Κισάμου, έχει εν παρθεναγψγείον και δημοτικά σχολεία σε Αμυγδαλοξεφάλι (213 κατ) Βλάτος (255 κατ) Κάμπον (351 κατ) και Σφινάρι (198 κατ)

Απάνω Κεφαλάς και Ξεναλιανά κατωκείτο υπό Οθωμανούς αλλά μετά το 1897 εγκαταλείφθησαν,

Δρακόνα μικρά κώμη επί των ερειπίων αρχαίας πόλεως (πιθανώς Ελαίας).

ΚΡΗΤΙΚΗ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ 1903

Πρωτεύουσα επαρχίας Κισάμου το Καστέλλιον, μετά Ειρηνοδικείου β' τάξεως, ταχυδρομικού γραφείου, Υπομοιραρχίας μετά Φυλακών καταδίκων, Λιμενικής επιστασίας, υποτελωνείο α' τάξεως, Επισκοπή.
Αποτελείται εκ των συνοικιών Καμάρας, Κουνουπίτσας, και Πύργου. Έχει Τζαμί, εμπορικά καταστήματα, καλούς ναούς και Σχολεία. Υπάρχει Ελληνικόν σχολείο και εν Παρθεναγωγείον. 
Παρθεναγωγείον υπάρχει και στα Τοπόλια και στις Καλάθενες. Δημοτικά σχολεία υπάρχουν στα χωριά:
Πάνω Παλαιόκαστρο- Βουλγάρω -Δραπανιά- Καπετανιανά- Καλάθεναις- Καμάρα- Κουκουναρά- Κουντουφιανά- Λουσακιαίς- Παντελιανά- Συρικάρι- Τοπόλια.
Τα χωριά Αζωγυρές- Άγιος Γεώργιος -Ζερβιανά- Καμάρτζος- Καλυβιανή- Καρεφυλλιανά- Λαρδάς- Κουντουφιανά- Μουμιανά- Ντοκιανά- Παππαδημητριανά- Πιπεριανά- Τράχιλος- Μετόχι- Φουρνάδων, αποτελούσαν τον πρώην δήμο Μεσογείων!

Αρχαιολογική πληροφορία
"Είχε λαμπρόν θέατρον, οι στύλοι και κίονες εισίν εγκατωκοδομημένοι εν τοις τοίχεσι του Καστελλίου, επί Λοιχέρου εσώζεντο τάφοι και μωσαϊκόν. Εν τω προ ετών οίκο δομηθέντι ναώ ετέθησαν τεσσάρες κίονες εκ των του θεάτρου και πολλοί εισί καταβυθισμένοι εν τη αρχαία προκυμαία, ούτως έκειτο όπου νυν Μαύρος Μώλος.
Είνε εκτεσμένη και κατωκημένη το πλείστον εντός Ενετικού φρουρίου."

Για το αρχαίο θέατρο είναι γνωστό ότι βρισκόταν δυτικά της πλατείας του ΟΤΕ και 4 κολώνες του υπάρχουν στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα προέρχονται από αυτό. Πίσω από το Μαύρο Μώλος υπάρχουν βυθισμένες κολώνες (μάλλον τις πήγαιναν για πούλημα). Τώρα άγνωστο παραμένει ποιο είναι το επί Λοιχέρου!!! 

ΚΡΗΤΙΚΗ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ 1903

Η επαρχία Κισάμου (με ένα σ και τότε) πολιτικώς διαιρείται εις 5 δήμους και έχει πληθυσμό 21.191 κατοίκους. Αποτελείται από τον..
α. Δήμος Κολυμβαρίου (πρώην Σπηλιάς) με 31 χωριά και 4.299 κατοίκους εκ των οποίων οι 46 είναι μοναχοί (Γωνιά). Δυο χωριά δεν έχουν κατοίκους, η Κανέβα και η Πλάκα. Πρωτεύουσα το Κολυμπάρι, με 72 κατοίκους, μεγαλύτερο χωριό τα Ροδωπού με 603 κατοίκους και ακολουθεί η Σπηλιά με 541.
β) Δήμος Δρομονέρου (πρώην Βουκολιών) με 17 χωριά και 2.858 κατοίκους το χωριό Κάτω Κεφάλα δίχως κατοίκους. Πρωτεύουσα η Βουκολιαίς με 123 κατοίκους, μεγαλύτερο χωριό τα Παλαιά Ρούματα με 759 κατοίκους και ακολουθεί το Μούλετε με 339.
γ) Δήμος Πανεθύμου με 34 χωριά και 2.769 κατοίκους. Πρωτεύουσα τα (Δ)Ντελιανά με 28 κατοίκους. Μεγαλύτερο χωριό ο Μάκρωνας με 322 κατοίκους και ακολουθεί η Πανέθυμος με 292.
δ) Δήμος Καστελλίου με 88 χωριά και πληθυσμό 7.306 κατοίκους. Πρωτεύουσα το Καστέλλιον με 700 κατοίκους. Μεγαλύτερο χωριό ο Δραπανιάς με 618 κατοίκους και ακολουθεί το Σηρικάρι με 396. Το Κατσοματάδων (έτσι το γράφει) ανήκει στον δήμο Καστελλίου με 25 κατοίκους.
ε) Δήμος Ινναχωρίου με 22 χωριά και 3.959 κατοίκους. Το Έλος δεν είχε ούτε ένα κάτοικο και το Μοναστήρι της Χρυσοσκαλίτισσας ήταν τότε γυναικείο με 12 μοναχές. Πρωτεύουσα η Κούνενη με 448 κατοίκους και μεγαλύτερα χωριά η Κεραμωτή με 351 κατοίκους και ακολουθεί το Βλάτος με 255.
Το 1903 η Μηλιά κατοικείτο και είχε 8 κατοίκους και ο δε Αερινός είχε 242 κατοίκους!

Αξιοπερίεργο όσο και αληθινό για να καταλάβουμε τις αποστάσεις τότε που δεν υπήρχαν και δρόμοι... ο συγγραφέας αναφέρει ότι για να πάει από τα Χανιά στο Καστέλλι θέλει 7 ώρες, για την Μονή Χρυσοσκαλίτισσας θέλει 12.30 ώρες και 9 ώρες για Βλάτος!!

ΚΡΗΤΙΚΗ ΧΩΡΟΓΡΑΦΙΑ 1903

Δήμος β΄τάξεως Καστελλίου Κισάμου 1903
Τα μεγαλύτερα χωριά, πάνω από 150 κατοίκους, μετά το Καστέλλιον που οι κάτοικοι του ήταν 700, αλφαβητικά, είναι:
Άγιος Κύριος Ιωάννης                           155
Απάνω Παλαιόκαστρο                           164
Βουλγάρω                                            154
Δραπανιάς                                            618
Καλάθενες                                            330
Καλουδιανά                                          150
Καλλεργιανά                                        195
Κάτω Παλαιόκαστρο                             160
Άγιοι Πάντες                                         233
Πόρω Μεσόγεια                                    213
Συρικάρι                                               396
Χαιρεθιανά                                           157
Αξιοπερίεργο είναι οι κάτοικοι στον 
Πλάτανο                                               83  
Τοπόλια                                                57
Ποταμίδα                                              23
Λουσακιαίς                                           12
Το 1903 υπήρχε και ο Δήμος Πανεθύμου που είχε όλα τα σημερινά χωριά του πρώην Δήμου Μηθύμνης από το Κολένι και πάνω, πλην των Νοπηγείων που άνηκε στον δήμο Κισάμου με 63 κατοίκους!!!!!!
Ενδεικτικά αναφέρω ορισμένα χωριά του Δήμου Κισάμου που αναφέρει ο συγγραφέας του βιβλιου Νουχάκης Ιωάννης Λοχαγός πεζικού.
Γαλανιανά-Γερωνυμιανά-Λυμπιανά- Μπουμπουλιανά-Μπαμπά Αχμέτ-Μουμιανά-Ντανελιανά- Χαλέπα!!