ΤΟ ΕΠΙΣΗΜΟ ΚΑΛΥΜΜΑ ΚΕΦΑΛΗΣ ΤΩΝ ΚΡΗΤΙΚΩΝ

Το σπαστό φεσάκι ήταν το επίσημο κάλυμμα κεφαλής των Κρητικών, το φορούσαν με φορά προς τα πίσω και ριγμένη την φούντα μπροστά στον ώμο. Το συναντούμε με πολλές μετατροπές ανά τους αιώνες, σκέτο ή με δέσιμο από έξω, με πέτσα ή σαρίκι ή κεφαλομάντηλο. Το χρώμα του είναι κόκκινο με μεταξωτή φούντα (θύσανο η κανονική ονομασία) φτιαγμένο από τσόχα χωρίς ραφή και μονοκόμματο.

Το έφτιαχναν σε κωνοειδές ξύλινο καλούπι σε δύο μεγέθη συνήθως, κάποιοι το παράγγελναν πιο μεγάλο πιο μακρύ, υπήρχαν βέβαια και με ραφή στα νεότερα χρόνια. Στα περισσότερα φέσια τους έβαζαν τα τελευταία χρόνια φόδρα από μέσα και σε ένδειξη πένθους το τύλιγαν από πάνω μαύρο τούλι ή κάτι παρόμοιο. Σε γκραβούρα που απεικονίζεται ο Γεώργιος Καντανολέων ή Λυσσογιώργης από το Κουστογέρακο Σελίνου και αρχηγός της επανάστασης κατά των Ενετών 1527 παρατηρούμε το κάλυμμα της κεφαλής φεσάκι σπαστό με φούντα.

Την περίοδο του 1700 έως και το 1960 το φορούν οπλαρχηγοί και άρχοντες με τα σαλβάρια τους περήφανοι Κρήτες.

Στη Ρίμα του Δασκαλογιάννη αναφέρει ο Μπάρμπα Μπατζελιός "Φορεί φεσάκι λαχουρί με της χρυσές κλωνίτσες". Εκτός την πέτσα που φορούσαν η κεφαλομάντηλο ή σαρίκι και τα τελευταία χρόνια το πλεκτό ή πετσέτα ή τσουτσουλάτη πετσέτα ή κρουσομάντηλο και στην Κίσαμο έχουμε στα σπίτια μας άπειρες φωτογραφίες των προγόνων μας με σπαστό κόκκινο φεσάκι, απο τον Δημήτριο Κωνσταντουλάκη οπλαρχηγό Κισάμου 1866-1897 ως και τον Ιωάννη Νταγκουνάκη ή Νταγκουνόγγιαννη που ποζάρουν στο φακό του φωτογράφου της Κισάμου Ανυφαντάκη την δεκαετία του 1950.

Το ερυθρό κόκκινο φέσι φοριέται σε όλη την Ελλάδα είναι ελεύθερο είτε γέρνει προς το πλάι ή προς τα πίσω όπως των Κρητών, σε αντίθεση με το Μουσουλμανικό φέσι που είναι σκληρό και σταθερό. Νομίζω οτι θα απαντήθηκαν τα ερωτήματα ειδικά κάποιων "δύσκολων" ερευνητών που πιστεύουν οτι κληρονομήσαμε την φορεσιά μας και το φέσι απο τους Τούρκους.

- Αντώνης Μαρτσάκης

Η ΠΑΡΑΔΟΣΗ, Ο ΧΟΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΕΧΟΥΝ "ΠΑΓΩΣΕΙ"..

... Δύο χρόνια τώρα. Υπάρχει μια γενιά που δεν μας ξέρει και μια γενιά που θα μας ξεχάσει”

Όσο κράτησε η εστίαση και οι χώροι πολιτισμού έμειναν κλειστοί, η οικονομική ζημιά των καλλιτεχνών αυξήθηκε. 
Ο Κρητικός καλλιτέχνης Αντώνης Μαρτσάκης αποκάλυψε στην εκπομπή Live με την Αντιγόνη, πως δεν είναι λίγοι οι καλλιτέχνες που δεν αντέχουν πλέον οικονομικά και προκειμένου να ζήσουν τις οικογένειες τους αλλάζουν επάγγελμα. 
Ο κ. Μαρτσάκης ανέφερε πως όπως όλος ο κόσμος περιμένει το καλοκαίρι για διάφορους λόγους έτσι και οι καλλιτέχνες περιμένουν αυτή την εποχή καθώς κάθε μέρα γίνονται πράγματα. «Γάμοι, βαφτίσεις, πανηγύρια. Δυστυχώς βιώνουμε ένα δεύτερο άσχημο καλοκαίρι, ούτε σαν πέρσι φαίνεται να είναι το φετινό, γιατί περιμέναμε να ανοίξουμε αντίστροφα. Τουλάχιστον είδαμε ο ένας τον άλλο σε κάποια γλέντια, σε κάποια μαγαζιά. Περιμέναμε όσο περνάει ο καιρός να ανοίγει ο αριθμός των καλεσμένων. Μιλάμε πλέον για βιοποριστικό θέμα. Συνάδελφοι μου έχουν αλλάξει επάγγελμα και είναι πολύ δυσάρεστο».
Σύμφωνα με τον κ. Μαρτσάκη, πρόκειται για μουσικούς που ζούσαν καθαρά από αυτό. «Μετά την απαγόρευση, ξεκίνησαν όλες οι υποχρεώσεις κανονικά και πρέπει να ανταποκρινόμαστε παρόλο που δεν έχουμε δουλειά και απευθύνομαι στα πάντα. Από μια υποχρέωση που πρέπει να παραβρεθούμε μέχρι το οτιδήποτε».
Πρόσθεσε δε, πως οι περισσότεροι μουσικοί εν ενεργεία βρίσκονται στο πιο κρίσιμο σημείο της καριέρας τους. «Πρέπει να φυλάξουν δυνάμεις για τα επόμενα χρόνια κάτι που προφανώς δεν γίνεται. Υπάρχουν συνάδελφοι που είναι μεγαλύτερης ηλικίας και λένε θα παίξω για πέντε χρόνια ακόμη, υπάρχουν άλλοι που ξεκίνησαν μικροί και κόπηκαν τα φτερά τους. Αν τα βάλουμε σε μια σειρά, η παράδοση, ο χορός και το τραγούδι έχουν παγώσει. Δύο χρόνια τώρα. Υπάρχει μια γενιά που δεν μας ξέρει και μια γενιά που θα μας ξεχάσει».
Μάλιστα, τόνισε πως πολλοί συνάδελφοι του δεν έχουν όρεξη. «Μπορεί να ξεκινήσουν τα γλέντια και να διστάζουν κάποιοι να πάνε στη δουλειά τους».
Τέλος, αναφέρθηκε και στα ριζίτικα τραγούδια και τις ρίμες από την Κρήτη που ηχογραφούνται για πρώτη φορά μετά από 200 χρόνια, από βιωματικούς τραγουδιστές από κάθε περιοχή, λέγοντας πως αυτή η σκέψη ξεκίνησε από έναν φίλο του που έχει δική του επιχείρηση στα Χανιά, γυρίζοντας από … ένα ταξίδι.
«Τον περασμένο Οκτώβρη μου είπε να γράψω ένα τραγούδι για τα 200 χρόνια. Ξεκίνησα να μαζεύω να φτιάξω ένα CD με ριζίτικα, να ψάχνω χειρόγραφα από βιβλιοθήκες από τη δική μου συλλογή, να παίρνω λαογράφους τηλέφωνο ανάλογα με την περιοχή και να συλλέγω τραγούδια. Αποφάσισα να βγάλω ένα βιβλίο και να συμπεριλάβω τα τραγούδια να μείνουν και να ερμηνευτούν τα 16 από τα 60. Θεώρησα σωστό ότι για να εκφραστεί σωστά το κάθε τραγούδι, να το τραγουδήσουν άνθρωποι από τον τόπο τους. Πραγματικά έδωσαν την ψυχή τους και θέλω να τους ευχαριστήσω. Με τη συνδρομή του ξαδέρφου μου βγήκε αυτή η δουλειά, διότι χορηγήθηκε από εκείνον και έτσι έφτασε στα χέρια των πολιτών. Αυτή η δουλειά υμνεί τους ανθρώπους που θυσιάστηκαν για εμάς».
creta24.gr

ΟΙ ΦΡΟΝΙΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΤΙΜΕΣ ΤΗΝ ΕΧΟΥΝΕ ΤΗΝ ΧΑΡΗ...

Γράφει ο Αντώνης Μαρτσάκης

Την περασμένη Κυριακή πηγαίνοντας σε κάποιο μνημόσυνο στο χωριό Βουκολιές Κισάμου,  είδα κάτι που απο παιδί άκουγα. Δυο λεβεντόγερους τον Γαρούφαλη και τον Καραύτη, που ήρθαν να ανάψουν το κερί τους για τον παλιό τους φίλου που έφυγε. Καθώς πλησίασαν στην είσοδο της εκκλησίας ακούμπησαν διακριτικά και με τάξη τις κατσούνες απο αμπελιτσιά στο παράθυρο έξω ασφαλώς απο το ναό, και ο ένας απο αυτούς που φορούσε γκιλότες έβγαλε το κεφαλομάντηλο μόλις πάτησε στο πλατύσκαλο της εκκλησίας και το έβαλε στους ώμους του. Βγαίνοντας ξανάβαλε το μαντήλι του και πήρανε τις κατσούνες αθόρυβα και με σεβασμό και έφυγαν. Βρήκα τον τρόπο και αποθανάτισα με αυτή τη φωτογραφία την αρχοντιά και τον σεβασμό του Κρητικού που απ`τα παλιά χρόνια συνεχίζεται μέχρι τις μέρες το πρεπό όπως έλεγαν. Από τους παλαιότερους άκουγα πως έκτος απο την εκκλησία και στο καφενείο που έμπαιναν άφηναν της κατσούνες και τα  ντουφέκια παλαιότερα απ`έξω για να μην θεωρείτε ότι προκαλούν.
"Καλλιά`ναι μια ευγένεια μια αρχοντιά μια τάξη
Παρά του κόσμου τα καλά άνθρωπος να` ποτάξει"
Τη μαντινάδα την πρωτάκουσα απο τον εκλεκτό φίλο και δάσκαλο τον Εμμανουήλ Παττακό ή Παττακομανώλη που την έλεγε ο πατέρας του, μου την ανέφερε για πρώτη φορά σε ηλικία δεκαεννέα ετών όπως και έμαθα απο τον ίδιο πως στην εκκλησία πάντα μπαίνουμε ασκεπής,δηλάδη βγάζουμε τον κεφαλομαντηλό μας σεβόμενοι το οίκο του θεού.Τηρώντας και εγώ απο τότε αυτό που έμαθα,πριν απο αρκετά χρόνια προσκεκλημένοι στο σπίτι του καλού μου φίλου Γιάννη Λέφα στο Γωνί στ` Ασκύφου Σφακίων φέραμε την κουβέντα γι`αυτό το  θέμα και μου έδειξε αυτή την φωτογραφία τον οποίο και ευχαριστώ  που αποθανάτισε ο φωτογράφος τον λεβέντη Μιχάλη Αθητάκη ή Ντουρομιχάλη απο την Ανώπολη Σφακίων να συνοδεύει τη νύφη και να βγάζει σεμνά με μία κίνηση το κεφαλομάντηλο του την ώρα που πατεί το πλατύσκαλο της εκκλησίας.

Θεώρησα όμορφο να αναφέρω τις εμπειρίες μου, τα διδάγματα και τις συμβουλές των παλαιοτέρων μιας και πλέον δύσκολα θα συναντήσεις κάποιον με κεφαλομάντηλο καθημερινά είτε στην εκκλησία, εκτός απο κάποιον χορευτή κάποιου πολιτιστικού η χορευτικού συλλόγου. Η αρχοντιά και το μερακλίκι συνοδεύει τον Κρητικό σε κάθε του πράξη όπου και εάν βρίσκεται.
"Οι φρονημάδες κι οι τιμές την έχουνε τη χάρη
Κι όχι τ`ασημοχρύσαφο και το μαργαριτάρι"

Χαρχαλιανά Κισάμου 16 Μαρτίου 2021

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ Σ' ΕΝΑ ΜΕΡΑΚΛΗ

 

Χάρε ποια στράτα διάλεξες κι ήντα κονάκι εβρήκες, 

και διαγουμίζεις μια σπιθιά και τη γεμώζεις πίκρες.

 Σύννεφα μαύρα εσκέπασαν, τον κόλπο της Κισάμου, 

Γιατ’ έφυγ’ ένας μερακλής, που ‘ναι δικολογιά μου. 

Χάρε και δεν εδείλιασες, άντρα τέθοιο να πάρεις, 

που δεν υπήρχε στο ντουνιά, λεβέντης διωματάρης. 

Σαν κυπαρίσσι έστεκε κι όμορφη η θωριά ντου, 

σαν του παλιού του κρητικού, ήτο η πορπατηξιά ντου. 

Και το τραγούδι του γλυκύ, τ' αηδονιού τη χάρη, 

μα ογλήγορα ντου έφυγε, άντρας και παλικάρι. 

Φεύγεις κι αφήνεις δυο παιδιά, εγγόνια κι απογόνους, 

που τ' όνομα σου θα κρατούν, αθάνατο στσι χρόνους. 

Καλοστραθιά σου μερακλή, Νικόλα Μαρεντάκη 

και μες στο Άδη μην ξεχνάς, να στρίβεις το μουστάκι. 

 Αφιερωμένο στη μνήμη του Νικολάου Εμμανουήλ Μαρεντάκη, εξαίρετου οικογενειάρχη και ενός ανθρώπου, που είχε αγάπη για τον τόπο του, για όλη την Κρήτη και ιδιαίτερα για την γενέτειρά του, την Κίσαμο. Το παράστημα κι η θωριά ντου, ήταν ενός γνήσιου παλιού Κρητικού, βγαλμένο από τα βάθη των χρόνων. Μερακλής, γλεντιστής, τραγουδιστής, χορευτής, καλαμπουριτζής και πολύ ετυμόλογος, με γνήσια κρητική διάλεχτο, που τόσο λάτρευε. Ο Νικολής Εμμανουήλ Μαρεντάκης ήταν ένας άνθρωπος που θαύμαζα από μικρό παιδί, ήταν ένα πρότυπο για μένα, σαν άνθρωπος και σαν φυσιογνωμία... Καλοστραθιά σου ... Με ευλαβική εκτίμηση και αγάπη, συλλυπητήρια σε όλη την οικογένεια Νικολάου Εμμανουηλ Μαρεντάκη. 

 Χαρχαλιανα Κισσάμου, 

 18 Σεπτεμβρίου 2020 

 Αντώνιος Γεωργίου Μαρτσάκης

Ο ΜΟΥΣΤΑΚΟΔΕΤΗΣ

Γράφει ο Αντώνης Μαρτσάκης

Τον Μάιο του 2008 επισκέφτηκα τους Κρήτες στην Φλώριδα της Αμερικής για τις εορταστικές στους εκδηλώσεις προσκεκλημένος με την ιδιότητά μου σαν παραδοσιακός μουσικός. Εκεί γνώρισα  εκλεκτούς και αγαπητούς φίλους από το Σύλλογο Κρητών, ανάμεσα τους γνώρισα την Χανιώτικης καταγωγής Αρχόντισσα Ιωάννα Φραγκέδη. Μόλις μας σύστησαν με αγκάλιασε και με φίλησε με ενθουσιασμό και μου είπε τι ωραίο μουστάκι έχεις μπράβο σου. Που να φανταστώ ότι το βράδυ στο τραπέζι καλωσορίσματος που διοργάνωσε ο Σύλλογος Κρητών θα δεχόμουν από την κυρία Ιωάννα και την αδελφή της ένα Μουστακοδέτη. 
- Κάτσαμε με την αδελφή μου και σου φτιάξαμε ένα μουστακοδέτη, μου λέει, σαν κι αυτόν που φτιάχναμε στον πατέρα μας παιδιά στην Κρήτη.

Έτσι λοιπόν έφτασε στα χέρια μου ο πρώτος αυθεντικός μουστακοδέτης που από παιδί για κάποιο λόγο ήθελα να βρω .Τις πρώτες πληροφορίες τις έμαθα από τον Νικόλαο Εμμανουήλ Μαρεντάκη από το Καστέλι Κισάμου που από παιδί μου έλεγε μόλις κάμεις μουστάκι θα σου κάμω δώρο ένα μουστακοδέτη, έτσι λοιπόν όταν άφησα μουστάκι άρχισε να μου δίνει πληροφορίες επιπλέον για τον μουστακοδέτη. Στην Μουσική Σχόλη που διατηρώ στα Χανιά φέρνει την κόρη του ένας φίλος που διατηρεί κουρείο στην Αλμυρίδα Αποκορώνου στην κουβέντας μας απάνω γιατί έχει ένα μερακλίδικο μουστάκι, αναφέραμε τον μουστακοδέτη, μου ζήτησε να του πάω αυτόν που είχα για να φτιάξει για τον ίδιο και για κάποιους φίλους που κουρεύονται στο κουρείου του και έχουν το ίδιο μερακλήκι. Έτσι λοιπόν έφτιαξε αντίγραφο που χρησιμοποιεί ο ίδιος και οι μερακλήδες τις περιοχής. Με αυτό το γεγονός αποφάσισα να μοιραστώ μαζί σας κάτι που είναι σπάνιο στης μέρες μας το μουστακοδέτη που χρησιμοποιούσαν οι παλαιότεροι στο ύπνο τους για να μην χαλάει το μουστάκι και το πρωί να είναι φτιαγμένο έτοιμο. 

ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΦΕΣΙ

Μεγάλο θέμα προέκυψε στον τελευταίο κρητικό γάμο, σχετικά με το κόκκινο φεσάκι που φορούσε ο γαμπρός, κι αν ήταν παραδοσιακό και ταίριαζε στην κρητική η φορεσιά του.  Πλήθος "προσβολών" γράφτηκαν που οι περισσότερες δεν απαντήθηκαν επίσημα, ως και σήμερα που ο καταξιωμένος παραδοσιακός μουσικός μας Αντώνης Μαρτσάκης μου έστειλε μερικές φωτογραφίες με ένα μικρό κειμενάκι.

- Το σπαστό φεσάκι ήταν το επίσημο κάλυμμα κεφαλής των Κρητικών, το φορούσαν με φορά προς τα πίσω και ριγμένη την φούντα μπροστά στον ώμο. Το συναντούμε με πολλές μετατροπές ανά τους αιώνες, σκέτο ή με δέσιμο από έξω, με πέτσα ή σαρίκι ή κεφαλομάντηλο. Το χρώμα του είναι κόκκινο με μεταξωτή φούντα (θύσανο η κανονική ονομασία) φτιαγμένο από τσόχα χωρίς ραφή και μονοκόμματο.
Το έφτιαχναν σε κωνοειδές ξύλινο καλούπι σε δύο μεγέθη συνήθως, κάποιοι το παράγγελναν πιο μεγάλο πιο μακρύ, υπήρχαν βέβαια και με ραφή στα νεότερα χρόνια. Στα περισσότερα φέσια τους έβαζαν τα τελευταία χρόνια φόδρα από μέσα και σε ένδειξη πένθους το τύλιγαν από πάνω μαύρο τούλι ή κάτι παρόμοιο. Σε γκραβούρα που απεικονίζεται ο Γεώργιος Καντανολέων ή Λυσσογιώργης

από το Κουστογέρακο Σελίνου και αρχηγός της επανάστασης κατά των Ενετών 1527 παρατηρούμε το κάλυμμα της κεφαλής φεσάκι σπαστό με φούντα.
Την περίοδο του 1700 έως και το 1960 το φορούν οπλαρχηγοί και άρχοντες με τα σαλβάρια τους περήφανοι Κρήτες.
Στη Ρίμα του Δασκαλογιάννη αναφέρει ο Μπάρμπα Μπατζελιός "Φορεί φεσάκι λαχουρί με της χρυσές κλωνίτσες". Εκτός την πέτσα που φορούσαν η κεφαλομάντηλο ή σαρίκι και τα τελευταία χρόνια το πλεκτό ή πετσέτα ή τσουτσουλάτη πετσέτα ή κρουσομάντηλο και στην Κίσαμο έχουμε στα σπίτια μας άπειρες φωτογραφίες των προγόνων μας με σπαστό κόκκινο φεσάκι, απο τον Δημήτριο Κωνσταντουλάκη οπλαρχηγό Κισάμου 1866-1897 ως και τον Ιωάννη Νταγκουνάκη ή Νταγκουνόγγιαννη που ποζάρουν στο φακό του φωτογράφου της Κισάμου Ανυφαντάκη την δεκαετία του 1950.
Το ερυθρό κόκκινο φέσι φοριέται σε όλη την Ελλάδα είναι ελεύθερο είτε γέρνει προς το πλάι ή προς τα πίσω όπως των Κρητών, σε αντίθεση με το Μουσουλμανικό φέσι που είναι σκληρό και σταθερό.
Αντώνης Μαρτσάκης

Υ.Σ Σου στέλνω τα δικά μου φεσάκια παλιά και τα δύο το κόκκινο είναι είναι με μεταξωτή φούντα με κουμπιά χειροποίητα στην ένωση με το φεσάκι και το άλλο είναι με το πένθος μαύρο τούλι  της εποχής και μακριά φούντα και το καπότο του κατόχου που αναγράφεται η ημερομηνία κατασκευής στο πέτο 1930.

Νομίζω οτι θα απαντήθηκαν τα ερωτήματα ειδικά κάποιων "δύσκολων" ερευνητών που πιστεύουν οτι κληρονομήσαμε την φορεσιά μας και το φέσι απο τους Τούρκους.