ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΜΑΡΙΩΤΗΣ

Το λαμπρό επισκοπικό ναό του Αγίου Γεωργίου στο μικρό σήμερα χωριό Καμαριώτης στον ορεινό Μυλοπόταμο (σήμερα υπάγεται στο νομό Ηρακλείου), τον έκτισε ο Βυζαντινός άρχοντας Αλέξιος Καλλέργης για να δείξει τη δύναμή του μετά τη Συνθήκη που κατάφερε να υπογράψει με τους Βενετούς. Εκτός από το λαμπρό τοιχογραφικό διάκοσμο, που αποκαλύψαμε κάτω από από ασβέστη πριν μερικά χρόνια, ενδιαφέρον παρουσιάζει και ο γλυπτός διάκοσμος όπως το λαμπρό υστερογοτθικό θύρωμα από το νάρθηκα στον κυρίως ναό. Στο υπέρθυρο το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου ανάμεσα σε δυο

οικόσημα της οικογένειας Καλλέργη, δείχνει τη δηλωμένη αφοσίωσή του απέναντι στη Βενετία. Σε μια θα έλεγα απόκρυφη θέση στην αψίδα του ιερού βάζει το οικόσημο πάνω στο Βυζαντινό δικέφαλο αετό. Για να θυμίζει στους ντόπιους πως παρά την καλή σχέση του με τους Βενετούς, δεν παύει να είναι ένας από αυτούς και πως υπερασπίζεται τα συμφέροντά τους...
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΑΓΙΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΙΩΝΑΣ

Γιορτάζει σήμερα η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη "στο Γκιώνα", στα βάθη της όμορφης χερσονήσου της Σπάθας, κοντά στο χωριό Ροδωπού. Χιλιάδες κόσμος, παλιότερα με τα πόδια και μετά από μια πολύ δύσκολη πορεία, σήμερα άνετα με αυτοκίνητο, φτάνουν εκεί και διανυκτερεύουν. Δεν ξέρω γιατί, αλλά αποτελεί παλιά παράδοση να γίνονται εκεί δεκάδες βαφτίσεις παιδιών, μάλλον προς τιμή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου (Βαφτιστή). Στις πηγές της Βενετοκρατίας και στους χάρτες αναφέρεται σαν Aghios Ioanes sto Chiona.

 Από τις εργασίες έρευνας και αποκατάστασης που πραγματοποιήσαμε στη δεκαετία του 1990 σε συνεργασία με την ενορία Ροδωπού, διαπιστώσαμε ότι αρχικά υπήρχε ένας μικρός μονόχωρος ναός που επεκτάθηκε σταδιακά και γνώρισε αρκετές αλλαγές στο δάπεδό του.

Δυτικά του ναού δυο θολοσκέπαστοι χώροι, που ανήκουν σήμερα σε ιδιώτες, δείχνουν ότι λειτουργούσε ως μικρή μονή, όπως και άλλες στην απομονωμένη Σπάθα από το 14ο αιώνα.
Μιχ. Ανδριανάκης

ΜΕΓΑΛΗ ΔΕΥΤΕΡΑ, ΜΝΗΜΗ ΙΩΣΗΦ ΤΟΥ ΠΑΓΚΑΛΟΥ.

Μεγάλη Δευτέρα σήμερα, μνήμη του Ιωσήφ του Παγκάλου. Η περιπετειώδης ζωή του, με τη δικαίωσή του στο τέλος παρουσιάζεται σε αυτή την εξαίρετη εικόνα από τη Μονή της Κυρίας Οδηγήτριας, Γωνιάς Κισάμου. Τη ζωγράφισε το 1642 ο μοναχός Νείλος, ένας σημαντικός ζωγράφος, μάλλον αδελφός της Μονής, που έχει αφομοιώσει σε μεγάλο βαθμό δυτικές επιδράσεις, αξιοποιώντας ως εικονογραφικά πρότυπα φλαμανδικές χαλκογραφίες, έργα του Jean Sadeler. Σύμφωνα με τον κώδικα της Μονής ο αφιερωτής "Γεώργιος Κοκολίτζας έκαμεν το κάδρο Ιστορίας του Ιωσήφ του Παγκάλου και έδωσε 55 ριάλια να ζωγραφισθή" και για το λόγο αυτό "μνημονεύεται αιωνίως". Οι σκηνές αρχίζουν από πάνω δεξιά και συνεχίζονται προς τα κάτω με διάταξη "βουστροφηδόν", με την αναγγελία στον πατέρα του Ιωσήφ Ιακώβ του "θανάτου" του παιδιού του, την πώλησή του σε εμπόρους, τη μεταπώλησή του στον Πετεφρή και την περιπέτεια με τη γυναίκα του, τη φυλάκιση, την ερμηνεία των ονείρων του Φαραώ, τη λαμπρή εξέλιξή του στη συνέχεια στην αυλή του Φαραώ, τη συνάντησή του με τα αδέλφια του, το περιστατικό του χρυσού κυπέλλου, την αναγνώριση των δώδεκα αδελφών. Η διήγηση συνεχίζεται με την επιστροφή του Ιωσήφ, την ευλογία των παιδιών του από τον Ιακώβ και καταλήγει με το θάνατο και τη μεγαλοπρεπή ταφή του. Ένα εξαίρετο έργο με έντονες μανιεριστικές επιδράσεις, πλούσιο σε λεπτομέρειες και μικρογραφικές σκηνές από την καθημερινή ζωή, ενός ζωγράφου για τον οποίο γνωρίζουμε πολύ λίγα πράγματα. Από την ιδιαίτερα σημαντική Συλλογή εικόνων της Μονής Γωνιάς, που δείχνει διαχρονικά ένα πολύ υψηλό επίπεδο Παιδείας των μοναχών της.
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΠΕΡΙ ΜΟΝΗΣ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΣΠΑΘΑΣ

Στην απόλυτη ερημιά της Χερσονήσου Σπάθας, όπου τα μικρά μοναστήρια του Αγίου Ιωάννη στο Γκιώνα, του Αγίου Παύλου και του Αγίου Γεωργίου στις Μένιες, προκαλεί εντύπωση η καλή ποιότητα της ζωγραφικής, που δείχνει και το υψηλό μορφωτικό επίπεδο των μοναχών. Και το πρώτο στρώμα του 14ου αιώνα στον αρχικό ναό και το δεύτερο του 15ου αιώνα στην επέκτασή του, είναι έργα ικανών ζωγράφων σε ένα επίπεδο ανώτερο από το μέσο της περιοχής των Χανίων.
Τα έργα αυτά ωστόσο, που έγιναν με τόσες δυσκολίες και ασφαλώς δαπάνες, δεν τα σεβάστηκαν οι διάφοροι, που κατά καιρούς έφταναν στον έρημο αυτό τόπο και φαίνεται πως το θεωρούσαν σαν μεγάλο κατόρθωμα, άξιο να το απαθανατίσουν πάνω στις τοιχογραφίες. Εξηνταέξι χαράγματα από τους τοίχους του μικρού ναού, αντιγράφει ο καθηγητής Δημήτρης Τσουγκαράκης, που μαζί με την Ελένη Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη μας έδωσαν πέρισυ από τις εκδόσεις της Ακαδημίας Αθηνών το "Σύνταγμα (Corpus) Χαραγμάτων εκκλησιών και μονών της Κρήτης. Τα περισσότερα από οπουδήποτε αλλού. Γραμμένα στα Ελληνικά και κυρίως στα Λατινικά από διάφορους, αναφέρονται στην παρουσία τους εκεί είτε ως προσκυνητές, είτε ως λειτουργοί, είτε ως προσκυνητές, είτε ως ναυαγοί, ή σφουγκαράδες. Πολλές οι πληροφορίες σε ονόματα, επαγγέλματα και περιστατικά ανάμεσα στο 1514 και το 1608 κάνουν το ναό ακόμη πιο σημαντικό και μας καθησυχάζουν ότι δεν είμαστε μόνοι μας και ότι βανδαλισμοί γινόταν σε όλες τις εποχές. 

Μεταγράφω δυο χαρακτηριστικά χαράγματα, που περιέχονται στην πρώτη φωτογραφία, όπως ακριβώς είναι γραμμένα: " "Hic fuit antonio Gavalla de miser Zuane a di 17 Febrario 1591" (Εδώ βρέθηκε ο Αντώνιος Γαβαλάς γιός του κυρίου Ιωάννη στις 17 Φεβρουαρίου 1591) και "1553 εβρησκόμην/στον ναόν τον αγίων απο/στόλων Πέτρου και/ Παύλου ηθέλησα/εγώ Μανουήλ σκου/ταριότης δια να γρά/ψω".
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΠΑΥΛΟΥ ΣΠΑΘΑΣ....

Στα βάθη της χερσονήσου Σπάθας σε μια μαγευτική θέση δίπλα στη θάλασσα, σώζεται η μικρή μονή των αγίων Πέτρου και Παύλου. Ένα μονόχωρο εκκλησάκι, κτισμένο και τοιχογραφημένο σε δυο φάσεις κατά το 14ο και το 15ο αιώνα και δυο θολωτά κελιά, με λίγα θεμέλια και δυο μικρές στέρνες, δηλώνουν την ανθρώπινη παρουσία στην απομακρυσμένη αυτή περιοχή, όπου το αρχέγονο Κρητικό τοπίο διατηρείται απείραχτο. Απέναντι η χερσόνησος και τα νησιά της Άγριας και της Ήμερης Γραμβούσας. 

Στα χρόνια της Βενετοκρατίας οι Ορθόδοξοι μοναχοί ήταν μια από τις κύριες ομάδες αντίδρασης στον κατακτητή, με μεγάλη απήχηση στο ντόπιο πληθυσμό. Έτσι υποχρεωνόταν να ζουν σε απομονωμένες περιοχές, όπως είναι η ακατοίκητη και σήμερα χερσόνησος της Σπάθας. 
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΔΡΑΠΑΝΙΑΣ

Σχολιάζαμε προ ημερών ένα αρνητικό παράδειγμα επέμβασης στον περιβάλλοντα χώρο κάποιων μνημείων στη Κίσαμο, όπου επισημαίναμε την απουσία συνεργασίας μεταξύ των τοπικών φορέων και των αρμόδιων Υπηρεσιών. Είδαμε πόσο αταίριαστη ήταν η επέμβαση με τα μνημεία, αλλά και το χώρο γενικότερα. 

Να δούμε και κάποια παραδείγματα θετικά, όπου η συνεργασία του τοπικού Εκκλησιαστικού Συμβουλίου με την Αρχαιολογική Υπηρεσία, δημιούργησαν μια εντελώς θετική εικόνα πιστεύω για το ίδιο το μνημείο, το χωριό και τους ανθρώπους. 
Βλέπουμε το δίκλιτο ναό του Αγίου Νικολάου στο Δραπανιά Κισάμου, ένα ενδιαφέρον συγκρότημα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, που είχε υποστεί αρκετές αλλοιώσεις το ίδιο και ο περιβάλλων χώρος. Στην προκειμένη περίπτωση είχαμε μια άριστη συνεργασία με τον πατέρα Αλέξανδρο Φαντάκη, ενα δραστήριο και φωτισμένο κληρικό, με σημαντική δραστηριότητα στον τόπο του.

Στο ναό είχε προστεθεί ένα ογκώδες τσιμεντένιο καμπαναριό, στη θέση ενός απλούστερου, που κατεδαφίστηκε, το οποίο είχε αρχίσει να παρουσιάζει προβλήματα. Ο περιβάλλων χώρος επίσης είχε διαμορφωθεί με ένα αταίριαστο για τον όμορφο οικισμό τρόπο. Αφού "τα είπαμε", κάναμε πρώτα τις αναγκαίες επεμβάσεις στον ίδιο το ναό και στη συνέχεια στον περιβάλλοντα χώρο. Καθαιρέθηκε το νέο καμπαναριό και ανακατασκευάστηκε στη θέση του το δίλοβο με στοιχεία, που σωζόταν είτε επιτόπου, είτε σε άλλους ναούς της Κισάμου. Στο τέλος βρέθηκε η χρηματοδότηση και έγινε και η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. 
Παράλληλα συντηρήθηκε και το αξιόλογο "νεοκλασικό" τέμπλο και αναδείχθηκε το εσωτερικό του ναού. Δέστε τις φωτογραφίες και κάντε τις συγκρίσεις με περιπτώσεις που ξέρετε, όπου η αυθαιρεσία βασιλεύει. Στη συνέχεια συνεργαστήκαμε και στην αποκατάσταση ενός βυζαντινού ναού, που ήταν κτισμένος πάνω σε Ρωμαϊκό Λουτρό. Ζημιώθηκε κανείς από αυτή τη συνεργασία; Εσείς τι λέτε;
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΛΟΥΣΑΚΙΕΣ

 Πήγα να δω μια σημαντική βυζαντινή εκκλησία σε ένα χωριό, που είχαν κάμποσα χρόνια να πάω. Και, ομολογώ, έμεινα κατάπληκτος από το έργο "αρχιτεκτονικής" που αντίκρισα, σχεδόν απάνω στο μνημείο. Μια "πολυσκάλα" πολυτελέστατη, που "ανέβαινε στον ουρανό" και μετά "κατέβαινε πάλι στη γη", για να εξυπηρετήσει τις δυο εκκλησίες, που υπήρχαν εκεί, την παραμελημένη βυζαντινή και την εντυπωσιακή νεότερη, και κάποιο υποθέτω πολιτιστικό κέντρο. Δεν ξέρω ποιος δημιουργικός νους σκέφτηκε αυτή τη γκλαμουριά της ταλαιπωρίας, αν τη μελέτη την επιδότησαν ο τσιμεντάς εργολάβος, ή ο πλακάς, τέτοιο πράμα πάντως είχα χρόνια να δω. Πέρα από την παρανομία να κατασκευάσουν αυτό το αχρείαστο τέρας δίπλα σε βυζαντινό μνημείο (επέμβαση σε αρχαίο χωρίς την άδεια της αρμόδιας Υπηρεσίας), πέρα από τους αχρείαστους τόνους του τσιμέντου, πέρα από την αταίριαστη σε ένα συμπαθητικό οικισμό της υπαίθρου "αρχιτεκτονική", υπάρχουν και μερικά πρακτικά πράγματα, όπως το να έχει κανείς κάποια ηλικία, ή να είναι ανάπηρος και να του λες "ανέβα τούτη τη σκάλα". Και δεν το λέω αυτό για τον εαυτό μου γιατί εγώ έκανα κάτι απλό, όπως για αρκετούς αιώνες έκαναν οι κάτοικοι του χωριού. Πήγα από το (ένα από τα δυο) μέρος πρόσβασης, όπου οι κλίσεις ήταν ομαλές. 

Θα με ρωτήσει κάποιος "μήπως δεν υπήρχε άλλη λύση; Μήπως τους αδικείς τους ανθρώπους, που το σκέφτηκαν;". Και λύσεις καλύτερες αισθητικά και πιο "ξεκούραστες" υπήρχαν και τα δυο μνημεία (και το βυζαντινό και το νεότερο) θα αναδείκνυαν και θα προστάτευαν και χρήματα πολλά θα γλίτωναν. Θα με ξαναρωτήσει κανείς "και πως θα μπορούσε να γίνει αυτό το "θαύμα;". Και πάλι θα σας απαντούσα "αν, όπως είχαν υποχρέωση καταρχήν το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο και στη συνέχεια ο αρχιτέκτονας που (αν) το σχεδίασε, ρωτούσαν την αρχαιολογική υπηρεσία, θα τους έλεγαν τουλάχιστον τρεις άλλες πρακτικές και αισθητικά σωστές και φτηνές λύσεις κατάλληλες για όλους τους ανθρώπους, που για οποιονδήποτε λόγο επισκέπτονται το χώρο". Δεν θα κατονομάσω το χωριό, ελπίζω μόνο να κάνουν το σωστό στη βυζαντινή εκκλησία και να μη συνεχίσουν να αυθαιρετούν. Αρκετά έχουν κάνει και στο ίδιο το μνημείο. Και αν το αναφέρω, το κάνω επειδή τα "έργα" αυτά έγιναν την εποχή, που είχα την ευθύνη προστασίας των μνημείων. Λέω όμως καθαρά πως δε ρώτησαν κανένα, όπως είχαν υποχρέωση.
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ ΣΤΟΥΣ ΓΙΑΝΝΗΔΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΙΩΑΝΝΕΣ.

Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας κάποιοι χριστιανοί είχαν στην παρέα τους ένα πλούσιο τουρκοκρητικό. Περνούσαν καλά, γλεντούσαν μαζί, ήταν αυτό που λέμε κολλητοί. Μια μέρα του λένε:
-Μουσταφά, εμείς σε καλούμε στα σπίθια μας όντε -ν- εορτάζομε, εσύ όμως....
-Κι ήντα να κάμω μωρέ κοπέλια, απού δεν έχει η πίστη μας εορτές;
Το σκέφτηκαν οι άλλοι (το είχαν ήδη σχεδιάσει) και του λένε:
-Να σε βαφτίσομε χρισθιανό, να εορτάζεις και συ.
Προβληματίστηκε ο Μουσταφάς, το καλοσκέφτηκε, δεν ήθελε να χάσει την καλή παρέα και στο τέλος δέχτηκε. τον βάφτισαν λοιπόν και τον έβγαλαν Γιάννη. Στις 6 του Ιανουαρίου, του λένε:
-Αύριο Γιάννη είναι του Άι Γιάννη του Βαφτιστή, μόνο ξιά σου.
Άρχοντας ο Γιάννης, έσφαξε οζά από το κοπάδι του ετοίμασε ένα πλούσιο τραπέζι, οι φίλοι καλοπέρασαν.
Στις 14 του Γενάρη του λένε:
-Γιάννη, αύριο είναι του Άι Γιάννη του Καλυβίτη και θάρθουμε να σου ευχηθούμε.
Ετοιμάζει ο Γιάννης πάλι τραπέζι.
Στις 26 του Γενάρη του λένε:
-Γιάννη, αύριο είναι του άι Γιάννη του Χρυσοστόμου.
Πάλι τραπέζι ο νεοφώτιστος.
Στις 23 του Φλεβάρη πρώτη και δεύτερη εύρεση της κεφαλής του Ιωάννη του Προδρόμου, 30 Μαρτίου Ιωάννη της Κλίμακος, 8 Μαϊου του Θεολόγου, Γέννηση Προδρόμου, Αποτομή Προδρόμου, του Ιωάννη του Δαμασκηνού, ξανά του Χρυσοστόμου, του Ιωάννη του Ελεήμονα, τρίτη Εύρεση κεφαλής Προδρόμου, Ιωάννη του Ρώσου, Ιωάννη, Ιωάννη, κάθε φορά ο Γιάννης πλουσιοπάροχο τραπέζι, οι φίλοι να τρώνε και να πίνουν. 
Κάποια στιγμή διαπίστωσε το κοπάδι του να λιγοστεύει επικίνδυνα. Λίγο πριν βαρέσει κανόνι, ζήτησε από τους φίλους του να του δείξουν τον άγιο του. Τον πήγαν σε μια εκκλησία και του έδειξαν την εικόνα του Προδρόμου, ξυπόλυτου, ισχνού, ντυμένου με το τρίχινο ρούχο. Το βλέπει ο Γιάννης και λέει.
-Ετσά πήγετε να με καταντήσετε και μένα μωρέ ρωμιοί; Όι, Μουσταφά με λένε πάλι...

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΡΟΥΣΦΕΤΙΑ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ

ΠΡΙΝ

 Το 1903 με Νόμο της Κρητικής Πολιτείας παραχωρήθηκαν οι βενετσιάνικες οχυρώσεις των Χανιών στο Δήμο για κατεδάφιση και αξιοποίηση του ελεύθερου χώρου που θα προέκυπτε. Στα χρόνια που ακολούθησαν, άλλα τμήματα κατεδαφίστηκαν, άλλα καταχώθηκαν, άλλα βρέθηκαν με μυστηριώδη τρόπο στα χέρια ιδιωτών και ανοικοδομήθηκαν, χωρίς ποτέ να αλλάξει το ιδιοκτησιακό καθεστώς (δημόσια-δημοτική ιδιοκτησία), που δε μπορούσε να αλλάξει. Πως έγινε αυτό; Αξίζει τον κόπο να το ψάξει κανείς για να βρει με ποιο τρόπο τα πάντα γίνονται στην Ελλάδα. Η πιο πρόσφατη και πιο χαρακτηριστική περίπτωση ήταν τα αναχώματα, που μέχρι πριν μερικές δεκαετίες παράγοντες του Δήμου τα παραχωρούσαν για να φυτέψουν κάποιοι φτωχοί, ή "φτωχοί", κήπους. Αυτοί φύτευαν αυθαίρετα σπίτια, χωρίς κανείς άλλος εκτός από την Αρχαιολογική Υπηρεσία να αντιδρά.

ΜΕΤΑ

 Όταν κάποτε η υπόθεση είχε παραγίνει, αποφασίστηκε να κτιστούν από το κράτος διαμερίσματα για να μεταστεγαστούν οι "τρωγλοδύτες", όπως τους έλεγαν. Ένας μεγάλος αριθμός από αυτούς βρέθηκε με διαμέρισμα, χωρίς να παραδώσει και το δημοτικό ακίνητο στον ιδιοκτήτη, ως όφειλε. Πολλοί μάλιστα τα νοίκιασαν σε μετανάστες. Χρειάστηκε να υπάρξει ένας μακροχρόνιος δικαστικός αγώνας από την προηγούμενη δημοτική αρxή για να εκκενωθούν και στη συνέχεια να κατεδαφιστούν από το Γραφείο Τειχών του ΤΔΠΕΑΕ. Έμεινε το κτήριο του Ρωσικού Στρατώνα και λίγες ιδιοκτησίες, για τις οποίες δεν έχουν τελεσιδικήσει οι αποφάσεις. Αυτά για να καταλάβουμε γιατί το ελληνικό κράτος και η αυτοδιοίκηση έχουν αυτά τα χάλια, αφού δεν προστατεύουν την ιδιοκτησία τους για χάρη των ψηφαλακιών. Μήπως είναι δικά τους;

TO TZAMI TOY KIOYTSOYK XASAN

Το τζαμί του Κιουτσούκ Χασάν, ή Γιαλί Τζαμισί είναι ένα εμβληματικό μνημείο της παλιάς πόλης των Χανιών στην πιο επίκαιρη θέση του παλιού Λιμανιού. Το 1964 σωζόταν ακόμη ακέραιο, μέχρι που κάποιοι παράγοντες της πόλης αποφάσισαν να το "εξωραΐσουν" και να το μετατρέψουν σε λιμενικό περίπτερο. Για το σκοπό αυτό κάλεσαν τον καθηγητή της Αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο της Θεσσαλονίκης Πάτροκλο Καραντινό, ο οποίος ανέλαβε ευχαρίστως την ανάπλαση του μνημείου, κουτσουρεύοντάς το και προσθέτοντας πάνω του τη "δική του πινελιά". Και αυτό σε μια εποxή, που ήταν σε ισχύ η Χάρτα της Βενετίας και άλλοι εθνικοί και διεθνείς κανόνες για τη συμπεριφορά μας απέναντι στα μνημεία. 
Ο μιναρές έχει κατεδαφιστεί από τη δεκαετία του 1930, σώζεται όμως η νότια πτέρυγα, η περίκλειστη αυλή, που έχει στεγαστεί με κεραμίδια για να στεγάσει το φυλάκιο και τις αποθήκες του Αρχαιολογικού Μουσείου, που μέχρι πριν λίγα χρόνια στεγαζόταν εκεί.

Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΠΡΕΒΕΛΗ

 Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης
Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, πιο γνωστή σαν Μονή Πρέβελη (Πίσω Μοναστήρι), από το όνομα της οικογένειας των κτητόρων, είναι μια από τις τελευταίες, που κτίστηκαν στην Κρήτη, λίγα χρόνια πριν από την κατάληψή της από τους Τούρκους. Είναι μεγάλη η προσφορά της στους αγώνες των κρητικών εναντίον των Τούρκων, αλλά και πρόσφατα κέντρο αντίστασης κατά των Γερμανών και διαφυγής προς τη Μέση Ανατολή (βλέπε Μ.Ανδριανάκη, "Ιερά Μονή Πρέβελη", Ρέθυμνο 1998). Τα προηγούμενα χρόνια, σε στενή συνεργασία με τη μονή η 28η (αρχικά 13η) ΕΒΑ πραγματοποίησε εκτεταμένες εργασίες αποκατάστασης του μνημείου και συντήρησης των σημαντικών σε ποιότητα και αριθμό εικόνων και κειμηλίων της, που δείχνουν ότι, παρά την απομόνωσή της, υπήρξε ένα πολύ σημαντικό καλλιτεχνικό κέντρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, όταν πολλοί υποστήριξαν ότι η καλλιτεχνική παραγωγή στο νησί είχε υποβαθμιστεί πλήρως. Ανάμεσα στις εικόνες το "παλλάδιο" της Μονής, η λατρευτική του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, σωζόταν σε πλήρη αφάνεια από τη μακροχρόνια έκθεση στη λατρεία με τους καπνούς από τα κεριά και το λιβάνι. Η συντήρησή της από το συντηρητή Απόστολο Θεοδωρακόπουλο με την επίβλεψή μου, ανέδειξε ένα πολύ σημαντικό έργο της όψιμης Κρητικής Σχολής στις αρχές του 17ου αιώνα, που αντιγράφει ένα εξαίρετο Παλαιολόγειο πρότυπο, χαμένο σήμερα.

*Η εικόνα του Θεολόγου πριν και μετά τη συντήρηση. Πρόκειται για έργο ενός πολύ ικανού ζωγράφου του πρώτου μισού του 17ου αιώνα, που αντιγράφει εξαίρετο παλαιολόγειο πρότυπο. Ο εικονογραφικός τύπος διαφέρει από το συνηθισμένο, αφού ο ευαγγελιστής γράφει το ευαγγέλιο του σε ειλητό, αντί για κώδικα. Στο ειλητό χαμηλά εικονίζεται το οικόσημο της οικογένειας των Καλλεργών πάνω σε δικέφαλο αετό. Το κάτω μέρος της εικόνας είναι σε πρόσθετο ξύλο. Το πίσω μέρος της κεφαλής, ο αετός με το μελανοδοχείο και το από στιλβωτό χρυσό φόντο στο τμήμα αυτό, αποτελούν επισκευές των μέσων του 18ου αιώνα, που αποδίδω στον πολύ ικανό τοπικό ζωγράφο Μιχαήλ Πρέβελη.

ΑΦΙΞΗ ΥΠΑΤΟΥ ΑΡΜΟΣΤΗ ΚΡΗΤΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΖΑΪΜΗ.

Η επανάσταση του Θερίσου οδήγησε στην απομάκρυνση του πρίγκηπα Γεωργίου από τη θέση του Ύπατου Αρμοστή της ημιαυτόνομης Κρητικής Πολιτείας, λόγω της αυταρχικής του συμπεριφοράς και της απροθυμίας του να προωθήσει το θέμα της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα. Στη θέση του ορίστηκε ο Έλληνας πολιτικός Αλέξανδρος Ζαϊμης, ο οποίος έφτασε στην πρωτεύουσα της Κρήτης στις 25 Σεπτεμβρίου 1906. 
Η χαρακτηριστική φωτογραφία από την υποδοχή με ενθουσιώδεις πολίτες και ελληνικές σημαίες δείχνει το κλίμα της εποχής. Δείχνει παράλληλα και τον τρόπο αποβίβασης από τα πλοία στο λιμάνι των Χανιών, όταν αυτά κατάφερναν-λόγω μεγέθους και καιρικών συνθηκών-να μπουν μέσα στο μικρό και άβολο ως προς την είσοδό του λιμάνι. Να θυμίσουμε ότι για να επιτευχθεί η μεταφορά του λιμανιού στον από κάθε άποψη κατάλληλο Κόλπο της Σούδας μόλις στα μεταπολεμικά χρόνια, ακόμη πληρώνουν οι επιβάτες των υπερσύγχρονων πλοίων "λεμβουχικά δικαιώματα" στους απόγονους της ισχυρής συντεχνίας των τότε λεμβούχων.

Συνέχεια της προηγούμενης φωτογραφίας με την άφιξη του τρικάτατρτου πλοίου είναι και αυτή με την αποβίβαση του Ζαϊμη, που δημοσιεύω, έργο του Περικλή Διαμαντόπουλου. Το νέο Ύπατο Αρμοστή υποδέχονται οι πολιτικοί παράγοντες και κάποιοι από τους παλιούς αγωνιστές,οι οποίοι δικαιωματικά δε λείπουν από καμιά τέτοια εκδήλωση. Ανάμεσά τους οι θρησκευτικοί ηγέτες, από τους οποίους αναγνωρίζεται ο ραβίνος Εβλαγόν με την άσπρη γενειάδα. Πιο πίσω οι επικεφαλής των ξένων στρατευμάτων, που πλαισιώνουν την υποδοχή, χαιρετούν με αποκάλυψη της κεφαλής. 
 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η απεικόνιση στο βάθος δεξιά του επιθαλάσσιου προμαχώνα του Αγίου Νικολάου του Μώλου, ο οποίος σωζόταν τότε ακέραιος. Με το συγκεκριμένο μνημείο, τις πρόσφατες περιπέτειές του και την προοπτική του, θα ασχοληθούμε προσεχώς.....

XANIA 1609 by ANGELO ODDI

Η πόλη των Χανιών από τον Angelo Oddi (1609). Γύρω από την τειχισμένη και με λεπτομέρειες εικονιζόμενη ακρόπολη (το Καστέλι), υπάρχουν οι μονές του Αγίου Νικολάου των Δομινικανών και του Αγίου Φραγκίσκου των Φραγκισκανών. Αυτή μπορούμε να πούμε πως ήταν η εικόνα της πόλης κατά το 14ο και εν μέρει το 15ο αιώνα, πριν αναπτυχθούν γύρω από την ακρόπολη οι "εξώβουργοι". Αποτέλεσμα αυτής της σταδιακής επέκτασης, ήταν η νέα οχύρωση της πόλης κατά το 16ο αιώνα, η ανέγερση των δυο συγκροτημάτων των 17 και 5 νεωρίων, της σειράς των κτισμάτων με την Porta Colombo και της κρήνης στη συνεχόμενη πλατεία, που απεικονίζονται από τον Oddi.

Λεπτομέρεια του προηγούμενου χάρτη με απεικόνιση της περιτειχισμένης ακρόπολης Καστέλι. Διακρίνεται το επισκευασμένο πρωτοβυζαντινό τείχος με τους πύργους του και τις δυο πύλες στις άκρες του κεντρικού δρόμου Corso (σημερινή οδός Κανεβάρω), που διασχίζει την ακρόπολη. Διακρίνεται καθαρά ο καθεδρικός ναός (Duomo), το "παλάτι" του Ρέκτορα στη βορειοδυτική γωνία του τείχους και ένας μεγάλος αριθμός από μέγαρα των ευγενών βενετσιάνικων οικογενειών, που ζούσαν από το 1252 μέσα στο Καστέλι. Σημαντικό στοιχείο, που επιβεβαιώνει την ύπαρξη της τάφρου, την οποία αποκαλύψαμε πρόσφατα, είναι η γέφυρα που απεικονίζεται στην ανατολική πλευρά του τείχους (διασταύρωση Κανεβάρω και Δασκαλογιάννη).

Η δεύτερη απεικόνιση της πόλης των Χανιών από τον Oddi, από τη βόρεια πλευρά, είναι σαν να έγινε από ένα εντελώς διαφορετικό χέρι, χωρίς γνώση της προοπτικής. Με τη βία αναγνωρίζονται οι προμαχώνες και η πλατεία στο λιμάνι, ενώ και η θέση των ψηλών καμπαναριών δεν είναι σωστή Ολόκληρη η πόλη είναι γεμάτη από μάλλον τυποποιημένα διώροφα, πλατυμέτωπα κεραμοσκεπής κτίσματα, που δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα, όπως και το ισχυρό πρωτοβυζαντινό τείχος, που εικονίζεται. Η απεικόνιση είναι φανταστική και μάλλον κακότεχνη σε μεγάλο βαθμό.
Μιχάλης Ανδριανάκης

ΚΑΘΕΔΡΙΚΟΣ ΝΑΟΣ ΕΙΣΟΔΙΩΝ

Γράφει ο Μιχάλης Ανδριανάκης
Γιορτάζει σήμερα ο καθεδρικός ναός των Εισοδίων στα Χανιά, που συμπληρώνει επίσης 150 χρόνια λειτουργίας. Άρχισε να κτίζεται ένα χρόνο μετά την έκδοση του Χατ-ι-Χουμαγιούμ (1856) στη θέση παλιάς εκκλησίας, που είχε μετατραπεί σε σαπωνοποιείο και ανήκε στο γνωστό Μουσταφά Ναϊλή Πασά, ο γιος του οποίου Βελή πασάς τον παραχώρησε στη Χριστιανική Κοινότητα Χανίων μαζί με ένα χρηματικό ποσό. Είναι κτισμένος στον αρχιτεκτονικό τύπο της τρίκλιτης βασιλικής με ραδινές αναλογίες, που μαζί με το υψηλό καμπαναριό ανταγωνίζεται τους μιναρέδες της πόλης. Μέχρι τότε ως καθεδρικός ναός των Χανίων χρησιμοποιούνταν οι Άγιοι Ανάργυροι στη μουσουλμανική συνοικίας της Σπλάντζιας. Τα αρχιτεκτονικά του στοιχεία συνδέονται με την παράδοση της όψιμης Βενετοκρατίας, που είχαν επικρατήσει στην αρχιτεκτονική παράδοση του τόπου. Ο εσωτερικός του διάκοσμος διασώζεται ακέραιος και δίνει το πολύ καλό καλλιτεχνικό επίπεδο της περιόδου αυτής στην περιοχή των Χανίων στους τομείς της ζωγραφικής, της ξυλογλυπτικής και της αργυροχοΐας  Ανάμεσα στους καλλιτέχνες περιλαμβάνεται ο ιερέας Γεώργιος Καλλιτεράκης, ο "τελευταίος εκπρόσωπος της Κρητικής Σχολής" Ρεθεμιώτης Αντώνιος Βεβελάκης και ο εξαίρετος ζωγράφος Δημήτρης Κοκότσης (1925). Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αφιερωτικές επιγραφές, που δείχνουν ότι στο σύνολό της η τοπική κοινωνία μέσα από τα συνάφεια τις ομάδες από άλλες περιοχές της ώρας, επαγγελματίες, απλοί πολίτες, αφιέρωσαν ό,τι καλύτερο στο νέο καθεδρικό τους ναό.

ΑΓΙΑ ΕΙΡΗΝΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΣΗΜΕΡΑ

Στις πανέμορφες πλαγιές της Σούγιας, σε ένα "μπαλκόνι" προς το Λυβικό Πέλαγος, σώζεται ο μικρός, μονόχωρος με τρούλο ναός της Αγίας Ειρήνης. Τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά μας οδηγούν στη χρονολόγηση στα τέλη του 13ου αιώνα και συνδέονται περισσότερο με την παράδοση της Ελλαδικής Σχολής, αντίθετα με ότι συμβαίνει γενικότερα στην Κρήτη, όπου κυριαρχεί η αρχιτεκτονική παράδοση της Κωνσταντινούπολης. Το 2008, με τη χρηματοδότηση ενός ιδιώτη, πραγματοποιήθηκαν από την 28η ΕΒΑ εργασίες αποκάλυψης από τους ασβέστες του τοιχογραφικού διακόσμου, που θα πρέπει να είναι έργο του γνωστού και δραστήριου ζωγράφου της δυτικής Κρήτης Θεόδωρου-Δανιήλ Βενέρη. 

ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΗΣ ΓΡΑΜΒΟΥΣΑΣ

Το κάστρο χτίστηκε πάνω σε απότομο ύψωμα τηε νησίδας Ήμερη Γραμβούσα, στην άκρη της ομώνυμης χερσονήσου, για να προστατέψει το μικρό φυσικό λιμάνι που υπάρχει στο χώρο, στα πλαίσια ενός ευρύτερου σχεδιασμού οχύρωσης της Κρήτης στα τέλη της Βενετοκρατίας.
Άρχισε να κτίζεται το 1584 πάνω σε σχέδια και υπό την επίβλεψη του Latino Orsini. Το σχήμα του φρουρίου είναι ακανόνιστο τρίπλευρο με τείχη και προμαχώνες από τις τρεις πλευρές, ενώ από τη βόρεια καλύπτεται από τα από το μα απροσπέλαστα βράχια.
Η προστατευόμενη πύλη είναι στην ανατολική πλευρά και οδηγεί μέσα από θολωτή στοά στο εσωτερικό του φρουρίου. Στον εκτεταμένο χώρο του βρίσκονται υπόγειες δεξαμενές που συγκέντρωναν τα νερά της βροχής, θεμέλια κτιρίων, ο ναός του Ευαγγελισμού και η πυριτιδαποθήκη, που μετατράπηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σε τζαμί.
Το φρούριο παραδόθηκε με προδοσία στους Τούρκους το 1692 και παρέμεινε στην κατοχή τους μέχρι τα χρόνια της επανάστασης του 1821, απότε καταλήφθηκε από επαναστάτες και χρησιμοποιήθηκε ως ασφαλές κέντρο θαλάσσιων επιδρομών, αλλά και πειρατίας. Ανακαταλήφθηκε από τους Τούρκους και παρέμεινε σε πλήρη ερείμωση μέχρι τα τελευταία χρόνια, που έρχισαν εργασίες αξιοποίησής του από το Υπουργείο Πολιτισμού.
Το φρούριο είναι κτισμένο πάμω σε ένα απότομο, επίπεδο ύψωμα με μοναδική πρόσβαση από την ανατολική πλευρά, όπου διαμορφώνεται ένα ελικοειδές μονοπάτι. Το σχήμα του είναι ελλειψοειδές και προσαρμόζεται στη διαμόρφωση του εδάφους με εναλλαγή ευθύγραμμων τμημάτων τείχους και μικρών προμαχώνων, στους οποίους οδηγούν κεκλιμένα λιθόστρωτα. Λόγω της απότομης διαμόρφωσης, το τείχος διακόπτεται στη βορειοανατολική πλευρά. Η κύρια είσοδος προστατεύεται από προ?.και από μια θολωτή στοά γίνεται η είσοδος στο εσωτερικό του φρουρίου, όπου οδηγεί ένα κεκλιμένο επίπεδο. Στο χώρο του φρουρίου σώζονται δυο μεγάλες, θολοσκέπαστες δεξαμενές, που συγκεντρώνουν τα νερά της βροχής από τα λιθόστρωτα. Από τα υπόλοιπα κτίσματα σώζονται ο ναός του Ευαγγελισμού και η πυριτιδαποθήκη, ενώ διακρίνονται τα θεμέλια των στρατώνων, του διοικητηρίου και των άλλων εγκαταστάσεων. Τα τείχη είναι κτισμένα από τοπικό ασβεστόλιθο, εκτός από το cordone, που είναι αποτελείται από λαξευτούς ψαμμίτες.
Μιχάλης Ανδριανάκης