Της Στέλλας Μαρινάκη
Όπως αναφέρθηκε και στα προηγούμενα άρθρα, το «Ουκρανικό ζήτημα» είναι ένα σύνθετο γεωπολιτικό θέμα που χρονολογείται από τον 17ο αι. με τοπικές πολεμικές συρράξεις, με πολιτικές διαμάχες, με καταπατήσεις εδαφών, με καταστροφές περιοχών και πολλά ανθρώπινα θύματα. Αλλά και με μια αέναη προσπάθεια «ρωσοποίησης» εκ μέρους των Ρώσων και «απορωσοποίησης»-ανεξαρτησίας εκ μέρους της Ουκρανίας.
Ύστερα μάλιστα από τα γεγονότα των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αι και τον 3ο κατά σειρά Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877, που έληξε με την στρατιωτική και διπλωματική ήττα και απομόνωση της Υψηλής Πύλης του Σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ Β’, επεβλήθησαν βαριές κυρώσεις (η Τουρκία έχασε τα εδάφη της στα βαλκάνια) με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου του 1878, επί τσάρου Αλεξάνδρου Β΄. Τότε εκδηλώθηκε και η αφύπνιση του Ουκρανικού εθνικισμού. Την ίδια περίοδο ξεκίνησε και η συνεργασία των βαλκανικών χωρών που υποστήριζε ο Τσάρος και επεδίωκαν ανεξαρτησία από την Αυστροουγγαρία.
Ο 20ος αι. έδειξε από την αρχή του πως έφερνε μεγάλες περιπέτειες για την πολύπαθη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας. Η κρίση που οδήγησε στη δολοφονία του Αρχιδούκα Φερδινάνδου στο Σεράγεβο στις 28 Ιουνίου 1914, από Σερβο-Βόσνιο εθνικιστή, στάθηκε η αφορμή για την έναρξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η κρίση στη Ρωσία έκτοτε ήταν ορατή. Ο τσάρος Νικόλαος Β’, ύστερα από στρατιωτικές ήττες, παραιτήθηκε τον Φεβρουάριο του 1917 και ο Αλεξάντερ Κερένσκι σχημάτισε την πρώτη Ρεπουμπλικανική κυβέρνηση αστικού χαρακτήρα1.
Το «Ουκρανικό» ζήτημα έκανε για άλλη μια φορά την εμφάνισή του, την περίοδο της κατάρρευσης της κραταιάς ως τότε Ρωσικής τσαρικής αυτοκρατορίας και την έναρξη της επανάστασης των Μπολσεβίκων το 1917, που έμελλε να ανατρέψει τον ρου της ιστορίας.
Με την επικράτηση των μποσλεβίκων και την δολοφονία του Τσάρου, οι Ουκρανοί συγκρότησαν ένα άτυπο Κοινοβούλιο στο Κίεβο (Κεντρική Ράντα), με αρχηγό τον Μιχαήλ Χρουσέφσκι και μετά έκαναν την εμφάνισή τους οι πρώτες αυτονομιστικές ομάδες που ανακήρυξαν την Εθνική Ουκρανική Δημοκρατία με δική της σημαία και εθνόσημο. Μάλιστα, το 1918 οι μπολσεβίκοι ανακήρυξαν με τη σειρά τους την «Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Ουκρανίας» στο Χάρκοβο. Η νέα αυτή κρατική οντότητα προσχώρησε στην ΕΣΣΔ το 1922.
Η περίοδος της επικράτησης των επαναστατών κομμουνιστών και της πολιτικής που ακολούθησαν ήταν οδυνηρή τόσο για τους Ουκρανούς όσο και για τους Έλληνες των Παρευξείνιων περιοχών. Εκτός από τις αιματηρές επιθέσεις των αντιμαχόμενων ιδεολογικά και πολιτικά ομάδων, εκτός από την κολεκτιβοποίηση της γης τους, την απαγόρευση της εθνικής του γλώσσας και το κλείσιμο των σχολείων τους είχαν να αντιμετωπίσουν και τις διώξεις του Στάλιν2 ήδη από το 1920.
Αξίζει να αναφερθεί ότι τον Ιούλιο του 1919 η κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου ενέκρινε την πίστωση 20.000.000 δραχμών για την περίθαλψη και τον σταδιακό επαναπατρισμό των Ελλήνων του Καυκάσου. Υπεύθυνος της επιτροπής του Υπουργείου Περιθάλψεως ορίστηκε ο μεγάλος μας Κρητικός συγγραφέας Νίκος Καζαντζάκης. Μαζί με τους συνεργάτες του ανέλαβαν με επιτυχία το δύσκολο έργο της εγκατάστασης 150.000 Ελλήνων του Πόντου στην Ελλάδα (σε Μακεδονία και Θράκη)3.
Ο μεγάλος λιμός του 1932-’33, που θεωρήθηκε από τους περισσότερους ιστορικούς ως οργανωμένος από τους Ρώσους, είχε ως αποτέλεσμα να στοιχίσει τη ζωή σε 11-16 εκατομμύρια Ουκρανούς! Θεωρήθηκε επίσημα ως γενοκτονία (Γολοντομόρ) και αναγνωρίστηκε αργότερα από πολλές άλλες χώρες (στις 28 Νοεμβρίου 2006). Αναμφισβήτητα, το τραγικό αυτό γεγονός με τον θάνατο τόσων αθώων ανθρώπων γιγάντωσε το μίσος των Ουκρανών για τους Ρώσους. Θύματα του λιμού ήταν και πάρα πολλοί Έλληνες.
Οι διώξεις κατά των Ελλήνων στη Σοβιετική Ένωση:
Το Σοβιετικό κράτος, ήδη από τη σύστασή του, αντιμετώπισε τους Έλληνες πολίτες του ως εχθρούς, ως αντεπαναστάτες, ως προδότες και πράκτορες του καπιταλισμού. Η ατυχής εκστρατεία στην Ουκρανία του 1919 έδωσε την αφορμή στον Λένιν να κρατήσει εχθρική στάση προς την Ελλάδα και να συνεργαστεί ανοικτά με το καθεστώς του Κεμάλ. Μία από τις συνέπειες των διώξεων των μπολσεβίκων ήταν να δημιουργηθεί προσφυγικό ρεύμα Ελλήνων ομογενών της Ουκρανίας προς την Ελλάδα. Η υποδοχή τους στην Ελλάδα δεν ήταν πάντοτε θετική. Η Ελλάδα ως δέσμια της Αγγλο-Γαλλικής πολιτικής δεν τόλμησε να ασκήσει πιέσεις προς τους συμμάχους και να διεκδικήσει την προστασία των ελληνικών πληθυσμών στην Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ν. Ρωσίας.
Η αρνητική έκβαση της μικρασιατικής εκστρατείας κρίθηκε σε μεγάλο βαθμό από την υποστήριξη των Μεγάλων Δυνάμεων προς τον Κεμάλ. Κομβικό γεγονός αποτελεί η υπογραφή του συμφώνου Φιλίας και Αδελφότητας μεταξύ Λένιν και Κεμάλ στις 16 Μαρτίου 1921. Η συμμαχία επικυρώθηκε και με την παροχή οικονομικής βοήθειας καθώς και μεγάλων ποσοτήτων οπλισμού προς τον Κεμάλ ήδη από το 1920 και εξής, επειδή ο Λένιν θεωρούσε τους Έλληνες ως ιμπεριαλιστές. Η Σοβιετική Ρωσία παραχώρησε στην Τουρκία τα εδάφη του Καρς και του Αρνταχάν και παραιτήθηκε από κάθε οικονομική διεκδίκηση από το καθεστώς των Νεότουρκων. Ο ίδιος ο Μουσταφά Κεμάλ αναγνωρίζει σε επιστολές του την καθοριστική συνεισφορά των Σοβιετικών στην επικράτησή του.
Πολλοί Έλληνες είχαν καταφύγει στην Ν. Ρωσία μετά την μικρασιατική καταστροφή του 1922 και βρέθηκαν ξανά διωκόμενοι. Άλλοι πάλι είχαν αυτοεξοριστεί στην ΕΣΣΔ, λόγω της πολιτικής τους ιδεολογίας, μετά το ιδιώνυμο (1928)4 και την μεταξική δικτατορία.
Η ανθελληνική στάση των Σοβιετικών συνεχίστηκε και από τον διάδοχο του Λένιν, τον Ιωσήφ Στάλιν. Στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 ο Στάλιν εξαπέλυσε μαζικές διώξεις εναντίον των Ελλήνων πολιτών της Σοβιετικής Ένωσης, τους οποίους στοχοποίησε αδιακρίτως. Οι διώξεις αυτές έμειναν γνωστές στην νεότερη ιστορία ως «η Ελληνική Επιχείρηση του Στάλιν». Συνελήφθησαν ακόμα και Έλληνες με εξέχουσα πολιτική και κοινωνική θέση εντός του κομμουνιστικού κόμματος. Υπολογίζεται ότι συνελήφθησαν περίπου 15.000 Έλληνες ομογενείς κυρίως Ποντιακής καταγωγής. Οι περισσότεροι κατέληξαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και σε καταναγκαστικά έργα στη Σιβηρία, απ’ όπου ελάχιστοι γλίτωσαν. Περίπου 10.000 Πόντιοι απελάθηκαν στην Ελλάδα κατά το 1938-39, κυρίως ηλικιωμένοι. Επίσης, υπολογίζεται ότι πάνω από 3000 Έλληνες εκτελέστηκαν στο Ντονιέσκ χωρίς δίκη.
Οι διωγμοί συνεχίστηκαν το 1944 με θύματα αυτή τη φορά τους Πόντιους της Κριμαίας και το 1949 με θύματα τους Έλληνες των περιοχών της Μαύρης Θάλασσας γενικότερα. Οι περισσότεροι εκτοπίστηκαν σε μακρινές περιοχές, όπως στο Ουζμπεκιστάν και στο Καζακστάν. Οι συνθήκες ήταν άθλιες και πολλοί πέθαιναν από τις κακουχίες ή από ασθένειες.
Ως αιτία των διώξεων προβλήθηκε ότι οι Έλληνες χαρακτηρίζονταν εθνικιστές και άρα ύποπτοι για την ασφάλεια του Σοβιετικού καθεστώτος ως κατάσκοποι και ως αντάρτες. Η εθνική τους ταυτότητα θεωρήθηκε πολιτική ιδεολογία. Σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες, τους ανάγκαζαν να ομολογήσουν για παραβάσεις που δεν είχαν διαπράξει.
Η ύπαρξη εθνικών σχολείων θεωρήθηκε επιζήμια για το Σοβιετικό σοσιαλιστικό σύστημα και έτσι αποφασίστηκε από το 1930 να κλείσουν 250 ελληνικά σχολεία στον Καύκασο, στο Κρασνοντάρ, στην Κριμαία, στην Αζοφική (Μαριούπολη, Ντονιέσκ) κ.ά. Απαγορεύτηκαν επίσης οι θρησκευτικές και πολιτιστικές εκδηλώσεις, ως έκφραση εθνικής ταυτότητας. Το 1932 καθιερώθηκε η χρήση «εσωτερικού διαβατηρίου» για να επιτραπεί στους Έλληνες η μετακίνηση. Μέχρι τον Ιούλιο του 1930 υπήρχε μια σχετική ανεκτικότητα, αλλά οι συνθήκες δυσκόλεψαν μετά.
Μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953 οι διώξεις σταμάτησαν και όσοι ομογενείς επέζησαν μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στις εστίες τους. Παρόλ’ αυτά κάποιοι παρέμειναν στο Καζακστάν, ενώ άλλοι ήρθαν στην Ελλάδα στη δεκαετία του ’50. Έτσι σταδιακά ο παρευξείνιος ελληνισμός άρχισε να ανακάμπτει και να ξαναβρίσκει τη δημιουργική του πνοή. Μέχρι τις μέρες μας που πάλι δυστυχώς δεινοπαθεί τραγικά5.
Σημειώσεις:
1) Ο Αλεξάντερ Κερένσκι ήταν υπουργός δικαιοσύνης και ακολούθως μεταβατικός πρωθυπουργός που εξελέγη από τη Δούμα. Μετά την δολοφονία του Τσάρου Νικολάου Β’, ανέλαβε πρωθυπουργός για μικρό χρονικό διάστημα. Στο βιβλίο του «Η Ρωσική επανάσταση όπως την έζησα» (Ελλ. Έκδοση, Παπύρου, Αθήνα, έτος 1972, μετάφραση Άγγελου Νίκα), περιγράφει τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν την περίοδο εκείνη. Ανατράπηκε από τους μπολσεβίκους του Λένιν και κατέφυγε αυτοεξόριστος στο Παρίσι. Πέθανε στη Ν. Υόρκη σε ηλικία 89 ετών το 1970.
2) Ο Ιωσήφ Στάλιν (1878-1953) ήταν τότε υπουργός της Κομμουνιστικής κυβέρνησης. Αργότερα έγινε Γ.Γ. του Κ.Κ.Σ.Ε. το 1922. Διαδέχτηκε τον Λένιν μετά το θάνατό του το 1924, ως αρχηγός της ηγεσίας του κόμματος. Εφάρμοσε την Νέα Οικονομική Πολιτική (ΝΕΠ) του προκατόχου του. Έμεινε στην ιστορία ως νικητής στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο εναντίων των Ναζί του Χίτλερ. Παρόλα αυτά υπήρξε φοβερός δικτάτορας και εξόντωσε πολλούς αντιπάλους καθώς και πρώην συνεργάτες του. Οι διώξεις που έκανε χαρακτηρίζονται και ως «Μεγάλος τρόμος».
3) Συνεργάτες του Ν. Καζαντζάκη ήταν οι: Η. Πολεμαρχάκης, Γ. Κωνστανταράκης, Γ. Αγγελάκης, Ι. Ζερβός, Δ. Ελευθεριάδης, Γ. Ζορμπάς και Γ. Σταυριδάκης. Ο Ν. Καζαντζάκης περιγράφει τις εμπειρίες από την συμμετοχή του στην αποστολή αυτή στο έργο του Αναφορά στον Γκρέκο: «Το βαπόρι ήταν γεμάτο ψυχές που ξεριζώθηκαν από τα χώματά τους και πήγαινα να τις φυτέψω στην Ελλάδα…… ζερβά μας τ’ ακρόγιαλο και τα βουνά του Πόντου. Μια φορά κι έναν καιρό δικά μας. Δεξιά αστραφτερό, απέραντο το πέλαγο. Ο Καύκασος είχε σβήσει μέσα στο φως…….. Δύσκολο πολύ η ψυχή να ξεκολλήσει από την πατρίδα. ».
4) Το 1926 είχε υπογραφεί μια εμπορική συμφωνία μεταξύ Ελλάδας και ΕΣΣΔ η οποία εξομάλυνε λίγο τα πράγματα. Όμως, το Ιδιώνυμο (1928-’29) θεωρείται ομολογουμένως ως ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά λάθη των κυβερνήσεων του Ελ. Βενιζέλου, διότι επέτρεπε τις διώξεις πολιτών με αριστερή ιδεολογία και άρα ευνοούσε τον διχασμό. Κάτι που συνεχίστηκε εντονότερα επί δικτατορίας Μεταξά. Μαρτυρείται ότι αρκετοί ομογενείς ποντιακής καταγωγής κατέληξαν εξόριστοι στη Μακρόνησο.
5) Κλείνοντας αυτή τη σειρά των 4ων άρθρων με θέμα «το Ουκρανικό ζήτημα και η συμμετοχή της Ελλάδας» διαπιστώνουμε τη διαχρονική ακμή και παρουσία του Ελληνισμού στις χώρες του Ευξείνου Πόντου, άλλοτε με ένδοξα επιτεύγματα και άλλοτε με δυσκολίες και ταραχές, λόγω των γεωπολιτικών συνθηκών. Ας ευχηθούμε, με τη δύναμη του θεού, να λήξει ο πόλεμος και να επικρατήσει ξανά η ειρήνη για το καλό της ανθρωπότητας.
Πηγή εικόνας: https://edromos.gr/o-nikos-kazantzakis-kai-oi-pontioi-tou-kafkasou/?amp (άρθρο Γιούλης Γεραπετριτάκη).
Γενική Βιβλιογραφία:
1) Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη:
Α) Γάτου Νικολάου, Η Συγκρότηση του σύγχρονου Ουκρανικού κράτους, Σεπτέμβριος 2019.
Β) Παπαφλωράτου Ι – Αρεταίου Λυκούρφου, Αφιέρωμα: ο Κριμαϊκός πόλεμος και η Ιστορία της Ουκρανίας, Αύγουστος 2014.
Γ) Πούχνερ Βάλτερ, Οι ελληνικές κοινότητες της Κριμαίας, της Αζοφικής και του Καυκάσου και το θέατρό τους στις αρχές του 20ου αι., Μάιος 2012.
2) Η Οδησσός των Ελλήνων, Ε- Ιστορικά. 23 Νοεμβρίου 2000.
3) Χαράτση Σ.Ι., Η εκστρατεία στην Ουκρανία, Ελλάδα 20ος αι. Β΄ τόμος. Τα γεγονότα. Έκδοση της Απογευματινής.
4) Κουρκούτας Γ., Οκτώβριος 1917, 100 χρόνια μετά, Εκδόσεις Πελασγός, 2017.
Διαδίκτυο:
Μηχανή του χρόνου.
Πρώτο Θέμα: άρθρο του Μιχ. Στούκα.
Καθημερινή: άρθρο του Βλ. Αγτζίδη.
PontosNews.
Cognoscoteam.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.