ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ. ΤΟ ΟΥΚΡΑΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΚΑΙ Η ΕΛΛΑΔΑ.

Β’ ΣΥΝΕΧΕΙΑ    ΕΔΩ ΤΟ Α' ΜΕΡΟΣ

«Οι Έλληνες στις Παρευξείνιες χώρες με επίκεντρο την Οδησσό».

Γράφει η Στέλλα Μαρινάκη. 

Η Ελληνική διασπορά στη Ρωσία, στην Ουκρανία, στη Μολδαβία, στη Γεωργία και στις άλλες Παρευξείνιες περιοχές χρονολογείται τουλάχιστον 2700 χρόνια πριν. Όταν έφτασαν οι πρώτοι άποικοι στην αρχαία Ταυρίδα (τη σημερινή Κριμαία) και στα παράλια της Αζοφικής θάλασσας. Αν θυμηθούμε τη μυθολογία, η Ταυρίδα πήρε αυτό το όνομα λόγω του Ηρακλή, ο οποίος λέγεται ότι όργωσε τα εδάφη της με άροτρο που το έσερνε ένας γιγαντιαίος ταύρος! Κι ακόμη, ας αναλογιστούμε τον μύθο των Αργοναυτών που πέρασαν τις Συμπληγάδες για να φτάσουν στο βασίλειο της Κολχίδας, που τοποθετείται στα δυτικά της σημερινής Γεωργίας, κοντά στην πόλη Βάνι. Οι εγκαταστάσεις των αρχαίων Ελλήνων στον Εύξεινο Πόντο ανάγονται στα βάθη των αιώνων (όπως ο ναός της Αρτέμιδος στην Ταυρίδα και αρκετές αρχαίες πόλεις, όπως το Παντικάπαιον, η Χερσόνησος, η Ολβία, η Ταναΐς, η Φαναγόρεια, η Τύρας, η Νικόπολη, κ.ά.). 

Μία σειρά γεγονότων και ντοκουμέντων για τους ομογενείς μας εκεί στα νεότερα χρόνια, μαρτυρούν το μέγεθος της συνεισφοράς τους στην ανάπτυξη, στο εμπόριο και στον πολιτισμό των περιοχών αυτών, κυρίως από τον 17ο αι. και εξής (δεν αναφέρουμε εδώ τη βυζαντινή περίοδο). Το ζήτημα της παρουσίας των Ελλήνων είναι καθοριστικό επομένως για την πολιτιστική αλληλεπίδραση. Πρόκειται φυσικά για ένα τεράστιο θέμα που δεν είναι δυνατή η αναλυτική περιγραφή του σε ένα σύντομο άρθρο, όπως είναι το παρόν. Συνοπτικά λοιπόν επικεντρωνόμαστε στα εξής βασικά σημεία: 

Η Ουκρανική επικράτεια ανήκε τότε στην Τσαρική Ρωσία. Με διάταγμα της αυτοκράτειρας Μεγάλης Αικατερίνης του 1778 καθορίστηκαν οι όροι της μετοίκησης Ελλήνων κατοίκων από τη χερσόνησο της Κριμαίας με στόχο την ίδρυση της Μαριούπολης, καθώς και των 23 ελληνικών χωριών στα περίχωρα της πόλης. 

Μία σύντομη ματιά στον χάρτη με τα ελληνικά ονόματα των πόλεων και των χωριών είναι αδιάψευστος μάρτυρας της παρουσίας των Ελλήνων στην ευρύτερη περιοχή της Μαύρης Θάλασσας (Σεβαστούπολη, Γρηγοριούπολη, Συμφερούπολη, Θεοδοσία, Σταυρούπολη, Κέρτσιον, Μαριούπολη, Οδησσός κ.ά.). 

 

Η πρώτη σελίδα του διατάγματος που εξέδωσε η Μεγάλη Αικατερίνη το 1778, το οποίο προέβλεπε τη μετοίκηση των Ελλήνων από την Κριμαία στην Μαριούπολη, καθώς και την ίδρυση 23 ελληνικών χωριών στα περίχωρά της.

Πηγή: Πούχνερ Β., «Οι Ελληνικές κοινότητες της Κριμαίας, της Αζοφικής και του Καυκάσου και το θέατρο τους στις αρχές του 20^ου αι.», Ιστορία Εικονογραφημένη, 2012.

Καθρέπτης αυτής της ακμάζουσας ελληνικής παρουσίας είναι βέβαια η Οδησσός. Οι φιλέλληνες ηγεμόνες, όπως ο Τσάρος Μέγας Πέτρος και μετέπειτα η Αικατερίνη Β’, έβαλαν τις βάσεις ώστε μεγάλα μεταναστευτικά κύματα, από την τουρκοκρατούμενη τότε Ελλάδα και τον μικρασιατικό Πόντο να βρουν εκεί μια νέα πατρίδα, που η εμπορική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της υπήρξε ραγδαία. Από τα τέλη του 18ου αι. η Οδησσός θεωρείται πόλη πρότυπο. Στην ελληνική συνοικία δέσποζε η εκκλησία της Αγίας Τριάδος. Σταχυολογώντας ιστορικά γεγονότα, πληροφορίες ειδικών μελετητών και δημοσιεύματα που την αφορούν, διαπιστώνεται πως αυτή η πόλη από πολύ ενωρίς διέθετε άρτιο εκπαιδευτικό σύστημα, ικανό αριθμό εφημερίδων, θέατρα, όπερα και ποικίλες πολιτιστικές δραστηριότητες. Αναπτύχθηκε βεβαίως και μεγάλο εύρος εμπορικών συναλλαγών, που απέφερε πλούτο και κοινωνική αίγλη στους κατοίκων της έναντι άλλων πόλεων. 

Η «Πριγκίπισσα Οντέσσα» ή «Οδησσός των Ελλήνων» ήταν η πρωτεύουσα πόλη του Ευξείνου Πόντου και σημαντικό λιμάνι. Έγινε γνωστή και ως «Νύμφη της Μαύρης Θάλασσας». Στη φυσιογνωμία της πόλης διαδραμάτιζαν ανέκαθεν καταλυτικό ρόλο οι Έλληνες κάτοικοί της, οι οποίοι διέπρεψαν σε πολλούς τομείς. Η Οδησσός είναι άλλωστε στενά συνδεδεμένη με την Ελληνική Επανάσταση, λόγω της ίδρυσης της Φιλικής Εταιρείας τον Σεπτέμβριο του 1814, από τρεις άσημους εμπόρους, τον Εμμανουήλ Ξάνθο, τον Νικόλαο Σκουφά και τον Αθανάσιο Τσακάλωφ. Η μυστική αυτή Εταιρεία έθεσε ως πρωταρχικό της στόχο την οργάνωση του απελευθερωτικού αγώνα του γένους από τον οθωμανικό ζυγό. 

Στη μεγάλη πνευματική άνθιση της Οδησσού συνέβαλλαν διαχρονικά διάφοροι λόγιοι, όπως ενδεικτικά οι: Κων. Οικονόμος, Αλ. Ραγκαβής, αδελφοί Λεβίδη, Γρ. Καμπούρογλου, Κ. Βαρδαλάχος, Γ. Γεννάδιος, Δημ. Βικέλας, Γ. Ψυχάρης, Δημ. Αναπλιώτης, Κυρ. Κωνσταντής κ.ά. 

Η οικία του Γρηγόριου Ι. Μαρασλή, στην οποία έδωσαν τον όρκο οι τρεις Φιλικοί το 1814. Η οικία αναστηλώθηκε το 1994 και στεγάζει το Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας, επί της οδού Κράσνι Περεούλοκ αρ. 18. Υπάρχει μάλιστα μέχρι σήμερα η φημισμένη «Οδός Ελλήνων». 

Σημαντικός ήταν επίσης ο πλούτος των επιχειρηματιών της Οδησσού, όπως των: Θ. Ροδοκανάκη, Αλ. Ζαρίφη, Αρ. Παππούδωφ, αδελφών Ράλλη, Αλ. Μαύρου, Νικ. και Κων. Μαυροκορδάτου, κ.ά. Να σημειωθεί εδώ ότι η εταιρεία των 5 αδελφών Ράλλη (ναυτιλιακή – μεταφορική), με καταγωγή από τη Χίο, εθεωρείτο από τις μεγαλύτερες της Ευρώπης. Δραστήριοι εφοπλιστές υπήρξαν επίσης οι Σκυλίτσης, Αργέντης, Ιγγλέσης κ.ά. Από το 1820 μέχρι το 1860 οι Έλληνες συγκροτούσαν την πιο ακμαία εμπορική – ναυτιλιακή κοινότητα της Οδησσού. 

Οι Γρηγόριος Ι Μαρασλής (πατέρας, 1780-1851) και Γρηγόριος Γρ. Μαρασλής (υιός, 1831-1907) υπήρξαν μεγάλοι εθνικοί ευεργέτες. Ο δεύτερος διετέλεσε μάλιστα και Δήμαρχος Οδησσού (1878-1894). Με δική του πρωτοβουλία υλοποιήθηκαν σπουδαία κοινωφελή έργα νεοκλασικής αρχιτεκτονικής που κόσμησαν την πόλη, όπως:

α) Το «Μικροβιολογείον» που κτίστηκε το 1894 με δωρεά του, ενώ η λειτουργία του επιβάρυνε κατά το ήμισυ τον ίδιο και κατά το άλλο ήμισυ τον Δήμο Οδησσού. 

β) Η «Βιβλιοθήκη» της Οδησσού που εγκαινιάστηκε το 1880. Διέθετε 20.000 τόμους και στοίχησε στον δωρητή της 30.000 ρούβλια. 

γ) Άλλα αξιόλογα ιδρύματα ήταν το «Μουσείον» Καλών Τεχνών, το «Δημοτικόν τεχνουργείον», το «Δημοτικόν αναγνωστήριον», τα «Δημοτικά εκπαιδευτήρια». 

δ) Στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας δημιουργήθηκαν το «Πτωχοκομείον», το «Γηροκομείον» και το «Εστιατόριον ορφανών παιδιών». Κι ακόμη το «Δημοτικόν πάρκον Οδησσού», που στα εγκαίνιά του παραβρέθηκε για να τιμήσει τον Μαρασλή ο ίδιος ο Τσάρος Αλέξανδρος Β’! 

Καίριας σημασίας είναι και οι δωρεές που πραγματοποίησε ο Γρηγόριος Μαρασλής εντός Ελλάδος, όπως στην πρωτεύουσα Αθήνα. Ενδεικτικά ας αναφέρουμε εδώ: την «Βιβλιοθήκη Μαρασλή», το «Μαράσλειο Διδασκαλείον», την «Βιομηχανική και Εμπορική Ακαδημία» κ.ά. 

Αξίζει πραγματικά η δημοσίευση ενός εκτενέστερου άρθρου για τον ρόλο των Ελλήνων ευεργετών, που άφησαν ανεξίτηλα σημάδια της προσφοράς τους εντός και εκτός των συνόρων. Ευελπιστούμε εν ευθέτω χρόνω. Όπως ευελπιστούμε να μείνει όσο το δυνατόν αλώβητη η ιστορική και μνημειακή Οδησσός σ’ αυτή τη λαίλαπα του πολέμου. 

Ενδεικτικά, στο πλαίσιο του παρόντος άρθρου αξίζει να αναφέρουμε πως: 

Από το 1817 λειτούργησε στην Οδησσό για 100 χρόνια (έως το 1917) η «Ελληνοεμπορική Σχολή». Σημαντικό υπήρξε παράλληλα και το Λύκειο Ρισελιέ. Η δεύτερη ελληνική σχολή, το «Ροδοκανάκειον Παρθεναγωνείον», ιδρύθηκε πολύ αργότερα, το 1872. Ενώ το 1871 είχε ήδη ιδρυθεί η πανίσχυρη οικονομικά «Ελληνική Αγαθοεργός Κοινότης Οδησσού», η οποία ανέπτυξε σπουδαιότατη φιλανθρωπική, κοινωνική και εκπαιδευτική δράση, αφού φρόντιζε για την διατήρηση της ελληνικότητας της γλώσσας, της μόρφωσης, της παιδείας και της πατριδογνωσίας. Σε συνδυασμό με την βοήθεια σε φτωχούς, ηλικιωμένους, πάσχοντες Έλληνες, μέσω της λειτουργίας νοσοκομείου και γηροκομείου. Να αναφέρουμε επίσης για τις μουσικές και θεατρικές παραστάσεις με έργα αρχαίων και νεότερων Ελλήνων συγγραφέων, στο θέατρο «Αρμονία», στην «Ελληνική Λέσχη» καθώς και σε περιοδείες θιάσων σ’ όλη σχεδόν τη Ρωσία. 

Να επισημάνουμε επίσης την σπουδαία εκδοτική δραστηριότητα που αναπτύχθηκε, με την κυκλοφορία πέντε εφημερίδων. Πρόκειται για τις εφημερίδες «Κόσμος» το 1906, «Φως» το 1909, «Ελληνικός Αστήρ» το 1913, «Ήλιος» το 1916 και η «Αναγέννηση» το 1917. 

Παραθέτουμε εδώ ένα ενδεικτικό τεκμήριο της πνευματικής αυτής ακμής. Πρόκειται για δημοσίευμα από την εφημερίδα «Κόσμος», της 17ης και 20ης Δεκεμβρίου 106, αρ. φύλ. 11 και 20, Παράρτημα 1 και 2:

«Εν τη Λέσχη των Ευγενών (εννοεί των Ελλήνων), εν Κινσοβίω (εννοεί το Κισινάου της Μολδαβίας), εδόθη προ ημερών θεατρική παράστασις υπέρ ευεργετικού σκοπού εν ή παρέστη το άνθος της Ελληνικής παροικίας και της Ρωσικής κοινωνίας…». Και στο άλλο φύλλο συμπληρώνει: «…Το θέατρον ήτο κατάμεστον, διότι οι ευγενείς και φιλότιμοι Έλληνες μετ’ ανυπομονησίας μεγίστης περιμένοντες την ημέραν της παραστάσεως, αθρόοι προσέτρεξαν, το μεν ίνα απολαύσωσι, το δε διά να συνδράμωσι την προσφιλήν των Ελληνικήν Σχολήν… Έπαιξαν το τετράπρακτον δράμα «Η Στρίγγλα» και την κωμωδίαν «Ενοικιάζεται» των Ν. Λάσκαρη και Δημητρακόπουλου… Μαζεύτηκαν 415 ρούβλια.» Και στο τέλος η εφημερίδα επαινεί τους ερασιτέχνες ηθοποιούς, οι οποίοι: «..ανέλλαβον να παίξωσιν ενός τοιαύτου φιλανθρωπικού σκοπού… με άψογον υπόκρισην…». 

(Σημ.: Δεν αναφέρεται στο δημοσίευμα ποιος ήταν αυτός ο φιλανθρωπικός σκοπός, συνήθως όμως ήταν υπέρ των σχολείων ή άλλων κοινωφελών ιδρυμάτων. 

Από ανταποκρίσεις και επιστολές τις εποχής, οι μελετητές έχουν αντλήσει πλήθος πληροφοριών για την οικονομική και πνευματική άνθιση που συντελέστηκε στις Παρευξείνιες περιοχές από τους Έλληνες. Συνάμα και για την μεγάλη προσφορά των Ελλήνων ευεργετών της διασποράς προς το υπόδουλο γένος που τόσο τους είχε ανάγκη. 

Στο επόμενο:

3η συνέχεια: Η εκστρατεία στην Ουκρανία και η συμμετοχή της Ελλάδας.