ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΟΜΩΣ ΕΠΙΚΑΙΡΑ:

Η καραντίνα άλλοτε και τώρα.

Γράφει ο Δρ. Εμμ. Μαρινάκης

Ιστορικός – Αρχαιολόγος

1ο μέρος: 

Εισαγωγή:

Οι νέες συνθήκες που εδώ και ένα έτος διαμορφώνονται διεθνώς με την εξάπλωση της πανδημίας του κορωνοϊού, εκτός από τις πρωτόγνωρες αλλαγές που επέβαλαν στην κοινωνική και οικονομική ζωή, καθιέρωσαν επίσης νέες λέξεις και όρους, όπως είναι η «καραντίνα». 

Η ιστορική μνήμη έχει καταγράψει αρκετές και μεγάλες επιδημίες από την αρχαιότητα μέχρι και τον 20ο αι., οι οποίες αποδεκάτισαν πληθυσμούς και οδήγησαν ολόκληρες αυτοκρατορίες στην σταδιακή παρακμή. Ως οι μεγαλύτερες και καταστροφικότερες θεωρούνται οι εξής:

Α) Ο λοιμός της αρχαίας Αθήνας την περίοδο του Περικλή, που διήρκεσε 3 χρόνια (430-427 π.Χ.) και την οποία τόσο χαρακτηριστικά μας περιγράφει ο Θουκυδίδης στο έργο του «Ιστορίαι», βιβλίο Β’. 

Β) Η πανώλη της αρχαίας Ρώμης, που ξέσπασε κατά την περίοδο των Αντωνίνων, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος (160-162 μ.Χ.)

Γ) Η πανώλη της περιόδου του Ιουστινιανού, που κράτησε 2 χρόνια (541-542 μ.Χ.) και εξόντωσε τον μισό πληθυσμό της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όπως αναφέρει ο Ιστορικός Προκόπιος στο έργο του «Ιστορία των πολέμων». 

Δ) Η πανώλη του Μεσαίωνα, που από το 1346 έως το 1353 εξαπλώθηκε ραγδαία σε ολόκληρη την Ευρώπη και σε μεγάλο μέρος της Ασίας. Έντονη ήταν και στην επικράτεια της Βενετοκρατούμενης Ανατολής (Πελοπόννησο, Κρήτη, Κύπρο κτλ.). Αρκετά συχνά η ασθένεια αυτή επανεμφανιζόταν (ως βουβωνική – σηψαιμική ή πνευμονική). 

Ε) Φτάνοντας στα νεότερα χρόνια, η πιο θανατηφόρα πανδημία υπήρξε αναμφισβήτητα η «Ισπανική» γρίπη, που ξέσπασε στις αρχές του 20ου αι. (1918-1919) και αποδεκάτισε εκτός από τους πολίτες και τα στρατεύματα στα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. 

Σε γενικές γραμμές τείνει να επικρατήσει η άποψη ότι μια πανδημία εμφανίζεται περίπου κάθε 100 χρόνια.

Η προέλευση της «καραντίνας»:

Η λέξη προέρχεται από την Ιταλική, με Βενετσιάνικες ρίζες, “quarantena” (δηλαδή 40ήμερο), και συμβόλιζε την περίοδο 40 ημερών περιορισμού για τα πλοία, τους επιβάτες και τους εμπόρους που έφταναν στην πόλη των Δόγηδων, όταν βέβαια συνέτρεχαν σοβαροί λόγοι, κυρίως προληπτικού, υγειονομικού χαρακτήρα. 

Σήμερα, ακούμε και βιώνουμε καθημερινά τις συνέπειες τις λέξης αυτής, θεωρώντας ότι είναι κάτι καινούργιο, ενώ είχε εφαρμοστεί ήδη από πολύ παλιά. Αν αναλογιστούμε ότι η πρακτική της «καραντίνας» μαρτυρείται για πρώτη φορά στην Ευρώπη κατά τα έτη 1346-1353. Ήταν η περίοδος που η πανώλη θέριζε τους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς και έγινε γνωστή ως περίοδος του «μαύρου θανάτου». Θεωρείται ότι μεταφέρθηκε αρχικά από Γενοβέζικα πλοία που ήρθαν από τη Μαύρη Θάλασσα και προσέγγισαν τη Μεσσήνη της Σικελίας. Εξελίχθηκε σε μια φοβερή πανδημία, που μετεδίδετο μέσω βακτηρίου (yersinia pestis), κυρίως από τους ψύλλους των μεγάλων τρωκτικών, με αποτέλεσμα να αφήσει πίσω της χιλιάδες ή και εκατομμύρια θύματα. Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι απεβίωσε το 50-60 % του πληθυσμού της Ευρώπης και συνολικά το 1/3 του παγκόσμιου πληθυσμού, επομένως επρόκειτο σαφώς για την μεγαλύτερη πανδημία ανά τους αιώνες. Στις μέρες μας, τηρουμένων των αναλογιών, μπορούμε να φανταστούμε τις συνέπειες της κατάρρευσης των κοινωνιών αυτών, από την απώλεια τόσο μεγάλου ποσοστού του ενεργού πληθυσμού κάθε τόπου. 

Μία από τις αποτελεσματικότερες μεθόδους υγειονομικής προστασίας ήταν η επιβολή απομόνωσης των ανθρώπων και ο περιορισμός της επικοινωνίας μεταξύ τους. Επιπροσθέτως, απαγορευόταν η είσοδος στις πόλεις ταξιδιωτών από άλλες περιοχές, καθώς και των πλοίων στους λιμένες. Τα μέτρα αυτά αποσκοπούσαν στην αποφυγή περαιτέρω εξάπλωσης της πανδημίας.

 Υπήρξαν και αρκετές μεταγενέστερες φάσεις εκδήλωσης της πανώλης, λιγότερο γενικευμένες, όπως συνέβη στον Βενετοκρατούμενο Χάνδακα το 1592, στο Λονδίνο το 1665, στη Μασσαλία το 1720, στην Ελλάδα επί Καποδίστρια το 1828 κ.ά. Η χολέρα εμφανίστηκε λίγο αργότερα στον Πειραιά, το 1854 μέσω γαλλικών στρατευμάτων του Κριμαϊκού πολέμου. 

Η πρακτική της καραντίνας, ως πρώτη επίσημη μαρτυρία, αναφέρεται στην επιστολή (με ημερομηνία 1348), που οι καθηγητές της Ιατρικής Σχολής των Παρισίων απέστειλαν στον βασιλιά της Γαλλίας, Φίλιππο ΣΤ’ του οίκου των Βαλουά, για να τον ενημερώσουν σχετικά με την προέλευση της πανώλης και για τις μεθόδους που πρότειναν να χρησιμοποιηθούν για την θεραπεία του πληθυσμού. Οι καθηγητές ενημέρωσαν τον Γάλλο Βασιλιά ότι παρατηρούσαν φαινόμενα κλιματικής αλλαγής ήδη από το 1345. Κάποιοι άλλοι προληπτικοί ισχυρίζονταν ότι για τη μάστιγα αυτή έφταιγε μια τριπλή σύνοδος πλανητών.

Η καραντίνα σε συνδυασμό με τα μόνιμα νοσοκομεία πανώλης (τα λεγόμενα λοιμοκαθαρτήρια) ήταν τα πλέον αποτελεσματικά μέσα για την αντιμετώπιση της μεταδοτικής αυτής ασθένειας. Οι γιατροί που επισκέπτονταν ασθενείς φορούσαν ολόσωμη κάλυψη (κερωμένη), μάσκα σε μορφή ράμφους πτηνού και κρατούσαν ραβδί. 

Γκραβούρα που αναφέρεται στην περίοδο του «Μαύρου θανάτου» στην Ευρώπη, 1348. 

Οι καραντίνες επιβάλλονταν αρχικά στις μεγάλες πόλεις-κράτη, όπως στη Φλωρεντία, το Μιλάνο, τη Βενετία, την Πάντοβα, τη Ραγούσα (σημερινό Ντουμπρόβνικ) κ.ά. Απαραίτητη προϋπόθεση ήταν η απόλυτη και διαρκής συνεργασία μεταξύ των πόλεων που τις εφάρμοζαν. Οι διοικήσεις των πόλεων επέβαλαν αυστηρά μέτρα στους πολίτες τους όπως: 

Αποφυγή συνωστισμού στους δρόμους, απαγόρευση επισκέψεων στα σπίτια, καθημερινό καθάρισμα και αερισμό των δωματίων, απολύμανση με ξύδι και σκόρδο, συχνό πλύσιμο των ρούχων. Όσο για τους άνδρες, έπρεπε να κόψουν τις γενειάδες, να ξυρίζονται και να πλένονται καθημερινά. Αυτές οι υποδείξεις δεν ήταν βέβαια οι μόνες συνέπειες στους ανθρώπους. 

Χαρακτηριστικά είναι τα μέτρα που εφάρμοσε στην Πελοπόννησο το 1687 ο τότε Βενετός διοικητής της, Φραγκίσκος Μοροζίνι (Francesco Morosini). Εκτός απ’ όλα τα παραπάνω διέταξε τους πολίτες που θα περπατούσαν στους δρόμους να κρατούν μπαστούνια για να κρατούν μ’ αυτά τις αποστάσεις ανάμεσά τους. Επίσης, να κρατούν σφουγγάρια μουσκεμένα με ξύδι για να εξουδετερώνουν τα μικρόβια. Όσο για τα σπίτια των νεκρών από την πανδημία, αυτά καίγονταν, και οι νεκροί ενταφιάζονταν έξω από την πόλη, ενώ στους λάκκους έριχναν ασβέστη. Οι νεκροθάφτες φορούσαν κουδούνια στα πόδια για να κάνουν θόρυβο και να μην τους πλησιάζουν. 

Σημείωση: Ο Μοροζίνι είχε θητεύσει και στην Κρήτη, ως ο τελευταίος Βενετός Δούκας, ο οποίος υπερασπίστηκε και τελικά παρέδωσε τον Χάνδακα στους Τούρκους το 1669. Θείος του ήταν ο ομώνυμος Γενικός Προβλεπτής, που εμπνεύστηκε και υλοποίησε την γνωστή «Κρήνη Μοροζίνι» το 1628. Μετέπειτα ανακατέλαβε την Πελοπόννησο από τους Τούρκους (1686-1687) και στη συνέχεια ανακηρύχθηκε Δόγης της Βενετίας (1688-1694). Μελανό σημείο των στρατιωτικών του επιχειρήσεων του αποτελεί ο βομβαρδισμός του Παρθενώνα (1687).

Ο Francesco Morosini (1619-1694) σε έγχρωμη απεικόνιση του Coronelli (1695). 

Η ιταλική επιγραφή μας πληροφορεί ότι είχε λάβει το τιμητικό προσωνύμιο «Πελοποννησιακός». Με τη χάρη του Θεού έγινε ο 108ος Δόγης της Βενετίας (και των λοιπών κτήσεων της). 

Οι πληροφορίες που αφορούν στον Ελλαδικό χώρο και ειδικά στην Πελοπόννησο της περιόδου εκείνης, αναφέρονται στο ιδιωτικό αρχείο του Gasparo Bragadin, εκτάκτου διοικητή της Ρωμανίας, της περιοχής Ναυπλίου, κατά τα έτη 1686-1688. Το αρχείο φυλάσσεται στο Ινστιτούτο Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Σπουδών της Βενετίας και το μελέτησε η ιστορικός Δρ. Χρύσα Μαλτέζου, πρώην διευθύντριά του. 

Μια άλλη βασική παράμετρος ήταν η διαμόρφωση της ψυχολογίας των ανθρώπων. Το αίσθημα ενοχής ότι η επιδημία ήταν ένα είδος τιμωρίας για τις αμαρτίες που είχαν διαπράξει. Καλλιεργήθηκε ο φόβος ότι ο θεός έστειλε την αρρώστια εναντίον τους και άρα έπρεπε να εξιλεωθούν και να αυτοτιμωρηθούν. Άλλωστε ο Ιωάννης Βοκκάκιος (Giovanni Boccaccio) στο έργο του «Δεκαήμερο» μας δίνει εύγλωττη εικόνα των γεγονότων. 

 Ο Ιταλός συγγραφέας Βοκκάκιος. 

Διαχρονικά λοιπόν η καραντίνα απεδείχθη ως η πιο αποτελεσματική και σωτήρια λύση για την αντιμετώπιση των επιδημιών που έπληξαν τους λαούς στην ιστορική τους πορεία. Παράλληλα, ήταν αναγκαία η τήρηση των υγειονομικών κανόνων που συνιστούσαν οι ειδικοί (καθαρή κατοικία και πόλη, εξάλειψη πηγών μετάδοσης, φροντίδα ατομικής-σωματικής υγείας). 

Νικολά Πουσέν, Ο λοιμός της Ashdod, πίνακας του 1630. 

Στην εξάλειψη των επιδημικών νόσων συνέβαλλε καθοριστικά η πρόοδος της ιατρικής επιστήμης που επετεύχθη με τη διαρκή, ακατάβλητη και ανιδιοτελή προσφορά των ιατρών, ο οποίοι ανέκαθεν αγωνίζονταν μεθοδικά για να περιορίσουν και να θεραπεύσουν την κάθε ασθένεια (με την ανάπτυξη ειδικών φαρμάκων και εμβολίων), ώστε να χαρίσουν στους ανθρώπους την υγεία ως το υπέρτατο αγαθό.

Σχετικές μελέτες:

Winston Black, «Οι σκοτεινές τέχνες των γιατρών της πανούκλας», Περιοδικό: “All about History”, τεύχος 18. 

Γ. Επτακοίλη, «Να μην κυκλοφορούν άσκοπα», Εφημερίδα «Καθημερινή»: 18-19 Απριλίου 2020. 

Μιχ. Στούκας, «Πανώλη: Η φοβερή επιδημία…», Εφημερίδα «Πρώτο Θέμα»: 26-1-2020: Σύμφωνα με:

Κώστας Π. Κωστής, «ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΠΑΝΩΛΗΣ», ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2013 , DAVID NICHOLAS, «Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ», ΜΙΕΤ 2016.

Η Μηχανή του χρόνου. Ο λοιμός. Οι μεγαλύτερες πανδημίες που άλλαξαν την παγκόσμια ιστορία. Πως ξεκίνησαν και με ποιο τρόπο αντιμετωπίστηκαν.

Κ. Τσικνάκης,  «Αναμνήσεις μιας μέρας του γιατρού Onorio Belli», στο Έργα και ημέρες στην Κρήτη, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, 2000. 

Στο 2ο μέρος ακολουθεί:

«Η καραντίνα άλλοτε και τώρα. Η περίπτωση της Κρήτης».