ΦΡΙΚΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑΔΕΙΣΟ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Ένα σχεδόν άγνωστο κεφάλαιο της ιστορίας της Κρήτης για τους μη ειδικούς, είναι τόσο η ιστορία όσο και τα μνημεία της μεσαιωνικής Κρήτης. Πατριάρχης για την ανάδειξη της μεσαιωνικής ιστορίας της Κρήτης είναι ο μεγάλος Ιταλός αρχαιολόγος και αρχιτέκτονας G.Gerola. Κατά το χρονικό διάστημα 1900-1903, εξερευνήστε το νησί από τη μια άκρη έως την άλλη, και κατέγραψε και την παραμικρή πέτρα που είχε κτιστεί  κατά την περίοδο 1024-1669. Τα βιβλία του θεωρούνται σαν Ευαγγέλιο από τους σημερινούς αρχαιολόγους είναι και πηγή έμπνευσης για τους επίδοξους σημερινούς εξερευνητές, που θέλουν να μάθουν για την ιστορία και τα μνημεία της περιόδου αυτής. Με αυξητικό ρυθμό όλο και περισσότεροι επισκέπτες, "κι ιδιαίτερα Ολλανδοί" πραγματοποιούν στοχευμένους περιπάτους σε ξεχασμένα χωριά, ίδια με αετοφωλιές πάνω στα βουνά για να γνωρίσουν την μοναδικής φυσικής ομορφιάς τόπους. Αλλά δουν και να μελετήσουν, τα ερημοκλήσια που είναι χτισμένα σε τοπία που μοιάζουν με επίγειους παράδεισους. Πολλά από αυτά είναι χτισμένα σε δασωμένα ρέματα από κυπαρίσσια και πλατάνια. Άλλα ερημοκκλήσια στολίζουν καταπράσινες βουνοπλαγιές, η είναι χτισμένα ανάμεσα στα βράχια, και βρέχονται από το κύμα και την αλμύρα μιας παρθένας παραλίας με διάφανα γαλάζια η τουρκουάζ νερά. Τα περισσότερα από αυτά ερημοκκλήσια είναι τοιχογραφημένα. Δυστυχώς έχουν υποστεί μεγάλη φθορά από τον χρόνο και το βανδαλισμό των Τούρκων. Οι οποίοι σαν γνήσιοι μουσουλμάνοι έβγαζαν τα μάτια και κατέστρεφαν τα πρόσωπα των εικονιζόμενων Αγίων!!! Όσες τοιχογραφίες έχουν διασωθεί βρίσκονται σήμερα υπό την προστασία και τη συντήρηση της Ελληνικής Αρχαιολογικής υπηρεσίας. Οι τοιχογραφίες είναι ζωγραφισμένες με μια αρχαία παράδοση που λέγεται βυζαντινή τεχνοτροπία. Η βυζαντινή τεχνική διακρίνεται από την αυστηρότητα στις εκφράσεις των προσώπων, αλλά και τη λιτότητα της παράστασης, καθώς και την δύο διαστάσεων απεικόνιση τόσο του χώρου όσο και των προσώπων.

Η Βυζαντινή τεχνοτροπία έχει τις ρίζες της στις τοιχογραφίες και τις παραστάσεις που γινόταν από τους πρώτους Χριστιανούς στις κατακόμβες. Εκεί χρησιμοποιούσαν και σαν χώρος λατρείας αλλά και τόπος ταφής, των πρώτων μαρτύρων και Αγίων που έβρισκαν μαρτυρικό θάνατο λόγω των  Ρωμαϊκών διωγμών.
Τα βυζαντινά πορτρέτα έχουν μεγάλη ομοιότητα με τα πορτρέτα "Φαγιούμ" της Αιγύπτου. Ίσως η Αιγυπτιακή αυτή τεχνική να ήταν το πρότυπο και καθοριστικό τελετουργικό απονομής τιμής, μνήμης, και λατρείας, στους πρώτους Χριστιανούς μάρτυρες. Και έτσι η τεχνική αυτή μεθοδολογία που επικράτησε τότε στην Ρώμη να εξαπλώθηκε σε όλο τον Χριστιανικό κόσμο ώστε να τιμούνται και να δοξάζονται οι Άγιοι και εκτός των κατακομβών. Τα ερημοκλήσια της Κρήτης είναι μονόχωροι και καμαροσκεπείς αίθουσες που θυμίζουν στοές των κατακομβών. Είναι ο συνηθέστερος αρχιτεκτονικός ρυθμός της "Βασιλικής" που κτιζόταν οι εκκλησίες στην Κρήτη, όπως κτιζόταν και οι πρώτες εκκλησίες μετά την νομιμοποίηση του Χριστιανισμού. Υπολογίζεται ότι έχουν διασωθεί στην Κρήτη περί τα χίλια τέτοια ερημοκλήσια, μοναστήρια, και εκκλησίες που χτίστηκαν κατά το χρονικό διάστημα  1204-1669. Η περίοδος αυτή λόγω της κατοχής της Κρήτης από τους Ενετούς ονομάζεται περίοδος της Ενετοκρατίας. Οι Ενετοί παρά τη σκληρότητα της διακυβέρνησης τους, έφεραν οικονομική και πολιτισμική άνθιση στο νησί.  Αυτό το μαρτυρούν οι πληθώρα των Εκκλησιών που χτίστηκαν και ζωγραφίστηκαν, αλλά και η διάσωση μοναδικών λογοτεχνικών και θεατρικών κειμένων που είναι γραμμένα στην Κρητική ντοπιολαλιά που μιλούσαν  τότε στην Κρήτη. Κατά την περίοδο αυτή αναδείχτηκε μια ξεχωριστή σχολή της βυζαντινής ζωγραφικής τεχνοτροπίας ονομάστηκε "Κρητική σχολή" Τότε ανεδείχθησαν πολλοί και μεγάλοι ζωγράφοι, με εξέχουσα θέση τον παγκοσμίως γνωστό ζωγράφο "Δομίνικο Θεοτοκόπουλου ή Ελ Γκρέκο". Ο Θεοτοκόπουλος ξεκίνησε από το Ηράκλειο πήγε στην Ιταλία όπου έγινε μαθητής του Τιτσιάνο και μεγαλούργησε στην Ισπανία και στο Τολέδο. Οι ζωγράφοι που ζωγράφιζαν τις εκκλησιές της Κρήτης υπέγραφαν το έργο τους σαν ιστοριογράφοι. Διότι με τις εικόνες τους δίδασκαν στους αγράμματους τότε αγρότες την εκκλησιαστική ιστορία αλλά και τους βίους των Αγίων. Οι εικόνες τότε έπαιζαν τον ρόλο των σημερινών καρτούν που βλέπουν τα παιδιά.  Η ζωγραφική θεματολογία είναι περίπου η ίδια σε όλες τις εκκλησίες περίοπτη θέση και σε μεγάλου  μεγέθους εικόνα, και στο ύψος του εισερχόμενου πιστού στην Εκκλησία είχαν οι λεγόμενοι στρατιωτικοί Άγιοι. Αυτοί είναι ο Άγιος Δημήτριος, ο Άγιος Γεώργιος, κι ο Άγιος Θεόδωρος. Λέγονται στρατιωτικοί γιατί υπήρξαν στη ζωή τους και μαρτύρησαν σαν στρατιωτικοί. Αυτοί εικονίζονται έφιπποι με στρατιωτική εξάρτυση, και προτεταμένα τα σπαθιά τους ο Άγιος Δημήτριος είχε πάντα κόκκινο άλογο, ο Άγιος Γεώργιος έχει άσπρο άλογο, και εικονίζεται να λογχίζει ένα απαίσιο δράκο που στερούσε το νερό από τους ανθρώπους.
Οι Άγιοι αυτοί ζωγραφιζόταν δίπλα και κοντά στους ανθρώπους για να τους κάνουν να αισθάνονται ότι είναι πιστοί φύλακες τους, εναντία σε κάθε κίνδυνο που θα απειλούσε τη ζωή και την υγεία τους. Άλλος θεματικός κύκλος ήταν η διδασκαλία, η σταύρωση και η Ανάσταση του Χριστού.  Άλλος θεματικός κύκλος ήταν η ζωή κι η Κοίμηση της Θεοτόκου. Οι παραστάσεις των Αποστόλων και των διαφόρων άλλων Αγίων, διέφεραν από εκκλησία σε εκκλησία. Μια άλλη θεματολογία που αξίζει την ανάλυση ήταν οι λεγόμενοι κολασμένοι.
Οι κολασμένοι είναι καταδικασμένοι αμαρτωλοί που βρίσκονται στην κόλαση. Οι σκηνές που απεικονίζουν τα βασανιστήρια των κολασμένων, είναι ένα μέρος της δεύτερης παρουσίας του Χριστού που ζωγραφιζόταν πάντα στο δυτικό κλιτός της Εκκλησίας.
Κυρίαρχο ρόλο στην απεικόνιση της  δεύτερης  παρουσίας έχει ο Χρήστος με όλο του το μεγαλείο. Να κάθεται σε ένα ολόχρυσο θρόνο και να περιστοιχίζεται από χιλιάδες αγγέλους και Αγίους. Από τη θέση αυτή απονέμει την Θεία δίκη τους ανθρώπους. Αυτούς που καταδίκασε σαν αμαρτωλούς βρίσκονται στην κόλαση. Οι κολασμένοι είναι ανάμεσα σε φωτιές, είναι κρεμασμένοι από τσιγκέλια και είναι δεμένοι από χέρια και από πόδια σαν κρέατα. Πολλές φορές είναι ζωσμένοι από τεράστια φίδια που δαγκώνουν τα επίμαχα σημεία του σώματός τους που με αυτά αμάρτησαν. Τεράστια φίδια δαγκώνουν τα γεννητικά όργανα του πόρνου και της πόρνης επίσης δαγκώνουν το στήθος και γυναίκας που δεν θηλάζει τα νήπια. Οι κολασμένοι φέρουν πάνω τους βασανιστικά τα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν για να αδικούν τους συνανθρώπους τους. Ο Μυλωνάς που έκλεβε έχει μια τεράστια μυλόπετρα να του λιώνει το κεφάλι. Ο ράφτης του έκλεβε τα υφάσματα έχει περασμένο στο λαιμό του ένα τεράστιο ψαλίδι. Αυτός που έκλεβε το χωράφι του διπλανού του με το αλέτρι του οργώματος οι  δαίμονες στην κόλαση του βάζουν το αλέτρι στον κώλο του. Ο κατσικοκλέφτης έχει δύο κατσίκες πάνω του, την μια έχει στην πλάτη κι άλλη στο λαιμό του. Εκτός όμως από τις φωτιές, τα  τσιγκέλια, τα αντικείμενα που τρυπούν η βασανίζουν τους κολασμένους, είναι και οι απαίσιοι δαίμονες ζωγραφισμένοι μαύροι με  φτερά σαν νυχτερίδες, με τεράστια νύχια, και κέρατα, βασανίζουν χωρίς οίκτο τους κολασμένους. Αυτό όμως που προκαλεί εύλογη σκέψη είναι ότι υπάρχουν μερικοί κολασμένοι των οποίων τα έργα και οι ενέργειες τους δεν έβλαψαν ποτέ κανένα άλλο συνάνθρωπό τους. Και το ερώτημα είναι γιατί αυτοί να βρίσκονται στην κόλαση. Σε μια εικόνα που φαίνονται ένα αντρόγυνο να κοιμάται στο κρεβάτι του και από επάνω να γραφεί ότι είναι κολασμένοι διότι κοιμούνται την Κυριακή. Και ακριβώς πάνω τους έχει καβαλήσει ένας απαίσιος δαίμονας. Σε μια άλλη αντίστοιχη εικόνα ο δαίμονας τους προσφέρει φωτιά με κάρβουνα, να ζεσταθούν και να μην πάνε στην Εκκλησία. Σε άλλη εικόνα δείχνει μια γυναίκα να ζυμώνει ψωμί και έγραφε ότι είναι κολασμένη διότι ζυμώνει και δεν προσφέρει στην Εκκλησία ένα μικρό ψωμί.

Αυτό όμως που δεν έχει καμία λογική είναι μια εικόνα που παρουσιάζει σαν κολασμένη την γυναίκα που υφαίνει την "ανυφαντού".
Η γυναίκα που υφαίνει γνωρίζει την τέχνη να φτιάχνει υφάσματα, αλλά και περίτεχνα σχέδια. Συνήθως όταν καθόταν στο αργαλειό τραγουδούσε, και η γυναίκα αυτή με το ρυθμικό κτύπημα του αργαλειού "τικ..τακ...τικ...τακ.." και  το τραγούδι της, γινόταν άθελα της ο κρυφός πόθος όλων των αντρών. Ίσως επειδή σκανδάλιζε από απόσταση με την τέχνη της  και το τραγούδι  της τους άνδρες, αυτοί απέδιδαν το ερωτικό κάλεσμά της στις επιρροές των δαιμόνων. Μπορεί να είναι αυτός ο μόνος λόγος να την θεωρούν κολασμένη. Οι σκηνές αυτές των κολασμένων ήταν φτιαγμένες στο δυτικό κλίτος των εκκλησιών ώστε να τις βλέπουν οι πιστοί την ώρα που εξέρχονταν από την Εκκλησία. Κι έτσι να παραδειγματίζονται για ότι τους περιμένει εάν αμαρτήσουν. Οι εικόνες αυτές είχαν ένα αποτρεπτικό ρόλο ώστε να μη πέφτουν σε αδικήματα να βλάπτουν τους συνανθρώπους τους δημιουργώντας μικρές και μεγάλες διενέξεις, που πολλές φορές γινόταν ανεξέλεγκτες κατέληγαν σε αυτοδικίες φόνους και σε ξεκλήρισμα ολόκληρων χωριών. Καθ' ότι στα ορεινά χωριά της Κρήτης δεν υπήρχαν δικαστήρια κι για να επιβληθεί η τάξη επέτρεπε να περπατούν αστυνομικοί ή οι στρατιώτες δύο με τρεις ημέρες στα βουνά πράγμα εντελώς αδύνατο. Έτσι τα δικαστήρια που υπήρχαν και οι δικηγόροι και το κτηματολόγιο ήταν για τους πλούσιους και τους ευγενείς στις μεγάλες πόλεις. Οι αγρότες έπρεπε να κρατούν τις λεπτές ισορροπίες βάσει του κώδικα τιμής και τη συμβολή του παπά και της Εκκλησίας. Και την ενεργό δύναμη της εικόνας των τοιχογραφιών που υπήρχαν σχεδόν σε όλες τις εκκλησίες της Κρήτης.
ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΝΙΘΑΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ

Υ.Σ Θέλω να ευχαριστήσω από καρδιάς την φωτογράφο και μεταφράστρια του άρθρου μου Anne Talman καθώς και τον Διευθυντή και αρχισυντάκτη του περιοδικού Lou Lichtenberg.