ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

 Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, πιο γνωστός ως Άι Κυρ Γιάννης μεταξύ Αλικιανού και Κουφού κτίστηκε γύρω στα 1030 από το λόγιο μοναχό Ιωάννη Ξένο (Άι Κυρ Γιάννη), μετά την επιστροφή του από ένα καρποφόρο ταξίδι του στην Κωνσταντινούπολη, όπου εξασφάλισε προνόμια, χρήματα και αρκετά λατρευτικά αντικείμενα. Στο ναό είναι φανερές οι επιδράσεις από το ταξίδι, τόσο από την αρχιτεκτονική, όσο και από την αφιέρωσή του στη Ζωοδόχο Πηγή. Ο ναός στον αρχιτεκτονικό τύπο του σταυροειδούς με τρούλο και νάρθηκα και προεξέχουσες τις κεραίες του σταυρού, σωζόταν σε κατάσταση προχωρημένου ερειπίου στις αρχές του 20ού αιώνα που τον φωτογράφισε ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola. 

Στη δεκαετία του 1950, μετά από άστοχες και καταστροφικές επεμβάσεις της τοπικής ενορίας, παρενέβη η αρχαιολογική υπηρεσία με την επίβλεψη του ακαδημαϊκού Αναστασίου Ορλάνδου και έκανε μια πρώτη προσπάθεια αποκατάστασης του μνημείου στην αρχική του μορφή. Μικρότερης έκτασης επεμβάσεις κάναμε στη συνέχεια ως 13η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Και πάλι όμως ο ναός εξακολούθησε να είναι σε κακή κατάσταση. Στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ με τη χρηματοδότηση της Περιφέρειας Κρήτης προχωρήσαμε σε μια ριζική επέμβαση έρευνας και αποκατάστασης του μνημείου, τολμώντας και την ανακατασκευή του τρούλου, σε εφαρμογή μιας τεκμηριωμένης μελέτης, που συντάχθηκε από την επιστημονική ομάδα της βραχύβιας 29ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και υλοποιήθηκε από τους πολύ ικανούς εργατοτεχνίτες της με αυτεπιστασία. Για να αντιμετωπιστούν τα χρόνια προβλήματα του μνημείου, που οφείλονταν κυρίως στη σχεδόν πλήρη απουσία θεμελίωσης, χρειάστηκε να πραγματοποιήσουμε περιμετρικά ισχυρή κτιστή υποθεμελίωση ("ντουλάπια") σε βάθος σχεδόν 1 μέτρο, μετά από ανασκαφή. Μετά από τις εργασίες αυτές, το μνημείο αναδείχτηκε περίπου στην αρχική του μορφή. Παράλληλα προχώρησε και η συντήρηση του τοιχογραφικού διακόσμου, κατά την οποία αποκαλύφθηκαν τμήματα από το πρώτο στρώμα του 11ου αιώνα. Απομένουν λίγα πράγματα κυρίως όσον αφορά στον περιβάλλοντα χώρο και την πρόσβαση, για τα οποία καλό θα ήταν να ενδιαφερθεί και ο αρμόδιος Δήμος.

Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο της πρώην 13ης/28ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων-σήμερα Εφορεία Αρχαιοτήτων Χανίων-από τους φωτογράφους Δημήτρη Τομαζινάκη και Θανάση Ρούμελη).