ΤΟ ΚΑΣΤΕΛΙ ΚΙΣΑΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1827-1830. Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΕΝΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΚΡΗΤΗ

Ανακοίνωση του Βουρλιώτη Μανόλη* στο Α΄ συνέδριο για την Κίσαμο
- Στη μέχρι σήμερα βιβλιογραφία κατά την δεύτερη περίοδο της επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, δηλαδή από το 1825 έως το 1830, γίνεται εκτενής αναφορά μόνο στη Γραμβούσα, ενώ το Καστέλι συνήθως αποσιωπάται. Νέες αρχειακές όμως έρευνες δείχνουν ότι από το 1827, όταν επισκευάζεται το βενετσιάνικο κάστρο και χτίζονται γύρω του σπίτια, τα Καστέλι αναδεικνύεται σε κέντρο του μεταγενέστερου νομού Χανίων, δεδομένου ότι εκείνη την περίοδο τα Χανιά ήταν υπό οθωμανική κυριαρχία, χωρίς χριστιανούς κατοίκους. Οι πηγές αναφέρονται στο παλιό κάστρο, που τότε βρισκόταν στα χέρια των χριστιανών επαναστατών, σε μια καζάρμα, δηλαδή στρατώνα, αλλά και σε ταβέρνες, καφενεία και μπακάλικα.

Υπήρχε τότε μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στο Κρητικό Συμβούλιο και τον εκπρόσωπο του Καποδίστρια στην Κρήτη, τον φρούραρχο Γραμβούσας Hane. Μια διαμάχη που έγινε ανάμεσα σε ένα αξιωματικό και σε κατοίκους του Καστελίου, επιτρέπει σε επίπεδο μικροϊστορίας να ανιχνευθούν οι διαφορετικές αντιλήψεις και νοοτροπίες που είχαν οι Κρητικοί με τον αντιπρόσωπο της κυβέρνησης. 
Μερικά έγγραφα της δημογεροντίας Κισάμου έχουν σωθεί. Σε αυτά αποτυπώνονται η βούληση των κατοίκων να λύσουν προβλήματα σε μια δυσχερή επαναστατική περίοδο. Σε δύο περιπτώσεις εκφράζεται η αλληλεγγύη της κοινότητας σε δυο μέλη της που κατηγορήθηκαν και καταδιώχθηκαν από τις αρχές, πρόκειται για τον Μαρτινιανό Περάκη και τον Μανόλη Δεικτάκη. 

Ένα άλλο γεγονός που έγινε τον Οκτώβριο του 1829 ήταν η ίδρυση και λειτουργία ενός αλληλοδιδακτικού σχολείου στο Καστέλι από τον Χρύσανθο Βενδούρη. Νεότερα στοιχεία δείχνουν ότι το Καστέλι απετέλεσε εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής κατά την εξεταζόμενη περίοδο. 
Το υλικό στο οποίο θα βασιστεί η Ανακοίνωση είναι ανέκδοτο και προέρχεται από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Kεντρική Υπηρεσία) από τις σειρές τόσο του αρχείου του Αγώνα, όσο και του Καποδιστριακού.
*Ιστορικός