ΟΛΩΣ ΕΠΙΚΟΥΡΙΚΩΣ

Ο φόβος στη φιλοσοφία του Επίκουρου
Γράφει ο Μανώλης Κουφάκης
Επειδή ακρογωνιαίος λίθος της επικούρειας φιλοσοφίας είναι η γαλήνη της ψυχής, ο φόβος έχει αντιμετωπιστεί διεξοδικά, διότι είναι το μεγαλύτερο εμπόδιο, μαζί με την άμετρη επιθυμία, για την επίτευξη αυτής της ψυχικής κατάστασης, δηλαδή της ψυχικής γαλήνης, της αταραξίας, της μακαριότητας.
Ο υπ’ αριθμόν ένα και μεγαλύτερος φόβος είναι ο φόβος του θανάτου.
Αν δεν βλέπαμε άλλους να πεθαίνουν, δεν θα σκεφτόμασταν πως θα σταματήσει κάποια στιγμή αυτό που μέσα μας νοιώθουμε σαν ύπαρξη. Η ψυχική ζωή είναι ρυθμισμένη προς την αθανασία! Ο θάνατος αποτελεί για τον άνθρωπο κατάπληξη και φρίκη μαζί και έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό το στοχασμό του.
Βασική επιδίωξη της διδασκαλίας του Επίκουρου είναι να απαλλάξει τον άνθρωπο από το φόβο του θανάτου. Είναι ένα από τα τέσσερα σωτήρια φάρμακα που περιλαμβάνει στην «τετραφάρμακο», την επιτομή της φιλοσοφίας του για την επίτευξη μιας ευτυχισμένης ζωής.
Ο Επίκουρος διδάσκει ότι ο θάνατος δεν έχει καμιά σχέση με τον άνθρωπο, «ο θάνατος ουδέν προς ημάς», λέει. Αυτό το τεκμηριώνει ....
....λέγοντας ότι κάθε καλό και κάθε κακό βρίσκεται στην αίσθησή μας, όμως θάνατος σημαίνει στέρηση της αίσθησης. Έτσι λοιπόν, ο θάνατος, που οι άνθρωποι θεωρούν το χειρότερο απ’ όλα τα κακά, είναι ανύπαρκτος όταν υπάρχουμε εμείς, κι όταν έρχεται αυτός είμαστε ανύπαρκτοι εμείς. Είναι ανόητο λοιπόν ο άνθρωπος να φοβάται το θάνατο και να υποφέρει σε όλη του τη ζωή με την προσδοκία του θανάτου. Αντίθετα, διδάσκει ο Επίκουρος, η σωστή εκτίμηση ότι ο θάνατος δεν σημαίνει τίποτα για εμάς, μας απαλλάσσει από τον πόθο της αθανασίας και μας βοηθά να χαρούμε τη ζωή. Είναι δε, λέει ο Επίκουρος, το να ζεις καλά και το να πεθαίνεις καλά, μία και η αυτή άσκηση!
Δεύτερη πηγή φόβου για τον άνθρωπο είναι η άγνοιά του γι’ αυτά που συμβαίνουν γύρω του. Για τον λόγο αυτό η φιλοσοφία του Επίκουρου θεωρεί αναγκαία τη μελέτη της φυσικής επιστήμης η ο οποία θα του επιτρέψει να κατανοήσει το περιβάλλον του και έτσι δεν θα στερηθεί τη δυνατότητα να απολαμβάνει ακέραιες τις ηδονές της ζωής. Γιατί, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Επίκουρος, τι νόημα έχει να προφυλάσσεις τον εαυτό σου από τους ανθρώπους και να σου είναι επίφοβα τα ουράνια ή τα υποχθόνια ή γενικά το άπειρο! Θα πρέπει να διευκρινίσουμε εδώ ότι στον Επίκουρο ο όρος “φυσική” καλύπτει ένα ευρύτατο φάσμα γνωστικών κατηγοριών: από τα άστρα μέχρι τη φύση της ψυχής των έμβιων όντων, κι από τα άτομα και τον σχηματισμό της ύλης μέχρι το φαινόμενο της γλώσσας των ανθρώπων. Ο μαθητής του Επίκουρου Λουκρήτιος (1ος αι. π.Χ.), στο μνημειώδες έργο του De rerum natura (Για τη φύση των πραγμάτων) λέει: Η άγνοια θα επιτρέψει στη θρησκεία να πει ότι «η γη κι ο ήλιος κι ο ουρανός κι ο ωκεανός και τ’ αστέρια κι η σελήνη έχουνε σώμα θεϊκό και πρέπει να ’ναι αιώνια». Αν το δεχτείς αυτό είναι εύκολο να καταλήξεις να δεχτείς ότι διαπράττουν τερατώδες έγκλημα και πρέπει να τιμωρηθούν σκληρά όλοι εκείνοι «που με το λογισμό τα τείχη αναταράζουν του σύμπαντος». Ας θυμηθούμε την Ιερά Εξέταση κι αυτούς που οδήγησε στο ικρίωμα και την πυρά μόνο και μόνο επειδή έκαμαν την αμαρτία να χρησιμοποιήσουν το μυαλό τους, να σκεφτούν και να μελετήσουν, όπως τον Giordano Bruno, τον Lucilio Vanini τον Tomas Campanelly κ.ά. Ας θυμηθούμε τον Galileo Galilei και άλλες πολλές περιπτώσεις.
Τρίτη πηγή φόβου είναι οι δεισιδαιμονίες και οι μεταφυσικοί φόβοι, οι οποίοι επί το πλείστον είναι καλλιεργούμενοι και συντηρούμενοι από ισχυρές ομάδες συμφερόντων και αξιοποιούνται ιδιαίτερα από τις θρησκείες.
Κατά τον Επίκουρο, γράφει ο καθηγητής Θεοδωρίδης, η φιλοσοφία πρέπει ν’ ασχολείται με τα ζητήματα που έχουν άμεση σχέση με τις ανάγκες της ζωής. Οχι να καταπιάνεται με περιθωριακά ζητήματα, με άγονες συζητήσεις και με διαλεκτικά πλάσματα που δίνουν την εντύπωση υψηλής σοφίας.
Η Επικούρεια φιλοσοφία είναι απάντηση και κριτική στους μύθους που διαιώνισαν οι αοιδοί, καθώς και στα πλάσματα της μεταφυσικής όπως π.χ. είναι: οι ορφικές και πυθαγόρειες μετεμψυχώσεις, το ακίνητο ένα των Ελεατών, και ο υπερουράνιος τόπος του Πλάτωνα όπου οι ιδέες ζουν τη μακάρια ζωή τους. Στα μεταγενέστερα χρόνια βέβαια υπήρξαν και πολλοί άλλοι φιλόσοφοι οι οποίοι κινούμενοι προς την ίδια κατεύθυνση, δηλαδή της μεταφυσικής, κατασκεύασαν παρόμοιες θεωρίες οι οποίες θολώνουν την πραγματικότητα και δεν αφήνουν το ανθρώπινο μυαλό να τη δει στην πραγματική της σύσταση. Ετσι δημιουργούν το κατάλληλο έδαφος για να καλλιεργηθούν και να αναπτυχθούν δεισιδαιμονίες και φόβοι. Αντίθετα, όπως σημειώνει ο Καθηγητής D.S. Hutchinson, η φυσική φιλοσοφία του Επίκουρου διαπνέεται από τη γενική πεποίθηση ότι ο καθένας μας έρχεται να ζήσει πάνω στη γη ελεύθερος από μεταφυσικά δεσμά· ότι δεν υπάρχει σενάριο που θα πρέπει να ακολουθήσουμε και που μας θέτει υπό περιορισμό· ότι εναπόκειται σ’ εμάς να ανακαλύψουμε τους πραγματικούς περιορισμούς που μας επιβάλλει η φύση.
Θα πρέπει ακόμα να συνειδητοποιούμε ότι η γενίκευση του φόβου λειτουργεί σαν αυτοεπιβεβαίωση· περίπου όπως η αυτοεκπληρούμενη προφητεία. Δηλαδή, υποσυνείδητα, ο άνθρωπος λέει: αφού όλοι φοβούνται, και αφού πάντα έτσι συνέβαινε, άρα καλώς φοβούμαι! Να μην ξεχνάμε όμως ότι οι φόβοι φέρνουν τις φοβίες και τα δυό μαζί είναι συστατικά των ιδεολογιών της καταπίεσης. Και ότι, αυτοί οι ίδιοι που καλλιεργούν και διαχέουν τους φόβους, δεν έχουν να φοβούνται από τρομαγμένους και φοβισμένους ανθρώπους.
*Δρ. μηχανικός