ΜΑΣΚΕΣ, ΜΑΣΚΑΡΑΔΕΣ...

..... πρόσωπα και προσωπεία

Η Αποκριά γιορτάζεται στο τέλος του χειμώνα και σηματοδοτεί εθιμικά τη μετάβαση από το χειμερινό θάνατο της φύσης στην ανοιξιάτικη ανάσταση και αναβλάστηση της.Πρόκειται για μια γιορτή με ζωογόνο χαρακτήρα και εκπληκτική μακροβιότητα. Μια αγροτική γιορτή της φύσης, που αρχικά αποσκοπούσε στην αναγέννηση της ύλης μέσα στον κύκλο των εποχών, τη γονιμότητα της γης, των ζώων και των ανθρώπων, ουσιαστικά τη διαιώνιση της ίδιας της ζωής. Στα προεαρινά έθιμα και τελετουργίες της παραδοσιακής αποκριάς συνυφαίνονται αρχέγονες δοξασίες, δεισιδαιμονίες, αρχαία ήθη και δρώμενα σχετικά με την πίστη στον ατέρμονο κύκλο της γέννησης και του θανάτου, το μύθο της Ανόδου και της Καθόδου και της αιώνιας επιστροφής, συνδυάζοντας τη γιορτή των υλικών απολαύσεων με τη γιορτή των νεκρών. Στη σημερινή της μορφή, όπως αυτή εξελίχθηκε περίπου στους βυζαντινούς χρόνους, απέβαλλε το αγροτικό λατρευτικό-μαγευτικό υπόβαθρο της και διατήρησε το ψυχαγωγικό. Κυρίαρχο στοιχείο .....
...... της αποκριάς είναι η μεταμφίεση, με επίκεντρο τη μάσκα. Η μάσκα είναι αυτή που διαφοροποιεί ουσιαστικά και απόλυτα το πραγματικό «είναι» από το «φαίνεσθαι», μεταβάλλοντας το πρόσωπο του συμμετέχοντα στην εκστατική γιορτή. Αυτή αποκρύπτει αλλά και αποκαλύπτει, μιμείται ένα πρόσωπο ή ένα χαρακτήρα αποτελώντας το μέσον για τη ενσάρκωση του διαφορετικού, για την οικειοποίηση του έτερου. Δαιμονοποιεί, τρομάζει αλλά και προστατεύει τον χρήστη. Καταργεί την ταυτότητα μέσα από το ψέμα και την απόκρυψη, αλλά ταυτόχρονα προβάλει την ανθρώπινη ελευθερία μέσα από τη μεταμόρφωση και την αλήθεια. Προκαλεί το φόβο, το γέλιο, το θάρρος, τον εντυπωσιασμό, τη σκέψη, το δέος. Βαθιά αντιφατική, η μάσκα εμπλέκει το σοβαρό και το τρομακτικό της παγωμένης μορφής του θανάτου με το αστείο και το εύωχο, αποδεσμεύοντας το χρήστη από τη φυσιογνωμία του και δίνοντάς του τη δυνατότητα να αποσβέσει την προσωπικότητά του ανατρέποντας την «καθωσπρέπει» κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά. Η λέξη μάσκα προέρχεται από τα λατινική ρίζα mask που σημαίνει "μαύρο". Το μαύρο δεν είναι χρώμα, είναι απουσία χρώματος και απουσία φωτός• είναι το απόλυτο σκοτάδι. Η κάλυψη του προσώπου με μαύρο χρώμα ή μάσκα στις απόκριες ενέχει χθόνιο συμβολισμό. Σε πολλά μέρη της Ελλάδας οι μασκαφόροι ονομάζονται αράπηδες ή μαύροι, ενώ είναι ευρέως διαδεδομένα τα έθιμα του μουτζουρώματος και του γανώματος του προσώπου. Οι Μουζουδές είναι ένα τέτοιο έθιμο που λαμβάνει χώρα σε ορεινά χωριά του Ρεθύμνου, ενώ στις νότιες κυρίως περιοχές του νομού οι Λεράδες έχουν επικεφαλή τον Αράπη. Ο Αράπης φρόντιζε να είναι ντυμένος με μαύρες προβιές προβάτου και η μάσκα του ήταν κατασκευασμένη επίσης από την ίδια μαύρη προβιά (Ψιλάκης Ν. 2005, Λαικές Τελετουργίες στην Κρήτη. Έθιμα στον κύκλο του χρόνου, Ηράκλειο, 106.) Η λέξη για τη μάσκα που έχει ελληνική ρίζα είναι το προσωπείο (Αριστοτέλης, Περὶ ποιητικῆς 5, 2 και 4• Αισχύλος, Ευμενίδες 990 κ.α.). προέρχεται από την πρόθεση προς και θέμα του ρήματος οράω, ορώ, συγκεκριμένα το θέμα οπ- (όψομαι ο μέλλοντας, όπωπα ο παρακείμενος). Προσωπείο σήμαινε δηλαδή ό,τι εφαρμόζει στο πρόσωπο ή ό,τι μοιάζει με πρόσωπο ή ό,τι μιμείται το πρόσωπο. Το προσωπείο διαπερνά όλους τους πολιτισμούς, περισσότερο ή λιγότερο «αναπτυγμένους» και όλες τις περιόδους του ανθρώπινου πολιτισμού. Από τη βόρεια Ευρώπη μέχρι την Αφρική και από τη νότια Αμερική μέχρι τα βάθη της Ασίας, συναντάται η μεταμφίεση κι η μάσκα σε παρόμοιες γιορταστικές τελετουργίες που ακολουθούσαν τη αλλαγή των εποχών και των καιρικών συνθηκών μέσα από τις δοξασίες, την πραγματικότητα και τη θρησκευτική τελετουργία. Τα αρχαιότερα ευρήματα τέτοιων τελετουργιών βρέθηκαν στο σπήλαιο Νahal Hemar στην έρημο της Ιουδαίας και σε άλλα μέρη την Ν. Συροπαλαιστίνης, όπου ανακαλύφθηκαν πρόσωπα και προσωπεία, που χρονολογούνται στην ακεραμική νεολιθική περίοδο (Pre-Pottery Neolithic B, 8.700-7000 π.Χ.). Τα προσωπεία αυτά, μαζί με τα πρώτα αγάλματα του ανθρώπινου πολιτισμού και τα λεγόμενα επιπλασμένα κρανία μας αποδίδουν το κλίμα της "θρησκείας" των πρώτων γεωργών και των τελετουργιών τους, νεκρικών και λατρευτικών. Εφόσον, τα προσωπεία αυτά δημιουργήθηκαν για να φορεθούν από κάποιον που ενσάρκωνε περιστασιακά μιαν υπερφυσική οντότητα, είναι πιθανόν εδώ να βρίσκεται η πολύ αρχαϊκή καταγωγή του ιερού θεάτρου της ανατολικής Μεσογείου (Cauvin J. 2004 [ελλ. μτφρ], Γέννηση των Θεοτήτων - Γέννηση της Γεωργίας, Ηράκλειο, Παν. Εκδ. Κρήτης). Το προσωπείο ήταν και είναι η συμβολική έκφραση του υπερφυσικού, το υποκατάστατο ενός «όντος» διαφορετικού από τον άνθρωπο, ενός θεού, ενός δαίμονα ή ενός νεκρού και μέσον επαφής του ανθρώπου με δυνάμεις που πιστεύει ότι υπάρχουν πέραν του ιδίου. Είναι η «εμπειρία του απολύτως ετέρου», του θανάτου -μέσω του νεκρικού προσωπείου, αυτού που είναι μακριά από το αισθητικό και πολιτικό ανθρώπινο ιδεώδες -μέσω του αποτροπαϊκού προσωπείου, αυτό που με την ακινησία του θυμίζει στον άνθρωπο τη θνητότητά του -μέσω του θεατρικού προσωπείου. (Jean-Pierre Vernant 1992. Οι απαρχές της ελληνικής σκέψης. Αθήνα, 34). Προσωπείο, λοιπόν, φορούσε ο θεός, όπως ο Διόνυσος και οι μυημένοι ακόλουθοί του, οι σάτυροι, αλλά και οι πιστοί που πανηγύριζαν τη γιορτή του, τα Διονύσια και τα Ανθεστήρια. Προσωπείο φορούσε ο νεκρός, όπως φανερώνουν τα χρυσά νεκρικά προσωπεία των Μυκηνών και της Μακεδονίας, ως τα αιγυπτιακά των Φαραώ, της Ετρουρίας, της Ρώμης, του Μεξικού, της Κολομβίας, της Ν. Γουινέας, του Περού, της Καμπότζης, του Σιάμ και της Αφρικής. Προσωπεία τοποθετούνταν στα ιερά των ναών ως τάματα και αφιερώματα και τα πιο αποκρουστικά κρέμονταν στα σπίτια και τα καταστήματα και χρησίμευαν ως φυλακτά για τη βασκανία. Προσωπείο ενδύονταν οι ηθοποιοί στο αρχαίο θέατρο που κατά την εξέλιξη του πήραν ποικίλες μορφές, γυναικείες, αντρικές, κωμικές, τραγικές. Το προσωπείο χρησιμοποιήθηκε διαχρονικά στον πανανθρώπινο πολιτισμό για να αναπαραστήσει και να ελέγξει μένα συμβολικό τρόπο τον αόρατο κόσμο. Στην παραδοσιακή αποκριά της Κρήτης η σιβιανή μάσκα και οι ξύλινες μάσκες της Μεσαράς είναι από τις πιο εντυπωσιακές του ελληνικού και ευρύτερα μεσογειακού κόσμου. Η μάσκα του Σίβα κατασκευαζόταν μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1960 από τη ρίζα του φυτού Αγαύη, που στην Κρήτη ονομάζεται Αθάνατος. Αφού ολοκληρωνόταν η επεξεργασία της ρίζας, πρόσθεταν δέρμα μαύρου προβάτου και μαλλιά για να γίνει πιο τερατόμορφη η όψη της. Προσάρμοζαν στην κορυφή κέρατα τράγου ή κριού και κρεμούσαν κουδούνια. Οι ξύλινες μάσκες της Μεσαράς κατασκευάζονταν από φλοιούς ξερών ελαιοδέντρων και άλλες από κορμό φοίνικα. Φαίνεται πως οι κρητικές αυτές παραδοσιακές μάσκες εμπεριείχαν χθόνιο συμβολισμό και συνδέονταν με τις δοξασίες των κατοίκων σχετικά με το θάνατο και την αναγέννηση (Ψιλάκης Ν. 2005, 102-5) . Από τα χρυσά νεκρικά προσωπεία των Μυκηνών ως τα αιγυπτιακά των φαραώ κι από τα τελετουργικά και εορταστικά διονυσιακά ως τα αρχαία θεατρικά, από τις αφρικανικές, προκολομβιανές, ινδονησιακές, ινδικές, κινέζικες και άλλες μάσκες, από τις απαρχές του πολιτισμού μας έως σήμερα σε όλη γη οι άνθρωποι γέλασαν, πένθησαν, χόρεψαν, γιόρτασαν, μυήθηκαν, πίστεψαν, έπαιξαν με μάσκες. Η μάσκα, το ακίνητο πρόσωπο του ανθρώπου στο οποίο βυθίζεται το πρόσωπό μας, υπο-δύεται τη μετάβαση και την υπέρβαση. Μάσκες αγριεμένες και τερατόμορφες όπως του Σίβα, χρυσές και ξαφνιασμένες όπως οι μυκηναϊκές, λαϊκές κι ελληνικές όπως των χορευτών του Τράγου, των χωριάτικων πανηγυριών, γελοίες και κατόπιν απελπισμένες, παγωμένες στον τραγικό μορφασμό της βαθιάς αμηχανίας του ανθρώπου μπρος στην κρίσιμη στιγμή που αντικρίζει την ίδια του την ύπαρξη. Το προσωπείο μπρος από το πρόσωπό μας σημαδεύει το τέλος του χειμώνα, την αρχή της άνοιξης, την ανάγκη του ανθρώπου να διώξει τη νέκρα και την παγωμάρα και να ζήσει και πάλι τη ζωή. Η προσδοκία για την αλλαγή, για το νέο, για την ανάσταση της φύσης, των νεκρών και των σπερμάτων που κρύβονται στο εσωτερικό της μητρικής γης αποκαλύπτει την απάρνηση του πραγματικού, τη διείσδυση στο έτερον, την αμφισβήτηση της ύπαρξης, την αποδοχή του διαφορετικού, του παράξενου, του ακατάληπτου και του ανατρεπτικού. Γι' αυτό και διαπερνά το χρόνο, τελικά. Λίπα Βάσω 
Δρ. Ιστορίας - Αρχαιολογίας
ΠΗΓΗ