Του Μανώλη Μανούσακα
Ξεκινώντας το αφιέρωμα στο Καστέλι της Κισάμου δε μπορούσα να φανταστώ τον πλούτο των πληροφοριών που θα συναντούσα. Είχα φανταστεί ότι 2 – 3 άρθρα ήταν αρκετά, γι' αυτό και “αδίκησα” το Βάμο, στον οποίο θα μπορούσα να αναφερθώ περισσότερο. Η ιστορία όμως της Κισάμου, του Καστελιού της Κισάμου, είναι τεράστια, ανάλογη της χρονικής εξέλιξης μιας κωμόπολης με μνημειακό πλούτο, που κατοικείται αδιάκοπα από τα Μινωικά χρόνια μέχρι σήμερα και που υπήρξε θέατρο μαχών, καταστροφών και αλλεπάλληλων ανοικοδομήσεων. Είναι κρίμα που δεν έχει γίνει προσπάθεια συστηματική καταγραφής της από κάποιο τοπικό λόγιο, αρκετούς από τους οποίους διαθέτει και σήμερα η Κίσαμος.
Είμαι τυχερός που συνάντησα ένα από τους παλιότερους Καστελιανούς που έχει ζωντανές μνήμες από το παλιό Καστέλι, τα φρούρια, τις εκκλησίες και τους ανθρώπους του και που πολλές απ' αυτές τις έχει καταγράψει τόσο στην τοπική εφημερίδα “Νέοι Ορίζοντες”, όσο και σε βιβλία. Πρόκειται για τον κ. ..
... Κατσικανδαράκη Αντώνιο, με ενδιαφέρουσα οικογενειακή ιστορία αλλά και πολλές γνώσεις για την παλιά Κίσαμο, που έχει καταγράψει στο βιβλίο του “Πολυσυλλεκτικά Αφηγήματα από το 1940 – 1950 ενός Καστελιανού”, ένα από τα τρία που έχει εκδώσει και που είχε την καλοσύνη να μου χαρίσει. Με πληροφόρησε ότι η κατεδάφιση του φρουρίου άρχισε το 1927 και δεν είχε σχέση με την ανοικοδόμηση του Αγ. Σπυρίδωνα, ούτε του σχολείου, αλλά του λιμανιού της Κισάμου και της προβλήτας που ανατίναξαν φεύγοντας οι Γερμανοί.
Το μεσαιωνικό κάστρο λεγόταν (Ν)Ιτσι Καλέ (Ιτς καλέ, εσωτερικό κάστρο, ονομασία που δόθηκε από τους Τούρκους σε πολλά ακόμα κάστρα παρόμοιας διαμόρφωσης, όπως στο Ναύπλιο, τα Γιάννενα κλπ.) Το υπόλοιπο λεγόταν απλά “ο Καλές”. Το εξωτερικό φρούριο είχε 3 πόρτες, η τρίτη (μικρή και βοηθητική) βρισκόταν στην ανατολική έξοδο της οδού Αρετά, ενώ υπήρχε και υπόγεια μυστική έξοδος κοντά στην κεντρική (ανατολική) πύλη, που έβγαινε σε κάποιο κοντινό οικίσκο και που κατά μέρος διατηρείται και σήμερα. Στην πλατεία που
σχηματιζόταν μπροστά στην κεντρική πύλη και δίπλα στο ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, υπήρχε τούρκικο καφενείο που είχε απλώσει τις καρέκλες του κάτω από τις πασχαλιές που υπήρχαν εκεί. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι εκεί υπήρχαν 4 μαρμάρινοι “θρόνοι” κυλινδρικής μορφής με πλουσιότατο σκάλισμα που θύμιζε κέντημα και “μαξιλάρι” επίσης από μάρμαρο ο καθένας. Προφανώς θα πρόκειται για μαρμάρινα κιονόκρανα τοποθετημένα ανάποδα, που ποιος ξέρει πώς είχαν διαμορφωθεί. Παρόμοιο, κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανο, φαίνεται στη φωτογραφία της πύλης του κάστρου του Gerola. Εντός του φρουρίου υπήρχε το τζαμί κι ένα χαμάμ κι εντός του κάστρου ((Ίτσι Καλέ) υπήρχε ο ναός της Αγ. Τριάδας που ο ίδιος θυμάται ότι ήταν κατάγραφος, με καπνισμένες τοιχογραφίες και οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο πάνω από την κυρία είσοδο.
Υπήρχε επίσης ένα στρατιωτικό κτήριο (παλιό διοικητήριο). Όλα αυτά θεωρήθηκαν “οικόπεδα” που στη δεκαετία του 30 κυρίως (αλλά και αργότερα) κατεδαφίστηκαν, ρυμοτομήθηκαν και πουλήθηκαν από το Λιμενικό Ταμείο Κισάμου, που είχε την ιδιοκτησία του χώρου, για να γίνει τελικά με υλικά από το ανατιναγμένο φρούριο μόνο η προβλήτα μπροστά από το παλιό τελωνείο, που με τη σειρά της ανατινάχτηκε από τους Γερμανούς. Όπως μου εξήγησε ο κ. Κατσικανδράκης, αρχικά το φρούριο θεωρήθηκε ιδιοκτησία του Υπουργείου
Στρατιωτικών. Το 1916 ζητήθηκε από ντόπιους παράγοντες να δωριθεί για να δημιουργηθούν στη θέση του σχολεία.
Το 1917 ο χώρος θεωρήθηκε ακατάλληλος γι' αυτό το σκοπό και παραχωρήθηκε στο τότε Λιμενικό Ταμείο Κισάμου.
Αυτό αποφάσισε την κατεδάφιση και οικοπεδοποίησή του (σε συνεργασία με την τότε δημοτική αρχή) για να κατασκευαστεί λιμάνι στο Καστέλι. Βέβαια βαθύτερος σκοπός κάποιων από τους εμπλεκόμενους παράγοντες ήταν το ίδιον όφελος από την εκμετάλλευση των οικοπέδων του κάστρου. Η δημοπράτηση και η καταστροφή άρχισαν το 1926– 27. Στη θέση της Αγ. Τριάδας υπάρχει σήμερα μικρό εικονοστάσι. Μικρά εικονοστάσια δείχνουν τη θέση και άλλων μεσαιωνικών ναών, του Τιμίου Σταυρού κοντά στο Τελωνείο, ο οποίος αναφέρεται από το Gerola, της Αγίας Σοφίας, που τα ερείπιά της σε ύψος 1 μέτρου περίπου σωζόταν έξω από τη νοτιοδυτική πλευρά του φρουρίου και έδειχναν ότι πρόκειται για βυζαντινού ρυθμού κτίσμα κλπ. Οι ονομασίες αυτών των ναών διασώθηκαν βέβαια μόνο από την παράδοση. Κάποιοι από αυτούς του ναούς καταστράφηκαν στα γεγονότα του 1866 – 69. Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, κτίσμα του 1595 σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή, στην οποία αναφέρεται το όνομα του κτήτορα, της συμβίας του και του “προγονιού” του, είχε μετατραπεί από τους Τούρκους σε μπακάλικο κι έτσι σώθηκε με λιγότερες φθορές. Ο παλιός “Τούρκος” ιδιοκτήτης Αχμέτ Ζαραούλ, έφυγε με την ανταλλαγή των πληθυσμών (ή ίσως παλιότερα), αλλά έστελνε κάθε χρόνο μέχρι το 1974 ένα χρηματικό ποσό για αρτοκλασία και λοιπά έξοδα του ναού “εις μνημόσυνον”... Από κει άρχιζε η Αγορά, το “Τσαρσί” ένας βοτσαλοστρωμένος δρόμος με μεγάλα πολύχρωμα χοχλάδια (καταστράφηκε τη δεκαετία του 30) και σκεπασμένος με κληματαριές. Κάποιοι θυμούνται τον κρότο από τις μπότες των ανδρών της Κρητικής Χωροφυλακής πάνω στο πλακόστρωτο.
Αρκετά από τα κτίσματα αυτού του δρόμου σώζονται και σήμερα, αψιδωτά καταστήματα στο ισόγειο και απλοποιημένου νεοκλασικού ρυθμού (ή και παλιότερης αρχιτεκτονικής) όροφοι. Ένα χαρακτηριστικό παραδοσιακό κτίσμα με αψιδωτή είσοδο στολισμένη με λαϊκά λιθανάγλυφα, που οδηγούσε σε εσωτερική αυλή, κατεδαφίστηκε πρόσφατα. Το “Τσαρσί” διαμορφώθηκε στην Τουρκοκρατία, παλαιότερος είναι ο στενός δρόμος που περνάει κοντά από τη μητρόπολη του Αγ. Σπυρίδωνα που σήμερα έχει πλακοστρωθεί. Εκτός από τη μητρόπολη, στην οποία θα αναφερθούμε στο επόμενο μας άρθρο, σ' αυτό το δρόμο υπάρχουν ακόμα 2 αξιοπρόσεκτα κτίσματα. Το αρχοντικό του Μαρή
και η ομώνυμη βρύση. Στο πρώτο, χαρακτηριστικό διώροφο κτίσμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σε κάποιες από τις κολώνες του οποίου τοποθετήθηκαν αρχαία κιονόκρανα ορατά και σήμερα, φιλοξενήθηκε ο πρίγκηπας Γεώργιος.
Στην παρακείμενη βρύση, χαρακτηριστικό κτίσμα της τουρκοκρατίας (παρόμοια υπάρχει και στο χωριό Σπηλιά) έπλεναν κι έπαιρναν νερό οι γυναίκες της κωμόπολης, γιατί τα υπάρχοντα πηγάδια δεν επαρκούσαν, το Καστέλι υπέφερε από έλλειψη νερού. Είχαν λοιπόν φυτευτεί εκεί από την τουρκοκρατία τέσσερα μεγάλα πλατάνια, από τα οποία σήμερα σώζεται κουτσουρεμένο το ένα. Τα υπόλοιπα κόπηκαν από του
Γερμανούς την κατοχή για να χωρούν να περνούν τα φορτηγά τους... Μια άλλη πληροφορία που αφορά την πολιορκία του 1821 – 23 ανακάλυψα ότι αναφέρεται στον περιηγητή Pashley, που βρέθηκε στην Κίσαμο κοντά στην εποχή που διαδραματίστηκαν τα γεγονότα. Οι πολιορκούμενοι μουσουλμάνοι ήταν συνολικά 800 και όχι βέβαια 1800 όπως γράφουν κάποιοι, τους οποίους και εγώ αντέγραψα! Απ' αυτούς απέμειναν τελικά μόνο 75 άτομα, οι άλλοι αποδεκατίστηκαν κυρίως από την πανούκλα.
Ξεκινώντας το αφιέρωμα στο Καστέλι της Κισάμου δε μπορούσα να φανταστώ τον πλούτο των πληροφοριών που θα συναντούσα. Είχα φανταστεί ότι 2 – 3 άρθρα ήταν αρκετά, γι' αυτό και “αδίκησα” το Βάμο, στον οποίο θα μπορούσα να αναφερθώ περισσότερο. Η ιστορία όμως της Κισάμου, του Καστελιού της Κισάμου, είναι τεράστια, ανάλογη της χρονικής εξέλιξης μιας κωμόπολης με μνημειακό πλούτο, που κατοικείται αδιάκοπα από τα Μινωικά χρόνια μέχρι σήμερα και που υπήρξε θέατρο μαχών, καταστροφών και αλλεπάλληλων ανοικοδομήσεων. Είναι κρίμα που δεν έχει γίνει προσπάθεια συστηματική καταγραφής της από κάποιο τοπικό λόγιο, αρκετούς από τους οποίους διαθέτει και σήμερα η Κίσαμος.
... Κατσικανδαράκη Αντώνιο, με ενδιαφέρουσα οικογενειακή ιστορία αλλά και πολλές γνώσεις για την παλιά Κίσαμο, που έχει καταγράψει στο βιβλίο του “Πολυσυλλεκτικά Αφηγήματα από το 1940 – 1950 ενός Καστελιανού”, ένα από τα τρία που έχει εκδώσει και που είχε την καλοσύνη να μου χαρίσει. Με πληροφόρησε ότι η κατεδάφιση του φρουρίου άρχισε το 1927 και δεν είχε σχέση με την ανοικοδόμηση του Αγ. Σπυρίδωνα, ούτε του σχολείου, αλλά του λιμανιού της Κισάμου και της προβλήτας που ανατίναξαν φεύγοντας οι Γερμανοί.
Το μεσαιωνικό κάστρο λεγόταν (Ν)Ιτσι Καλέ (Ιτς καλέ, εσωτερικό κάστρο, ονομασία που δόθηκε από τους Τούρκους σε πολλά ακόμα κάστρα παρόμοιας διαμόρφωσης, όπως στο Ναύπλιο, τα Γιάννενα κλπ.) Το υπόλοιπο λεγόταν απλά “ο Καλές”. Το εξωτερικό φρούριο είχε 3 πόρτες, η τρίτη (μικρή και βοηθητική) βρισκόταν στην ανατολική έξοδο της οδού Αρετά, ενώ υπήρχε και υπόγεια μυστική έξοδος κοντά στην κεντρική (ανατολική) πύλη, που έβγαινε σε κάποιο κοντινό οικίσκο και που κατά μέρος διατηρείται και σήμερα. Στην πλατεία που
σχηματιζόταν μπροστά στην κεντρική πύλη και δίπλα στο ναό του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, υπήρχε τούρκικο καφενείο που είχε απλώσει τις καρέκλες του κάτω από τις πασχαλιές που υπήρχαν εκεί. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι εκεί υπήρχαν 4 μαρμάρινοι “θρόνοι” κυλινδρικής μορφής με πλουσιότατο σκάλισμα που θύμιζε κέντημα και “μαξιλάρι” επίσης από μάρμαρο ο καθένας. Προφανώς θα πρόκειται για μαρμάρινα κιονόκρανα τοποθετημένα ανάποδα, που ποιος ξέρει πώς είχαν διαμορφωθεί. Παρόμοιο, κορινθιακού ρυθμού κιονόκρανο, φαίνεται στη φωτογραφία της πύλης του κάστρου του Gerola. Εντός του φρουρίου υπήρχε το τζαμί κι ένα χαμάμ κι εντός του κάστρου ((Ίτσι Καλέ) υπήρχε ο ναός της Αγ. Τριάδας που ο ίδιος θυμάται ότι ήταν κατάγραφος, με καπνισμένες τοιχογραφίες και οξυκόρυφο ανακουφιστικό τόξο πάνω από την κυρία είσοδο.
Υπήρχε επίσης ένα στρατιωτικό κτήριο (παλιό διοικητήριο). Όλα αυτά θεωρήθηκαν “οικόπεδα” που στη δεκαετία του 30 κυρίως (αλλά και αργότερα) κατεδαφίστηκαν, ρυμοτομήθηκαν και πουλήθηκαν από το Λιμενικό Ταμείο Κισάμου, που είχε την ιδιοκτησία του χώρου, για να γίνει τελικά με υλικά από το ανατιναγμένο φρούριο μόνο η προβλήτα μπροστά από το παλιό τελωνείο, που με τη σειρά της ανατινάχτηκε από τους Γερμανούς. Όπως μου εξήγησε ο κ. Κατσικανδράκης, αρχικά το φρούριο θεωρήθηκε ιδιοκτησία του Υπουργείου
Στρατιωτικών. Το 1916 ζητήθηκε από ντόπιους παράγοντες να δωριθεί για να δημιουργηθούν στη θέση του σχολεία.
Το 1917 ο χώρος θεωρήθηκε ακατάλληλος γι' αυτό το σκοπό και παραχωρήθηκε στο τότε Λιμενικό Ταμείο Κισάμου.
Αυτό αποφάσισε την κατεδάφιση και οικοπεδοποίησή του (σε συνεργασία με την τότε δημοτική αρχή) για να κατασκευαστεί λιμάνι στο Καστέλι. Βέβαια βαθύτερος σκοπός κάποιων από τους εμπλεκόμενους παράγοντες ήταν το ίδιον όφελος από την εκμετάλλευση των οικοπέδων του κάστρου. Η δημοπράτηση και η καταστροφή άρχισαν το 1926– 27. Στη θέση της Αγ. Τριάδας υπάρχει σήμερα μικρό εικονοστάσι. Μικρά εικονοστάσια δείχνουν τη θέση και άλλων μεσαιωνικών ναών, του Τιμίου Σταυρού κοντά στο Τελωνείο, ο οποίος αναφέρεται από το Gerola, της Αγίας Σοφίας, που τα ερείπιά της σε ύψος 1 μέτρου περίπου σωζόταν έξω από τη νοτιοδυτική πλευρά του φρουρίου και έδειχναν ότι πρόκειται για βυζαντινού ρυθμού κτίσμα κλπ. Οι ονομασίες αυτών των ναών διασώθηκαν βέβαια μόνο από την παράδοση. Κάποιοι από αυτούς του ναούς καταστράφηκαν στα γεγονότα του 1866 – 69. Ο ναός του Μιχαήλ Αρχαγγέλου, κτίσμα του 1595 σύμφωνα με την κτητορική του επιγραφή, στην οποία αναφέρεται το όνομα του κτήτορα, της συμβίας του και του “προγονιού” του, είχε μετατραπεί από τους Τούρκους σε μπακάλικο κι έτσι σώθηκε με λιγότερες φθορές. Ο παλιός “Τούρκος” ιδιοκτήτης Αχμέτ Ζαραούλ, έφυγε με την ανταλλαγή των πληθυσμών (ή ίσως παλιότερα), αλλά έστελνε κάθε χρόνο μέχρι το 1974 ένα χρηματικό ποσό για αρτοκλασία και λοιπά έξοδα του ναού “εις μνημόσυνον”... Από κει άρχιζε η Αγορά, το “Τσαρσί” ένας βοτσαλοστρωμένος δρόμος με μεγάλα πολύχρωμα χοχλάδια (καταστράφηκε τη δεκαετία του 30) και σκεπασμένος με κληματαριές. Κάποιοι θυμούνται τον κρότο από τις μπότες των ανδρών της Κρητικής Χωροφυλακής πάνω στο πλακόστρωτο.
και η ομώνυμη βρύση. Στο πρώτο, χαρακτηριστικό διώροφο κτίσμα παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, σε κάποιες από τις κολώνες του οποίου τοποθετήθηκαν αρχαία κιονόκρανα ορατά και σήμερα, φιλοξενήθηκε ο πρίγκηπας Γεώργιος.
Στην παρακείμενη βρύση, χαρακτηριστικό κτίσμα της τουρκοκρατίας (παρόμοια υπάρχει και στο χωριό Σπηλιά) έπλεναν κι έπαιρναν νερό οι γυναίκες της κωμόπολης, γιατί τα υπάρχοντα πηγάδια δεν επαρκούσαν, το Καστέλι υπέφερε από έλλειψη νερού. Είχαν λοιπόν φυτευτεί εκεί από την τουρκοκρατία τέσσερα μεγάλα πλατάνια, από τα οποία σήμερα σώζεται κουτσουρεμένο το ένα. Τα υπόλοιπα κόπηκαν από του
Γερμανούς την κατοχή για να χωρούν να περνούν τα φορτηγά τους... Μια άλλη πληροφορία που αφορά την πολιορκία του 1821 – 23 ανακάλυψα ότι αναφέρεται στον περιηγητή Pashley, που βρέθηκε στην Κίσαμο κοντά στην εποχή που διαδραματίστηκαν τα γεγονότα. Οι πολιορκούμενοι μουσουλμάνοι ήταν συνολικά 800 και όχι βέβαια 1800 όπως γράφουν κάποιοι, τους οποίους και εγώ αντέγραψα! Απ' αυτούς απέμειναν τελικά μόνο 75 άτομα, οι άλλοι αποδεκατίστηκαν κυρίως από την πανούκλα.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.