TΑ ΜΥΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΜΑΤΑΛΩΝ

Της Δέσποινας Βαλλιάνου 
Επίτιμη εφόρου Αρχαιοτήτων 
Τα Μάταλα, το αρχαίο Μάτελον, ήταν μια από τις αρχαίες πόλεις λιμάνια της νότιας Κρήτης, στον κόλπο της Μεσαράς. Η έκτασή της ήταν αρκετά μεγάλη. Απλωνόταν στις μικρές κοιλάδες γύρω από το λιμάνι και στο λόφο νότια, όπου και η Ακρόπολη. Άρχισε να ανασκάπτεται στη δεκαετία του ’80 από την ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, κυρίως με αφορμή τις νέες ανοικοδομήσεις, και ήρθαν στο φως μεγάλα δημόσια και ιδιωτικά κτήρια. Αξιοσημείωτα είναι τα ερείπια και αντικείμενα που βρέθηκαν και τεκμηριώνουν την ύπαρξη εργαστηρίων μετάλλων, αγγειοπλαστικής, ξυλουργείων κ.ά. δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τα λιμάνια και πιθανότατα την ξυλοναυπηγική.
Ο αρχαίος οικισμός των Ματάλων χρονολογείται, σύμφωνα με τα ως τώρα ευρήματα, από τους αρχαϊκούς χρόνους, τον 6ο π.Χ. έως και τον 7ο μ.Χ. αιώνα. Στα μεσαιωνικά επίσης χρόνια φαίνεται πως είχε σημαντική ζωή. 
Οι "σπηλιές" ήταν τάφοι 

Οι λεγόμενες «σπηλιές» στην πλαγιά του βόρειου λόφου, όπου ζούσαν και κοιμούνταν τα «παιδιά των λουλουδιών», δεν είναι φυσικά σπήλαια αλλά λαξευμένοι στο μαλακό βράχο θαλαμωτοί τάφοι, δηλ. δωμάτια με κόγχες στις παρειές/πλευρές, περιμετρικές κλίνες με λίθινα προσκέφαλα και στο δάπεδο λαξευμένους επιμήκεις λάκκους/θήκες, με αξιοσημείωτη οικονομία του χώρου, ώστε να χωρέσουν κατά το δυνατό περισσότεροι νεκροί.
Όπως φαίνεται, οι νεκροί τοποθετούνταν αρχικά στις κλίνες και στη συνέχεια οι σκελετοί μεταφέρονταν στους λάκκους ή απ’ ευθείας στους λάκκους, αφού προηγουμένως τα παλαιότερα οστά μεταφέρονταν στα άκρα τους.
Στους λάκκους και γύρω από αυτούς βρέθηκαν λίγα σχετικά κτερίσματα που συνόδευαν τους νεκρούς στον άλλο κόσμο, κυρίως πήλινα λυχνάρια και αγγεία που πιθανόν μαρτυρούν κάποιες τελετές ή νεκρόδειπνα.
Το πιο αξιοσημείωτο εύρημα είναι ο εξαιρετικά μεγάλος αριθμός οστών. Σε κάθε θάλαμο ή και στους προθαλάμους τους και έξω απ’ αυτούς υπήρχε πολύ μεγάλος αριθμός σκελετών σε πάρα πολύ καλή κατάσταση διατήρησης, εξαιτίας του εδάφους και της προστασίας τους μέσα στους θαλάμους. Στους εννέα τάφους που ανασκάφηκαν συστηματικά βρέθηκαν περίπου 300 σκελετοί ή τμήματά τους που αποτελούν το σημαντικότερο αντικείμενο έρευνας και μελέτης. 
Η μητέρα με το μωρό ...
....
Οι τάφοι χρονολογούνται από τον 4ο αιώνα π.Χ. έως τον 7ο μ.Χ., τουλάχιστον από τα ως τώρα ευρήματα. Πιθανόν οι πολυπληθείς νεκροί/σκελετοί του 6-7ου αιώνα να είναι αποτέλεσμα κάποιας επιδημίας. Συγκινητική ήταν η αποκάλυψη μιας νεκρής γυναίκας με το ένα μωρό στην αγκαλιά! Οι νεκροί ήταν πιθανότατα κάτοικοι των Ματάλων αλλά ίσως και ξένοι ναυτικοί ή ταξιδιώτες που μεταφέρονταν στο λιμάνι για ενταφιασμό με τα έθιμα της εποχής. Γι’ αυτό και η μελέτη των οστών είναι ιδιαίτερα σημαντική, για να διευκρινιστούν θέματα καταγωγής των ενταφιασμένων, ασθενειών, συγγενειών, κ.λπ.
Αξιοσημείωτο είναι ότι με την έναρξη των ανασκαφών μέσα στους τάφους οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν αντικείμενα των «παιδιών των λουλουδιών», καθώς χρησιμοποίησαν, εν αγνοία τους, τους λαξευμένους τάφους ως κατοικίες. «Έτσι βρήκαμε», όπως αναφέρει η κ. Βαλιάνου, «π.χ. χύτρες, κουτάλια κ.ά. αντικείμενα, όπως κουτιά από τσιγάρα, ένα σκουλαρίκι της εποχής αλλά και ένα γράμμα που κάποιος έγραψε και άφησε εκεί. Όλα κρατήθηκαν μαζί με τα αρχαία αντικείμενα ως «ανασκαφικά ευρήματα».
Η γοητεία της περιοχής 
Έχοντας ζήσει στην εποχή των χίπηδων, όχι στα Μάταλα, αλλά κατανοώντας το πνεύμα τους, κατανοώντας το χώρο των Ματάλων όπως ήταν, με τα μικρά ορθογώνια σαν κουτιά σπίτια που τόσο χαρακτηριστικά ζωγράφισε λαϊκός ζωγράφος και παλιός φύλακας της Αγίας Τριάδας Αντώνης Μαρκάκης, το λιμάνι με τα λίγα ψαροκάικα - το καΐκι του Γιώργου πρώτα απ’ όλα - και τα λαξεύματα των αρχαίων τάφων ή και των νεόσοικων (των λαξευμάτων στο βράχο όπου έσερναν τα αρχαία καράβια) μπορώ να κατανοήσω τη γοητεία του χώρου και γιατί οι χίπηδες τον επέλεξαν. Φοβούμαι όμως ότι η κατάσταση όπως διαμορφώθηκε τις τελευταίες 3 δεκαετίες στα Μάταλα ουδεμία σχέση έχει με εκείνη του ’70. Το ίδιο άλλωστε και η ζωή εκεί σήμερα.