XΘΟΝΙΑ - XANI - ΛΑΧΑΝΙΑΣ - ΧΑΝΝΙΑ - ΑΛΧΑΝΙΑ - LA CANEA - XANIA

Ο Κριτοβουλίδης αναφέρει ότι πιθανόν να είναι παραφθορά του αρχαίου ονόματος της Κρήτης Χθόνια ή προέρχεται από το όνομα κάποιου Σαρακηνού Χάνη. Ο Σ. Ξανθουδίδης (Επαρχίαι και πόλεις κλπ. ΕΕΒΣ, Γ’ 63 εξ.) αναφέρει ότι μπορεί να προέρχεται από το αραβικό χ ά ν ι είτε από το Λαχανιάς. Ο Γ. Κουρμούλης (Περί του ετύμου της λέξεως Χανιά, Αθήνα, 1937) πιστεύει ότι το όνομα προέρχεται από το ψάρι χ ά ν ν ο, χ α ν ν ί, πληθ, χ α ν ν ι ά και προτείνει τη γραφή Χαννιά. Ο Γ. Καλαϊσκάκης (εφημερίς «έρευνα» 14-12-1899) και ο Ν. Τωμαδάκης (Αθήνα, ΜΗ’, 91 εξ.) πιστεύουν ότι προέρχεται από το αραβικό χάνι.
Πιθανότερη είναι η ετυμολογία που προτείνει ο Ν. Πλάτων (ΕΕΚΣ, Γ’, 227 και Κρητ. Χρον. Α’, 248). Σύμφωνα μ’ αυτή το τοπωνύμιο Χανιά προέρχεται από το 51 μαρτυρημένο προελληνικό τοπωνύμιο Αλχανία κώμη, που αναφέρεται σε επιγραφή.
Τοπωνύμιο που σχετίζεται με τη λατρεία του θεού Β α λ χ α ν ο ύ ή Β ε λ χ α ν ο ύ στην Κρήτη. Πόλη μ’ αυτό το όνομα αναφέρει και ο Κρητικός ιστορικός Ανδρέας Κορνάρος (βλ. Σ. Σπανάκη, Η διαθήκη του Α. Κορνάρου, Κρητ. Χρον. Θ’, 379 εξ.), αντλώντας από άγνωστες πηγές: Wlcania, a Minoe aedificatam apud mare, in qua Wlcanum praecipuo cultu incolae venerabantur. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές του Κορνάρο ο Μίνως ίδρυσε στην περιοχή αυτή πόλη με το όνομα Wlcania όπου

λάτρευαν τον προελληνικό θεό Βελχανό ή Βαλχανό, από τον οποίο προήλθε ο Vulcanus (Ήφαιστος) του ρωμαϊκού πανθέου (Κρητ. Χρον. Α’, 250).
Η ονομασία αυτής της κώμης Αλχανία, που αποτελούσε συνοικία ή προάστιο της Κυδωνίας, διατηρήθηκε από τους Άραβες κατά προτίμηση από το όνομα Κυδωνία, γιατί νόμιζαν πως ήταν ο αραβικός τύπος Al Hanim, που σήμαινε στη γλώσσα τους καπηλειό-χάνι. Οι ντόπιοι παράφρασαν το Αλχανία σε Αχανία, ήνόμισαν ότι το αρχικό Al ήταν το άρθρο της Αραβικής ονομασίας και το μετάφεραν στα ελληνικά κάνοντας το τα (τα Χανιά).
Ο Άραβας γεωγράφος του 12ου αιώνα Edrisi, μιλώντας για τα Χανιά τα αναφέρει με το όνομα Rhabdh el Djobn, δηλαδή πόλη του τυριού, διάσημη για τα εκλεκτά τυριά της. Στα περίχωρα της είναι ωραίοι κήποι και ένα ορυχείο χρυσού, στα βουνά ζουν άγριες αίγες (βλ. D’ Edrisi, Geographie, traduction de l’ arabe par P. A. Jaubert, Paris 1836, 40).
Ύστερα από την απελευθέρωση της Κρήτης από το Νικηφόρο Φωκά η πόλη καταστράφηκε, όπως και ο Χάνδακας, αλλά το τοπωνύμιο Χανιά διασώθηκε όπως και το Χάνδακας. Την  Β’ Βυζαντινή περίοδο τα Χανιά υπήρχαν αλλά ήταν, ως φαίνεται, ασήμαντη πολιτεία (Gerola, I, 95). Οι Βυζαντινοί χρησιμοποίησαν το χώρο και έκτισαν φρούριο στην κορυφή του λόφου, που από τότε θα πήρε το όνομα Καστέλι. Σχέδιο του παλιού Castello δεν υπάρχει. Εκείνα που βρίσκονται στα Αρχεία της Βενετίας έγιναν το 17ο αιώνα, κατά φαντασία των μηχανικών. Το τοπωνύμιο Χανιά βρήκαν οι Βενετοί το 1252 όταν ανοικοδόμησαν και αποίκισαν την πόλη και το έκαναν La Canea, προσαρμόζοντας το στη γλώσσα τους, όπως το βυζαντινό Χάνδαξ έκαναν Candia.