Η ΠΟΙΟ ΔΥΝΑΤΗ ΕΚΡΗΞΗ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟΥ

Για δεκάδες χρόνια, οι επιστήμονες διαφωνούν για τις επιπτώσεις που είχε η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας, πριν από 3.000 χρόνια, στην κατάρρευση του Μινωικού πολιτισμού, που βρισκόταν την εποχή εκείνη στην ακμή του.Το ηφαιστειακό νησί της Σαντορίνης βρίσκεται μόνο 110 km από την Μινωική Κρήτη, έτσι φαίνεται εντελώς φυσιολογικό να είναι η έκρηξη του ηφαιστείου η αιτία που η μανία του κατέστρεψε την ανθούσα πολιτεία του Μίνωα. Η θεωρία αυτή δέχθηκε, όμως, σοβαρό πλήγμα το 1987, όταν ομάδα Δανών ερευνητών που μελετούσαν τμήματα των πάγων της Γροιλανδίας, απεφάνθη ότι το ηφαίστειο της Σαντορίνης εξερράγη 150 χρόνια νωρίτερα απ’ ό,τι νομίζαμε, δηλαδή το 1654 π.X. Η διαπίστωση αυτή απομακρύνει σημαντικά την έκρηξη του ηφαιστείου από την πτώση του Μινωικού πολιτισμού, καθιστώντας αμφίβολη τη σύνδεση των δύο γεγονότων Τώρα, επιστήμονες των Πανεπιστημίων του Kολούμπια και της Xαβάης καθώς και άλλα Ινστιτούτα αναβιώνουν την προηγούμενη σύνδεση. Δηλαδή, τη θεωρία που θέλει την έκρηξη του ηφαιστείου να οδηγεί τον Mινωικό πολιτισμό σε φθορά. Νέα ευρήματα, λένε οι επιστήμονες, δείχνουν ότι η έκρηξη στη Θήρα ήταν κατά πολύ ισχυρότερη απ’ ό,τι νομίζαμε μέχρι σήμερα, πολλές φορές μεγαλύτερη εκείνης του ηφαιστείου Kρακατόα στον Nότιο Eιρηνικό το 1883, που οδήγησε στον θάνατο πάνω από 36.000 ανθρώπους. Οι επιστήμονες εκτιμούν πως οι πολιτισμικές επιπτώσεις της έκρηξης της Θήρας ήταν εξίσου σημαντικές, επηρεάζοντας ολόκληρη την ανατολική λεκάνη της Μεσογείου."Πρέπει να είχε τεράστια επίπτωση", εξηγεί ο Floyd McCoy, ένας γεωλόγος του Πανεπιστημίου της Xαβάης που μελέτησε την έκρηξη για δεκάδες χρόνια και πρόσφατα ανακοίνωσε ότι ήταν πολύ πιο βίαιη από όσο πιστεύαμε πριν. Το ηφαίστειο της Θήρας δημιούργησε θανατηφόρο παλιρροϊκό κύμα και πυκνά νέφη ηφαιστειακής στάχτης, προκαλώντας κλιματολογικές αλλαγές, καταστρέφοντας τις καλλιέργειες και οδηγώντας σε ευρεία πολιτική αναταραχή.
Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι οι επιπτώσεις για τη Μινωική Κρήτη υπήρξαν άμεσες, αλλά και έμμεσες. Ο McCoy ανακάλυψε ότι το παλιρροϊκό κύμα που χτύπησε τη βόρεια ακτή της Κρήτης είχε ύψος 15 μέτρων, κατέστρεψε τις υποδομές στα λιμάνια, πλήττοντας ανεπανόρθωτα την τοπική ναυτική οικονομία. Άλλοι επιστήμονες ανακάλυψαν έμμεσες μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της ηφαιστειακής έκρηξης. Η πυκνή στάχτη και το φαινόμενο της θερμοκρασιακής μεταβολής που ακολούθησε την εξάπλωση του νέφους προκάλεσε εκτεταμένες ζημιές στην αγροτική παραγωγή ολόκληρης της ανατολικής Μεσογείου, που με τη σειρά τους οδήγησαν σε πολιτική αναταραχή, με αποτέλεσμα την πτώση φιλικών καθεστώτων της περιοχής με εμπορικές σχέσεις με τους Μινωίτες.
"Φανταστείτε νησιωτικά έθνη χωρίς επαφές με τον υπόλοιπο κόσμο", είπε ο William Ryan, γεωλόγος του αστεροσκοπείου Lamont-Doherty του Πανεπιστημίου Κολούμπια της Νέας Υόρκης, σε μια συνάντηση της Αμερικανικής Γεωφυσικής Εταιρείας.
Οι επιστήμονες που συνδέουν την έκρηξη της Θήρας με την πτώση του Μινωικού πολιτισμού επισημαίνουν ότι συνεχίζουν να έρχονται στο φως νέες ανακαλύψεις που στηρίζουν τη θεωρία τους.Ακόμα κι χωρίς αυτές τις νέες αποκαλύψεις, λένε ότι αναγκάστηκαν ήδη αρκετοί αρχαιολόγοι, γεωλόγοι και ιστορικοί επιστήμονες να πειστούν ότι η έκρηξη δημιούργησε ένα καταστροφικό χτύπημα για τους Μινωίτες της Κρήτης.
Πλούσιος και αισθησιακός, περίπλοκος και καλλιτεχνικός, ο πολιτισμός των Μινωιτών άκμασε στην εποχή του χαλκού μεταξύ, κατά προσέγγιση, 3000 και 1400 π.Χ., ενώ ήταν ο πρώτος υψηλός πολιτισμός της Ευρώπης. Ανέπτυξαν μια πρώιμη μορφή γραφής και χρησιμοποίησαν τις ικανότητες τους στη θάλασσα για να βρουν αποικίες και να κτίσουν την εμπορική αυτοκρατορία τους.
Ο Βρετανός αρχαιολόγος Arthur Evans ονόμασε τον πολιτισμό αυτό Μινωικό, από το Μίνωα, τον θρυλικό βασιλιά. Το παλάτι του ήταν τεράστιο και περίπλοκο, ενώ ήταν αποδυναμωμένο λόγω των πολλών αναταραχών, συμπεριλαμβανομένων και των πυρκαγιών που ακολούθησαν αλλά και των σεισμών.
Στο ηφαιστειακό νησί της Σαντορίνης, οι αρχαιολόγοι έσκαψαν και βρήκαν Μινωικά κτήρια, χειροποίητα αντικείμενα και μια ολόκληρη μια πόλη, το Ακρωτήριο, που θάφτηκε κάτω από την ηφαιστειακή τέφρα όπως η Πομπηία. Μερικές από τις υπέροχα συντηρημένες νωπογραφίες της απεικόνιζαν αιγυπτιακά μοτίβα και ζώα, προτείνοντας έτσι μια σημαντική επαφή μεταξύ των δύο λαών.
Το 1939, ο Σπύρος Μαρινάτος, ένας Έλληνας αρχαιολόγος, πρότεινε ότι η έκρηξη κατέστρεψε τον πολιτισμό των Μινωιτών στη Θήρα και την Κρήτη. Πρόβλεψε τότε ότι η καταστροφή έμοιαζε σαν να προερχόταν από σεισμούς και τσουνάμι. Ενώ οι γεωλόγοι βρήκαν αξιόπιστη την αναφορά στο τσουνάμι, αμφέβαλαν όμως για την καταστρεπτική δύναμη των σεισμών της Θήρας, λέγοντας ότι οι εκρήξεις των ηφαιστείων είναι σχετικά ήπιες. Η συζήτηση αυτή διαρκούσε για δεκαετίες.
Στα μέσα της δεκαετίας του '60, οι επιστήμονες παρατήρησαν, στο βαθύτερο σημείο της Μεσογείου, ένα παχύ στρώμα της τέφρας και την συνέδεσαν αμέσως με την έκρηξη της Θήρας. Το ανίχνευσαν μάλιστα σε μια έκταση χιλιάδων τετραγωνικών χιλιομέτρων.
Ο Δρ McCoy, του Πανεπιστημίου της Χαβάης, συμμετείχε τότε σε αυτές τις ανακαλύψεις και τελικά το ενδιαφέρον του για τη Θήρα έγινε ισόβιο. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '80, δημοσίευε αρκετές έρευνες για την κατανομή της τέφρας.
Τέτοιες ενδείξεις βοήθησαν τους γεωλόγους να υπολογίσουν την ποσότητα του υλικού που εκτοξεύτηκε στον ουρανό από το ηφαίστειο της Θήρας καθώς και το ύψος των νεφών που δημιουργήθηκαν από την έκρηξη. Αυτά βοηθούν στην εύρεση ενός σημαντικού δείκτη σχετικά με την έκρηξη του ηφαιστείου, του V.E.I. Η κλίμακά του είναι από το μηδέν έως το οκτώ και είναι λογαριθμική. Έτσι κάθε μονάδα αντιπροσωπεύει μια δεκαπλάσια αύξηση σε εκρηκτική ισχύ. Στο Θήρα δόθηκε η τιμή V.E.I.=6.0 για αυτό τον δείκτη, ίσης αξίας με την έκρηξη στο όρος Krakatoa το 1883! Η ομοιότητα με το ηφαίστειο του Krakatoa, που βρίσκεται μεταξύ Σουμάτρας και της Ιάβας, βοήθησε τους εμπειρογνώμονες να προβλέψουν καλύτερα την έκρηξη της Θήρας. Στην γνωστή έκρηξη του Krakatoa, εκσφενδονίστηκε βραχώδες υλικό και τέφρα περισσότερα από σε ύψος πάνω από 30 χιλιόμετρα ενώ οι κρότοι από την έκρηξη ακούστηκαν 5.000 χιλιόμετρα μακριά. Τα γιγαντιαία κύματά του δε σκότωσαν χιλιάδες κόσμο.
Παρά την ισχύ της έκρηξης στη Θήρα, τα στοιχεία των Δανών επιστημόνων έφεραν αμφιβολίες για τη σύνδεσή του με την πτώση των Μινωιτών. Η ημερομηνία που έδωσαν για την έκρηξη της Θήρας, το 1645 π.Χ., που ήταν βασισμένη στην παγωμένη τέφρα στη Γροιλανδία, είναι περίπου 150 χρόνια πιο μπροστά από τη συνήθη γνωστή ημερομηνία της έκρηξης. Δεδομένου ότι η πτώση των Μινωιτών χρονολογείται συνήθως για το 1450 π.Χ., το χάσμα μεταξύ του αιτίου και του αιτιατού φάνηκε πάρα πολύ μεγάλο.
Παρά την ισχύ της έκρηξης στη Θήρα, τα στοιχεία των Δανών επιστημόνων έφεραν αμφιβολίες για τη σύνδεσή του με την πτώση των Μινωιτών. Η ημερομηνία που έδωσαν για την έκρηξη της Θήρας, το 1645 π.Χ., που ήταν βασισμένη στην παγωμένη τέφρα στη Γροιλανδία, είναι περίπου 150 χρόνια πιο μπροστά από τη συνήθη γνωστή ημερομηνία της έκρηξης. Δεδομένου ότι η πτώση των Μινωιτών χρονολογείται συνήθως για το 1450 π.Χ., το χάσμα μεταξύ του αιτίου και του αιτιατού φάνηκε πάρα πολύ μεγάλο.
Ένα άλλο χτύπημα ήρθε το 1989, όταν μελετητές βρήκαν στην Κρήτη, πάνω από ένα στρώμα της Θηραϊκής τέφρας, ένα σπίτι που είχε επανοικοδομηθεί ουσιαστικά στο ύφος του Μινωικού πολιτισμού. Αυτό έδειχνε τουλάχιστον μια μερική πολιτιστική επιβίωση μετά την καταστροφή της Κνωσού.
Μέχρι το 1996, εμπειρογνώμονες όπως ο Jeremy B. Rutter, επικεφαλής των κλασικών σπουδών στο Dartmouth, έκριναν ότι το χρονολογικό χάσμα των 150 χρόνων ήταν πάρα πολύ μεγάλο για να υπάρχει οποιοσδήποτε σύνδεσμος. "Κανένας άμεσος συσχετισμός δεν μπορεί να επαληθευτεί" μεταξύ του ηφαιστείου και της πτώσης του Μινωικού πολιτισμού, ολοκλήρωσε.
Καθώς οι αμφιβολίες για αυτόν τον σύνδεσμο αυξήθηκαν, οι επιστήμονες βρήκαν περισσότερες αποδείξεις ότι η έκρηξη στη Θήρα ήταν κατ' ασυνήθιστο τρόπο πολύ βίαιη και αποδιοργανωτική για τη ζωή σε τεράστιες περιοχές. Οι επιστημονικοί χάρτες που σχεδιάστηκαν στη δεκαετία του '60 και τη δεκαετία του '70 παρουσίασαν τέφρα του ηφαιστείου, καθώς αυτή έπεσε σε κοντινές θαλάσσιες περιοχές και νησιά του Αιγαίου.
Μέχρι τη δεκαετία του '90, εντούτοις, οι περιοχές που είχαν βρεθεί ότι επηρεάστηκαν, περιλάμβαναν εδάφη της Ανατολικής Μεσογείου από την Ανατολία έως την Αίγυπτο. Μάλιστα, οι επιστήμονες βρήκαν τέφρα από την Θήρα στην κάτω μεριά της Μαύρης Θάλασσας και στο Δέλτα του Νείλου.
Ο Peter Kuniholm, ένας εμπειρογνώμονας στο Cornell, χρησιμοποιώντας δεδομένα από δακτυλίους των δέντρων για να επαληθεύσει ημερομηνίες, βρήκε αρχαία δέντρα σε ένα ανάχωμα στην Ανατολία, που είναι τώρα στο ασιατικό μέρος της Τουρκίας. Επί πέντε χρόνια τα δέντρα αυτής της περιοχής είχαν αυξηθεί τρεις φορές πιο γρήγορα απ' όσο ήταν η κανονική αύξηση. Προφανώς επειδή το ηφαιστειακό βαρύ 'πέπλο' της Θήρας μετέτρεψε τα καυτά, ξηρά καλοκαίρια σε δροσερές και υγρές εποχές, κατ' ασυνήθιστο τρόπο.
"Υπάρχει μια ανωμαλία στην αύξηση, τη μεγαλύτερη στα προηγούμενα 9.000 χρόνια", εξηγεί ο Kuniholm. Περισσότερο σκεπτικός από ποτέ, ο McCoy του Πανεπιστημίου της Χαβάης βρέθηκε δύο χρόνια πριν, μπροστά σε περισσότερα στοιχεία που έδειχναν ότι η πτώση της Θηραϊκής τέφρας ήταν κατ' ασυνήθιστο τρόπο μεγάλη σε έκταση και βαριά.
Κατά τη διάρκεια ενός ταξιδιού του στην Ανάφη, ένα νησί περίπου 35 χιλιόμετρα ανατολικά της Θήρας, βρήκε με μεγάλη χαρά ότι οι μηχανικοί είχαν, τυχαία, φτιάξει νέους δρόμους στο νησί αυτό. Οι νέοι δρόμοι ήταν πάνω σε γεωλογικά στρώματα, έτσι ώστε να αποκαλύπτονται τα στρώματα της τέφρας της Θήρας πάχους μέχρι και 3 μέτρων. Ένα εκπληκτικό ποσό τέφρας για τόσο μακρινό μέρος από την έκρηξη. Αλλά και οι Έλληνες συνάδελφοι του παρουσίασαν νέα δείγματα βυθού, που έβγαλαν από την ελληνική ηπειρωτική χώρα. Αυτά τα στοιχεία πρότειναν ότι είχε καθίσει περισσότερη ηφαιστειακή τέφρα δυτικά από όσο οι επιστήμονες αναγνώριζαν.

Μία τέτοια έκρηξη κάθε 10.000 χρόνια

Κάνοντας υπολογισμούς με τέτοια στοιχεία, ο McCoy υπολόγισε ότι η Θήρα είχε ένα παράγοντα V.E.I.=7, τον οποίο κάποιοι γεωλόγοι θεωρούν κολοσσιαίο και υπερβολικά σπάνιο. Στα προηγούμενα 10.000 χρόνια μόνο άλλο ένα ηφαίστειο έχει εκραγεί με εκείνη τη καταπληκτική βίαιη έκρηξη: Το ηφαίστειο Tambora, στην Ινδονησία, το 1816, όπου δημιουργήθηκε ένα σύννεφο τέφρας στην ανώτερη ατμόσφαιρα που αντανακλούσε το φως του ήλιου πίσω στο διάστημα και πέρασε ένας χρόνος χωρίς καλοκαίρι!Το ψύχος οδήγησε σε καταστροφή των συγκομιδών, πείνα στην Ινδονησία αλλά και στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ευρώπη και τη Ρωσία. "Όταν παρουσίασα αυτά τα στοιχεία το περασμένο καλοκαίρι σε μια συνεδρίαση," θυμήθηκε ο McCoy, "το σχόλιο από άλλους ηφαιστειολόγους ήταν, 'Αυτή ήταν πιθανώς μεγαλύτερη έκρηξη από το Tambora'".
Ο Ryan του Πανεπιστημίου Κολούμπια, έχει παρουσιάσει τέτοιες ενδείξεις σε μια πολύ δύσκολή αλλά προσωρινή θεωρία, για τον τρόπο με τον οποίο τα αποτελέσματα της έκρηξης σε μακρινούς τόπους, έχουν μπορεί να έχουν ανατρέψει τη θεωρία για την καταστροφή της Κρήτης. Κατ' αρχάς, σημείωσε, οι άνεμοι στα χαμηλά και στα μεγάλα υψόμετρα φαίνονται να έχουν ρίξει τη τέφρα της Θήρας σε ευδιάκριτες περιοχές - μία στο νοτιοανατολικό άκρο, προς την Αίγυπτο και μία άλλη στα βορειοανατολικά, προς την Ανατολία. Ακόμα κι αν οι αλλαγές που ήρθαν από την έκρηξη της Θήρας βοήθησαν τα δέντρα να αναπτυχθούν, έσπειραν προφανώς τον όλεθρο με την καταστροφή των ευαίσθητων σιτοβολώνων.
Ο Mursilis, ένας βασιλιάς του βασιλείου των Χετταίων, ξεκίνησε από την Ανατολία για να χτυπήσει τη Συρία και τη Βαβυλώνα για να καταλάβει τις αποθήκες με τα σιτάρια και τα δημητριακά τους. Η επακόλουθη κατάρρευση της Βαβυλώνας, λέει ο Ryan, ανάτρεψε επίσης και τις μαριονέτες τους, τους Hyksos, τους ξένους που κυβέρνησαν την Αίγυπτο και έκαναν εμπόριο με τους Μινωίτες.
Θεωρεί επίσης ότι η νέα αιγυπτιακή δυναστεία, στη θέση των Hyksos, δεν είχε καμία σχέση με τους Κρήτες συμμάχους των Hyksos. Έτσι η Κνωσός, αφού ήδη είχε καταστραφεί από τη μανία της Θήρας, υπέστη και νέα χτυπήματα στο θαλάσσιο εμπόριό της.
Σε μια συνέντευξη, ο Ryan είπε ότι αυτός και οι άλλοι μελετητές αναλύουν ακόμα τις ημερομηνίες σε μερικά από αυτά τα αρχαία γεγονότα, έτσι υπόσχονται να καθορίσουν καλύτερα τη σχέση τους με την έκρηξη. Η έκβαση αυτής της εργασίας, είπε, θα μπορούσε είτε να ενισχύσει είτε να υπονομεύσει τη διατριβή του.
Ακόμη και χωρίς τέτοια αναπάντεχα στοιχεία, μερικοί εξέχοντες αρχαιολόγοι έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι, μακροπρόθεσμα, η επίδραση του ηφαιστείου σήμανε το τέλος της Μινωικής Κρήτης. Παραδείγματος χάριν, υποστηρίζουν ότι η επανάσταση της φύσης πάνω στις προβλέψιμες βεβαιότητες της θρησκείας των Μινωιτών ακρωτηρίασε πιθανώς την εξουσία του κρητικού ιερατίου, αποδυναμώνοντας έτσι τη θέση του στην κοινωνία.
Σε ακαδημαϊκά άρθρα, ο Δρ Jan Driessen, ένας αρχαιολόγος στο καθολικό Πανεπιστήμιο του Λουβαίν στο Βέλγιο, και ο Δρ Colin F. MacDonald, ένας αρχαιολόγος στο Βρετανικό Σχολείο στην Αθήνα, έχουν υποστηρίξει ότι οι αλλαγές στην κρητική αρχιτεκτονική, την αποθήκευση, την παραγωγή των τροφίμων, την καλλιτεχνική παραγωγή και την κατανομή του πλούτου υπονοούν σημαντικές κοινωνικές μεταβολές και εξαρθρώσεις, και ίσως και έναν εμφύλιο πόλεμο. Από το 1450 π.Χ., οι εισβολείς Μυκηναίοι από την ηπειρωτική Ελλάδα πήραν τον έλεγχο της Κρήτης, κι έτσι τελειώνει η εποχή των Μινωιτών.
Η καταστροφικότητα του ηφαιστείου της Θήρας ήταν πιθανώς ο καταλύτης, έγραψαν οι Driessen και MacDonald, "για να καταλήξει η Κρήτη να απορροφηθεί σε μεγαλύτερη ή μικρότερη έκταση στις Μυκήνες, και επομένως, από τον ελληνικό κόσμο."

Από την ιστοσελίδα των New York Times